Bəşəriyyət tarixində elə bir mükafat yoxdur ki, öz nüfuzuna və beynəlxalq əhəmiyyətinə görə Alfred Nobelin (1833-1896) adını daşıyan mükafatla müqayisə edilə bilsin. Elm aləmində ən çox dinamitin ixtiraçısı kimi tanınan Nobel ölümündən bir qədər əvvəl bu mükafatın təsis olunmasını vəsiyyət etmişdi. Onun ölümündən sonra açıqlanmış vəsiyyəti bütün dünyada heyranlıqla, doğma İsveçdə isə hiddətlə qarşılanmışdı. Dinamitin məşhur ixtiraçısının vəsiyyəti çoxsaylı qohumlarını isə lap əməlli-başlı sarsıtmışdı. Nobel öz xüsusi fondu üçün o dövrə görə fantastik kapital-33 milyon İsveç kronu saxlamışdı. Kapitalın gəliri (il ərzində toplanmış faizlər), Nobelin iradəsinə görə ötən il ərzində bəşəriyyətin tərəqqisinə böyük töhfə vermiş adamlara mükafat şəklində verilməli idi. İsveç kralı II Oskar vəsiyyətçinin ideyasını ağılsızlıq kimi qiymətləndirmişdi. Həmin məbləğə nisbətən çox az, cəmi 1,5 milyon kron miras alan qohumları və yaxınları isə elə o saat sənədi protest etmişdilər. Təhqiqat, demək olar ki, 4 il davam etdi. Və yalnız 1901-ci ilin 10 dekabrında - Alfred Bernhard Nobelin vəfatı günü - vəsiyyət təntənəli şəkildə yerinə yetirildi. Vilhelm Rentgen (fizika), Yakob Vant-Qoff (kimya), Emil fon Berinq (fiziologiya və təbabət), Rene Sülli-Prüdom (ədəbiyyat) və Anri  Dünan (Sülh mükafatı) ilk laureatlar oldular.

İxtiraçılar və sahibkarlar sülaləsi

Nobelin ideyası heç də kralın dediyi kimi ağılsızlıq, dəlilik deyildi. Onda elmə məhəbbət mühəndis, sənayeçi atasından irsi olaraq keçmişdi. O da atası kımı eksperimentlərsiz və təcrübələrsiz bir gün də yaşaya bilmirdi. Partlayıcı maddələrin kəşfinə olan ehtirası isə bütünlüklə ailəvi saymaq olar. Ata sualtı minaları fikirləşib tapmışdı. Oğul detenatoru (Nobel zapalı), dinamiti, ballisti (Nobel barıtı). Alfred Nobelin intellektual daxılı heyrətediləcək qədər çox - 350 patent idi. Onların arasında "partlayıcı" olmayanlar: suölçən, barometr, soyuducu aparat, qaz odluğu, kükürd turşusu alınmasının təkmilləşdirilmiş üsulu, döyüş raketlərinin konstruksiyası üçün patentlər də vardır. Sistematik təhsil almamasına  baxmayaraq, Alfred Nobel, şübhəsiz, dövrünün ən ağıllı adamı idi. Əvvəlcə evdə oxumuşdu. 1849-1851-ci illərdə tanışlıq məqsədi ilə Avropa və Amerikaya səyahət etmişdi. Sonra iki il Parisdə tanınmış alim T.Peluzu özünə müəllim seçərək kimyanı dərindən öyrənmişdi. Stokholma qayıtdıqdan sonra isə o nitroqliserinin  xassələrini öyrənməyə qapıldı.

Nobelin fantastik kapitalına da fitil elə bu maddədən uzandı. Axı o, təkcə dinamiti kəşf etməmişdi. Həm də onun bütün istehsal mexanizmini işləyib hazırlamışdı.

"Dinamit kralı"nın var-dövləti çoxlarında paxıllıq doğururdu. Həmin illərin qəzetləri yazırdılar ki, mühəndis öz kəşfini təsadüfən etmişdir. Guya daşınma zamanı nitroqliserin butılkası sınmış, dağılan maye torpağa hopmuş və nəticədə dinamit alınmışdır. Nobel həmişə qəzetçilərin əsassız ehtimallarını rədd edir, sübut etməyə çalışırdı ki, nitroqliserinə qarışanda onun partlayışdan təhlükəsini azaldan maddəni şüurlu şəkildə axtarmışdır.

Alfred Nobelin maraq dairəsi son dərəcə geniş idi. O, elektrokimya və optika ilə, biologiya və təbabətlə məşğul olmuş, avtomatik tormozları və təhlükəsiz buxar qazanlarını konstruksiya etmiş, süni rezin və dəri düzəltməyə cəhd göstərmiş, nitrosellülozanı və süni ipəyi tədqiq etmiş, yüngül ərintilərin alınması üzərində işləmişdir. O, istər texnika və təbabətə, istərsə də tarix və fəlsəfəyə  aid olan kitabları çox və diqqətlə oxuyurmuş. Böyük dilöyrənmə qabiliyyəti olan Nobel ingilis və fransız, alman və italyan dillərində sərbəst danışmağı bacarmış, rus dili isə onun üçün ikinci ana dili olmuşdur.

Alfredin 9 yaşı olanda Nobellər ailəsi Peterburqa köçmüşdür. Atasının düzəltdiyi sualtı minaların partlayış gücünü Rusiya hökuməti 25 min rubl qızıl pul dəyərində qiymətləndirmiş, İsveç mühəndisini bu silahın istehsalını qaydaya salmaq üçün dəvət etmişdi. 1853-1856-cı illərin Krım müharibəsi dövründə məhz Nobelin emalatxanasında Rusiyanın hərbi donanması üçün silah buraxılmışdır. Nobel konstruksiyalı minalardan  Kronştadtın, Finlandiyadakı Sveaborq qalasının və Estoniyadakı Revel limanının müdafiəsində istifadə olunmuşdur. Emmanuel Nobel hətta "Rusiya sənayesinin inkişafındakı xidmətlərinə görə" qızıl medalla təltif olunmuşdur.

Bölünməz məhəbbət

Oğul Nobelin şöhrət və nüfuzu da az olmamışdır. O, İsveç Elmlər Akademiyasının, London Kral Cəmiyyətinin, Paris Mülki Mühəndislər Cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Upsal Universiteti ona fəxri fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi vermişdir. Təltifləri də az deyildir: "Qütb ulduzu" İsveç ordeni, "Fəxri legion" Fransa ordeni, "Qızıl gül" Braziliya ordeni və "Bolivar" Venesuela ordeni. O, Viktor Hüqonu tanıyırdı, krallarla, nazirlərlə, alimlərlə, rəssamlarla, sahibkarlarla tanış idi. Lakin aristokrat həyat və hər cür şan-şöhrət onda etinasızlıq əmələ gətirmişdi. Alfred Nobel müasirləri tərəfindən qaraqabaq, təkliyi sevən, şən kampaniyalardan qaçan və bütövlükdə işlə yüklənmiş adam kimi xatırlanır.

Böyük ixtiraçı heç vaxt evlənməmiş, uşaqları olmamışdır. Bununla belə, məhəbbət ondan yan keçməmişdir. O, 43 yaşında Vyanada Sofi Qess adlı 20 yaşlı gül mağazası satıcısına vurulmuş və onu özü ilə o vaxtlar yaşadığı Parisə aparmışdır. Öz evinin yanında onun üçün mənzil tutmuş, ağlına gələn qədər xərcləməyə imkan vermişdir. Deyirlər ki, özünü fəxrlə "madam Nobel" adlandıran Sofi çox gözəl, lakin təəssüf ki, ağılsız, təhsilsiz və tənbəl olmuşdur. O, məxsusi olaraq onun üçün tutulmuş müəllimlərlə məşğul olmaqdan qəti surətdə imtina etmişdir. Nobel öz sevgilisindən  on beş ildən - Sofi macar zabitindən qız doğduqdan sonra ayrılmışdır. O, qalmaqala qədər alçalmamış, hətta sevgilisinə olduqca yaxşı maaş təyin etmişdir. Lakin pullar Sofinin başını çoxdan gicəlləndirmişdi. Və o daim əlavə məbləğ tələb edirdi. Hətta ixtiraçının ölümü belə ölçüsüz dərəcədə xərcləməyə vərdiş etmiş Sofini dayandırmır. O, vəsaitin artırılmasını tələb edir, əks halda, ixtiraçı ilə intim yazışmalarını dərc etdirəcəyi ilə qorxudur. Qess öz məqsədinə nail olur. Qəyyumlar onlara etibar etmiş adamın dalınca qəzetlərdə danışılmasını arzu etmirdilər. Onlar Nobelin Sofiyə məktublarını və teleqramlarını satın alaraq onun rentasını artırırlar.

Şayiələrə görə, Nobelin həyatında başqa bir cavabsız məhəbbəti də olmuşdur. O və İsveç riyaziyyatçısı Mittaq Leffler eyni bir qızı sevmiş, qız isə guya daha cavan olan riyaziyyatçını üstün tutmuşdur. Buna görə də "dinamit kralı"nın dünyanın bütün riyaziyyatçılarına acığı tutmuşdur.

Riyaziyyatçılar haqqında bir kəlmə də...

Nobelin vəsiyyətində həqiqətən də riyaziyyat üzrə mükafat yoxdur. Gələcək fondun faiz gəlirini o, beş hissəyə-mükafata ayırıb: fizika, kimya, fiziologiya, təbabət və ədəbiyyat üzrə. Mükafat həm də "Xalqların birliyinə, daimi ordunun sayının azaldılması və ya ləğvinə, sülh təşəbbüslərinin inkişafına böyük töhfə verənlərə" də çatır (Sonralar bu hissə Nobel sülh mükafatı adlandırılmışdır). Əgər riyaziyyatın nəzərə alınmamasına göz yumsaq, Nobelin vəsiyyətini ideal ədalətlilik saymaq olar. "Mənim iradəm belədir ki, - deyə böyük ixtiraçı yazırdı, - mükafat verilərkən ona namizədlərin milliyyəti heç bir əhəmiyyət kəsb etməsin, onu ən layiqlilər alsınlar".

Seçim incə məsələdir

Bununla belə, adamlar yenə də ədalətin olmamasından tez-tez və heç də nahaq yerə şikayətlənmirlər. Bəzi hallarda həqiqətən onun mövcud olmasına şübhə ilə yanaşmaq lazım gəlir. Əgər belə deyilsə, məsələn, nəyə görə Rusiya özünün nəhəng elmi potensialı ilə Nobel mükafatlarının adlı siyahısında olduqca aşağı yerlərdən birini tutur.  Və ya islam dünyasından bu mükafatı alanlar azdır. Təəssüf ki, Nobel Komitəsinə elmi siyasətdən və ideologiyadan ayırmaq heç də həmişə müyəssər olmamışdır. Xüsusən də SSRİ-nin mövcud olduğu illərdə. Gələcək akademik Yevgeni Zavoyski tərəfindən 1944-cü ildə kəşf edilmiş elektron paramaqnit rezonansı Stokholmda diqqəti cəlb etmədi. Baxmayaraq ki, öz əhəmiyyətinə görə Nobel  mükafatına layiq görülmüş işığın kombinasion yayılması və nüvə maqnit rezonansının kəşfindən heç də geri qalmırdı. Elə hallar da olmuşdur ki, bu ən nüfuzlu beynəlxalq mükafata namizədlərin bəxti  gətirməmişdir. Məsələn, radionun ixtirasına görə Nobel mükafatını İngiltərədə işləyən italyan  ixtiraçısı Qulelma Markoni almış, Markonidən bir qədər əvvəl simsiz teleqraflaşdırma effektini (XIX-XX əsrlərin sərhədində radioverilişləri belə adlanırdı) aşkara çıxarmış Aleksandr Popov isə onu ala bilməmişdir. İş ondadır ki, əsasnamə tələblərinə uyğun olaraq, Nobel mükafatı ancaq sağ adamlara verilə bilər. Markoni ona 1909-cu ildə, Popovun vaxtsız vəfatından demək olar ki, dörd il sonra layiq görülmüşdür.

Təntənəli təqdimat mərasimi

Bəs Nobel üçün seçilmişlər öz mükafatlarını necə alırlar? Nobel fondunun nizamnaməsini işləyib hazırlayanlar təntənəli mərasimi 10 dekabra - onun təsisçisinin vəfat etdiyi günə salmağı qərara almışlar. İndi bu hadisə İsveç paytaxtının yeniilqabağı həftələrinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Küçələr dünyanın hər yerindən gələn laureatları müxtəlif rəngli lampa zəncirləri ilə qarşılayırlar. Planetin seçilmiş ağıllarının düşdüyü şəhərin ən qəşəng, dəbdəbəli mehmanxanası olan "Qrand otel"də onların ölkələrinin dövlət bayraqları qaldırılır. Mərasim dəqiqəsinə və ən kiçik qaydalarına qədər yazılmışdır. Geyim üçün də istisna edilməyib: kişilər ağ-qara frençdə, köynəkdə və kəpənək-qalstukda olmalıdır. Qadınlar tünd axşam donunda. Konsert-qalada qoşalaşmış şeypurun sədaları altında laureatlara diplomlar və qızıl medallar təqdim olunur. Sonra isə qonaqları Ratuşa (bələdiyyə binasına) Nobel banketinə aparırlar. Amma nəhəng zalda ekzotik xörəkləri dadmazdan əvvəl iki tost deyilir. Zal ayaq üstə şampan qədəhlərini kralın sağlığına qaldırır, kral isə Alfred Nobelin xatirəsinə tost  söyləyir. Əlbəttə, başqa tostlar da deyilir. Lakin bir şey haqqında qonaqlar nəzakətlə susurlar. Öz var-dövlətini elmə vəsiyyət etmiş adam tam tənhalıqda beyninə qan sızmasından ölmüşdür. Onun San-Remodakı villasında bu zaman qulluqçudan başqa heç kim olmamışdır.

Əsasnamədən istisna halları

Belə bir qayda var: ancaq bir dəfə Nobel mükafatı laureatı olmaq olar. Bununla belə, həmin qaydadan istisnalar da olmuşdur. İki  Nobel mükafatını M.Sklodovskaya-Küri (1903-fizika, 1911-kimya), C.Bardin (1956, 1972-hər ikisi fizika üzrə), F.Senger (1958, 1980-hər ikisi kimya üzrə) və L.Polinq (1954-kimya, 1962-sülh mükafatı) almışlar. Üçqat Nobel mükafatı laureatı da vardır. Bu Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsidir (1917, 1944, 1963).

Nobel mükafatının müxtəlif illərdəki laureatları sırasında Rusiya vətəndaşlarının da adları vardır. Fiziologiya və təbabət üzrə mükafat P.P.Pavlova (1904) və İ.İ.Meçnikova (1908), kimya üzrə N.N.Semyonova (1956) verilmişdir. Laureatlar arasında fiziklər daha çoxdur: P.A.Çerenkov, İ.M.Frank və İ.E.Tamm (1958), L.D.Landau  (1962), N.Q.Basov və A.M.Proxorov (1964), P.L.Kapitsa (1978) J.İ.Alferov (2000).

Ədəbiyyat üzrə mükafata İ.A.Bunin (1933), B.L.Pasternak (1958), M.A.Şoloxov (1965), A.İ.Soljenitsın (1970), İ.A.Brodski (1982) layiq görülmüşlər.

1968-ci ildə Nobel Komitəsi altıncı mükafatı - iqtisadiyyat üzrə mükafatı da bu sıraya daxil etmişdir. Bu mükafata Rusiyadan L.V.Kantoroviç (1975) layiq görülmüşdür.  

Hazırladı:
Yusif ƏLİYEV