|
Xalqımızın zəngin milli və ümumbəşəri
elmi-pedaqoyi dəyərlərini tədqiq etmək, onları
üzə çıxarmaq, onlara yeni nəfəs vermək, gənc
nəslin elmi-pedaqoyi biliyinin artırılması
işində ondan istifadə etmək bütün zamanlarda
olduğu kimi, bu gün də aktualdır.
Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 2001-ci il
iyunun 18-də "Dövlət dilinin tətbiqi işinin
təkmilləşdirilməsi haqqında" adlı məşhur
fərmanında xalqımızın Mirzə Kazımbəy, Mirzə Şəfi
Vazeh, Seyid Əzim Şirvani kimi klassikləri
sırasında Rəşid bəy Əfəndiyevin xidmətləri də
yüksək qiymətləndirilir. Həmin fərmanda deyilir:
"XIX əsr ədəbi dilimizin inkişafı xalqımızın
həyatında baş verən köklü bir hadisə ilə
yaxından bağlıdır. Bu, Azərbaycanın ikiyə
parçalanması və nəticədə iki ayrı dövlətin
tabeçiliyində bir-birindən fərqli mədəni mühitdə
yaşamağa məhkum olması hadisəsidir.
Müstəmləkəçilik siyasəti ilə yanaşı, Rusiyanın
Şimali Azərbaycanda oynadığı mədəniləşdirici rol
başqa elm sahələri kimi, dilçiliyin də
inkişafına zəmin yaratmışdır. XIX əsrin
ortalarından etibarən Azərbaycan dilinə aid bir
sıra dərsliklər və dərs vəsaitləri yazılıb nəşr
olunmuşdur. Milli maarifçi ziyalılar özləri ana
dilini öyrənməyin, onu qoruyub saxlamağın ən
əsas yolunu məktəblərdə tədrisin ana dilində
aparılmasında gördüklərindən, Azərbaycan dilinə
aid dərslik və lüğətlər yazmağa başlamışdılar.
Azərbaycan dilinə dair ilk dərsliklərin
yazılmasında o dövrün görkəmli maarifçiləri
Mirzə Kazımbəy, Mirzə Şəfi Vazeh, Seyid Əzim
Şirvani, Aleksey Çernyayevski, Mirzə Əbdülhəsən
bəy Vəzirov, Səid Ünsüzadə, Rəşid bəy Əfəndiyev,
Sultan Qənizadə, Məmmədtağı Sidqi, N.Nərimanov,
Ü.Hacıbəyov, A.Şaiq və başqalarının xidmətlərini
qeyd etmək lazımdır".
XIX yüzilliyin 30-cu illərindən etibarən
Zaqafqaziyanın iri şəhərlərində və əsasən, qəza
mərkəzlərində təsis edilən dövlət məktəblərinin
tədris planına Azərbaycan dilinin rəsmən daxil
edilməsi, bu dilin öyrənilməsinin zəruriliyi ana
dilində yeni dərslik və tədris vəsaitlərinin
yaranması ilə nəticələndi. Digər millətlərdən
olan şagirdlərin də bu dili öyrənmələri üçün
nəzərdə tutulmuş həmin dərslik və tədris
vəsaitlərinin tərtibi Azərbaycan dilində yeni
metodla dərslik tərtibinin birinci mərhələsi
hesab edilir.
XIX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq, meydana
gələn xalq məktəbləri ilə əlaqədar ana dilində
dərsliklər tərtibinin ikinci dövrü başlandı. Bu
dövrdə yaranan dərsliklər yalnız azərbaycanlılar
üçün nəzərdə tutulurdu.
"Ana dili" dərsliklərinin tərtib edilməsində
Rusiyanın mütərəqqi məktəb təcrübəsinin və
pedaqogikasının mühüm rolu oldu. Cənubi Qafqazda
və Rusiyanın daxili quberniyalarında rus dilində
təhsil almış gənclərin qabaqcıl dəstəsi
mütərəqqi rus mədəniyyəti və pedaqogikasının
təsiri altında Azərbaycanda elm və mədəniyyəti,
məktəb və xalq maarifini inkişaf etdirirdilər.
F.Köçərli yazırdı: "Onların bəziləri dərsliklər
tərtib etməklə, başqaları rus ədəbiyyatından
tərcümələr etməklə məşğul olur, bəziləri də
povest və romanlarda öz gücünü sınayır, bir
hissəsi də özlərini tamamilə dramatik ədəbiyyata
həsr edirdilər".
Azərbaycan ziyalılarının ədəbi, elmi və pedaqoji
yaradıcılığı içərisində yeni metodla dərsliklər
tərtib etmək əsas yeri tuturdu.
XIX əsrin sonu və XX əsrin birinci yarısında
Azərbaycanda xalq maarifi və pedaqoji fikrin
inkişafı tarixində mühüm yer tutan, Azərbaycanda
sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra özünün əməli
pedaqoji fəaliyyəti ilə pedaqogika elminin və
məktəb təhsilinin inkişafı üçün mühüm xidmətlər
göstərən görkəmli müəllim və pedaqoqlardan biri
də Rəşid bəy Əfəndiyev olmuşdur.
R.Əfəndiyev 1863-cü ildə Nuxada (indiki Şəki)
anadan olmuşdur. Nuxada Cümə məscidi yanındakı
mollaxanalardan birində ilk təhsil alan Rəşid
bəy, sonralar təhsilini şəhər məktəbində davam
etdirmişdir.
Rəşid bəy təhsilini davam etdirmək üçün hərbi
məktəbə daxil olmaq istəmiş, lakin 1878-ci ildə
M.F.Axundovla görüşü onu bu məqsəddən
çəkindirmişdi. Rəşid bəy sonralar öz
tərcümeyi-halında bu barədə yazırdı: "M.F.Axundov
mənə hərbi məktəbə girməyi məsləhət görmədi.
Ancaq dedi ki, qardaş oğlu, gələn il Qoridə
yalnız müsəlmanlardan ötrü tatarski otdeleniye (Azərbaycan
şöbəsi - H.Ə.) açılır. O məktəb sənə çox
münasibdir. Oraya mən səni indidən kandidat
yazdıraram".
1879-cu ildə A.O.Çernyayevski Qori Müəllimlər
Seminariyasının Azərbaycan şöbəsinə tələbə
toplayarkən İrəvan, Naxçıvan, Şuşa, Şamaxı,
Qazax və s. şəhərlərlə yanaşı, Nuxaya da gəlir
və Rəşidi Qoriyə aparır. Həmin il Rəşid bəy Qori
Müəllimlər Seminariyasına daxil olur. 1882-ci
ildə oranı bitirib, Qutqaşendə açılan ikisinifli
ibtidai xalq məktəbinə müdir və müəllim təyin
olunur. 8 il Qutqaşendə müəllimlik etməklə
yanaşı, Qafqaz Arxeoloji Cəmiyyəti ilə
əməkdaşlıq etmiş və özünün "Nour gölü", "Qutqaşen
kəndi haqda bir neçə məlumat", "Nuxa qəzasında
xalq səhiyyəsi" və s. adlı məqalələrini "Sbornik
materialov po opisanie mestnostey i plemen
Kafkaza" məcmuəsində nəşr etdirmişdi. Rəşid bəy
1892-ci ildə Tiflisə köçür. Orada müəllimlik
etməklə bərabər, həm də Zaqafqaziya
müsəlmanlarının ruhani idarəsində katib müavini
vəzifəsində çalışır.
Rəşid bəyin həyatı və fəaliyyətində diqqəti cəlb
edən cəhətlərdən biri də onun 1900-cü ildən
1916-cı ilə qədər Qori Müəllimlər
Seminariyasında müəllimlik etməsidir. O, bu
dövrdə seminariyanın müəllim və şagird
kollektivi arasında yüksək hörmət və nüfuz
qazanmışdır. Məhz buna görədir ki, Qafqaz Tədris
Dairəsinin direktoru onu 1911-ci ildə fərqlənmə
medalı ilə təltif etmişdir.
Rəşid bəy sonralar İrəvan quberniyasında
müsəlman məktəblərinin müfəttişi işləmiş,
Naxçıvanda, Kuban vilayətinin tatarlar yaşayan
Tiberda rayonunda və Qaraçay vilayətində
qısamüddətli müəllimlər kursu təşkil etmiş və
1918-1919-cu illərdə Bakıda Müəllimlər
Seminariyasının direktoru vəzifəsində işləmişdir.
Rəşid bəy həyatının son dövrünü doğma Nuxa
şəhərində keçirmiş və orada fəaliyyət
göstərmişdir. O, 1920-ci ildə Nuxada
darülmüəllim (kişi seminariyası), darülmüəllimat
(qadın seminariyası) təşkil edir və zəhmətkeş
balalarından, xüsusilə qızlardan yüzlərlə gənc
müəllim kadrı hazırlayır.
1925-ci ildə Nuxa ictimaiyyəti R.Əfəndiyevin
pedaqoji və ədəbi fəaliyyətinin 43 illik
yubileyini keçirmişdir. Həmin il Rəşid bəyə
ömürlük dövlət təqaüdü təyin edilmişdir, lakin
o, pedaqoji fəaliyyətindən ayrıla bilməmiş və
1933-cü ilə qədər Nuxa Pedaqoji Məktəbində rus
dili müəllimi vəzifəsində işləmişdir.
R.Əfəndiyev 1942-ci il avqustun 31-də Nuxada 79
yaşında vəfat etmişdir. Hazırda Şəkidə
R.Əfəndiyev adına küçə salınmış və onun yaşadığı
ev ölkəşünaslıq muzeyinə çevrilmişdir.
R.Əfəndiyevin 60 illik fəaliyyəti rəngarəng və
çoxcəhətlidir, lakin hər şeydən əvvəl, o,
müəllimdir, pedaqoqdur.
R.Əfəndiyevin pedaqoji görüşlərində dövrünün
təlim-tərbiyə sisteminin bir sıra məsələlərinə
aid maraqlı və əhəmiyyətli cəhətlər vardır.
R.Əfəndiyev elmi və pedaqoji fəaliyyətə hələ
Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının tələbəsi
ikən başlamışdır. O, seminariyanın I kursunda
oxuyarkən özünün müəllimi A.O.Çernyayevski
(1840-1894) ilə birlikdə Azərbaycan şöbəsinin
tədqiqat məktəbi (nümunə - baza məktəbi - H.Ə.)
üçün proqram tərtib etmişdir.
Seminariyanın III kursunda ikən həndəsə və
cəbrdən həll etdiyi məsələlərdən ibarət "Həndəsə
ilə hesab məsələləri məcmuəsi" kitabını yazmış,
həndəsə kitabını rus dilinə tərcümə etmişdir.
Həmin əsərlər Moskvada təşkil olunmuş Ümumrusiya
Sənaye, Kənd Təsərrüfatı, Elm və Mədəniyyət
sərgisinə göndərilmiş və Zaqafqaziya Müəllimlər
Seminariyası bu kitablar üçün sərgi komitəsi
tərəfindən 1882-ci ildə ikinci dərəcəli diplom
və gümüş medalla mükafatlandırılmışdır. Bununla
yanaşı, R.Əfəndiyev yuxarıda deyildiyi kimi,
seminariyada oxuyarkən A.O.Çernyayevskinin "Vətən
dili" adlı əlifba dərsliyinin hazırlanmasında
fəal iştirak etmişdir.
Sövti üsul əsasında yazılan bu əlifba kitabı o
zamanlar üçün çox böyük pedaqoji hadisə idi. Bu
kitab əsrlərdən bəri davam edən höccələmə (əbcəd-çərəkə)
üsullarına qarşı ilk qüvvətli bir hücum və zərbə
idi.
R.Əfəndiyevin pedaqoji fəaliyyətində diqqəti
cəlb edən çox mühüm cəhətlərdən biri onun ana
dilində dərsliklər tərtib etməsidir. Rəşid bəy
hələ seminariyada oxuyarkən, K.D.Uşinskinin
pedaqoji görüşlərinin təsiri altında yeni
Azərbaycan məktəbi yaratmağı qarşısına məqsəd
qoymuşdur. Buna görə də o, seminariyada
oxuyarkən, gələcək Azərbaycan məktəbləri üçün
ana dilində mükəmməl bir vəsait yaratmaq
haqqında düşünürdü. Rəşid bəy yaradacağı xalq
məktəblərində şagirdlərə ana dilini öyrətməyi
əsas götürürdü. Buna görə də o, seminariyanı
qurtarıb kənddə müəllimlik etdiyi vaxt
Çernyayevskinin "Vətən dili" dərsliyini
təcrübədən keçirib onun bütün müsbət və mənfi
cəhətlərini aşkar etmişdi. Rəşid bəy müəyyən
etmişdi ki, A.Çernyayevski ərəb əlifbasını, onun
bütün mürəkkəb xüsusiyyətlərini dərindən öyrənə
bilmədiyindən, "Vətən dili" kitabının tərtibində
bəzi səhvlərə yol vermişdir. Mollalar
Çernyayevskiyə öyrətmişdilər ki, ərəb
əlifbasında hərflərin hər birinin dörd yazılış
şəkli var (biri sözün əvvəlində yazılan, biri
ortada yazılan, biri başqa hərflə bağlı, biri də
müstəqil olan). A.O.Çernyayevski də ərəb
əlifbasında 32 hərfin hər birinin dörd şəkli
olduğunu nəzərə alıb, kitabında 32x4=128
dərs-oxu üçün mətn düzəltmişdir. Bu səbəbdən
Çernyayevskinin "Vətən dili" kitabı ilə dərs
aparan müəllim məcbur idi ki, yalnız əlifbanı
öyrətmək üçün şagirdləri azı altı ay məşğul
etsin.
R.Əfəndiyev bütün bu nöqsanları aradan qaldırmaq
üçün özünün onillik pedaqoji təcrübəsinə və
K.D.Uşinskinin pedaqoji görüşlərinə əsaslanaraq,
"Uşaq bağçası" adlı yeni əlifba kitabını
yazmışdır. "Vətən dili" dərsliyinin
müvəffəqiyyətlərini inkişaf etdirən bu kitab ilk
dəfə 1898-ci ildə İstanbulda çap edilmişdir.
Kitabın birinci nəşri 104 səhifədən ibarətdir.
R.Əfəndiyevin "Uşaq bağçası" kitabının
Çernyayevskinin "Vətən dili" kitabından bir sıra
fərqi və üstünlüyü vardır. Bu fərq ondan ibarət
idi ki, Çernyayevskinin "Vətən dili" kitabı
vasitəsi ilə ərəb əlifbasını şagirdə 6 aydan az
vaxtda öyrətmək mümkün olmadığı halda, Rəşid bəy
Əfəndiyevin "Uşaq bağçası" kitabı vasitəsi ilə
bu əlifbanı bir ay müddətində öyrətmək,
şagirdlərə yazı vərdişlərini aşılamaq mümkün idi.
Buna görə də Rəşid bəy Əfəndiyev kitabın titul
səhifəsində belə yazmışdı: "Savadsız adam bir
ayda oxuyar və yazar".
Rəşid bəy Əfəndiyev "Uşaq bağçası" kitabında
əvvəlcə ərəb məxrəci ilə ifadə olunan 8 ərəb
hərfini ataraq 24-nü saxlamışdır. O, "Uşaq
bağçası" kitabında 24 hərfin hər birinə aid bir
dərs nümunəsi verməklə kitaba 24 mətn daxil
etmişdir. "Uşaq bağçası" kitabına yazmış olduğu
müqəddimə şagirdlərə ilk dəfə xətlər və şəkillər
çəkmək, bunlara aid sual-cavab aparmaq, iki və
daha çox "müxtəlif cisimlərin bir-birindən fərq
və təfavütünü, müsavi və oxşayışını ayırd etmək",
sonra şagirdlərə cisimlərin adlarından və bir
mənaya dəlalət edən sözlərdən cümlə (mətləb)
tərtib etməyi öyrətmək, həmçinin hecaları,
hecanın sait sözlərdən əmələ gəlməsini şagirdə
izah etmək kimi məsələlərdən bəhs olunur. Bu
yolla əvvəlinci dərsdən oxumaq və yazmağın
bünövrəsinin qoyulması göstərilir. Kitabdakı 28
mətn -28 dərs keçildikdən sonra "şagirdin
kəmalincə yazmaq və oxumağı" bacarması qeyd
edilir.
R.Əfəndiyev sonralar 1901-ci ildə yazdığı "Müəllimlər
üçün üsuli-cədid üzrə ən əvvəl şüru etmənin
qəvaididir" adlı metodiki göstərişində yuxarıda
göstərilən fikirlərini inkişaf etdirərək, ana
dili təlimində səs üsulunun üstünlüklərini bir
daha göstərmişdir.
Rəşid bəy xalqın kitaba rəğbətini və məktəbə
məhəbbətini daha da artırmaq üçün "Uşaq
bağçası"nın sonrakı çapında bir sıra təshih və
əlavələr etmişdir.
R.Əfəndiyevin "Uşaq bağçası" kitabı Azərbaycan
dilində təhsil verən bütün dövlət və xüsusi
tədris məktəblərində istifadə etmək üçün Qafqaz
Təhsil Dairəsi tərəfindən bəyənilmişdir. "Uşaq
bağçası" dörd dəfə (cəmi 90.000 nüsxə) nəşr
edilmişdir. Bu kitab təkcə Zaqafqaziya
məktəblərində deyil, Şimali Qafqaz və Orta
Asiyadakı müsəlman məktəblərinin inkişafında da
mühüm rol oynamışdır.
R.Əfəndiyev Azərbaycanda K.D.Uşinskinin ardıcılı
və onun ideyasını əməli surətdə həyata keçirən
ilk görkəmli pedaqoq və maarif xadimlərindən
biri olmuşdur.
R.Əfəndiyev yazmışdır: "Mən, o zaman məktəblər
tarixinə göz gəzdirdim, gördüm ki, rus milləti
vaxtı ilə "serkovno slovyanski" (kilsə-slavyan-H.Ə.)
yazıdan əl götürüb ana dilində təzə "Rodnoe
slovo Uşinskoqo I ç." kitabı ilə məktəblərini
milliləşdirmişlər... "Mən də onu təqlidən
balalarımızı ərəb və fars dillərindəki mövhumata
və lüğət əzbərləməyə məcbur və məşğul edən əski
ərəb məktəbini təməlindən yıxıb türk qövmü üçün
ana dilində əsaslı bir dərsxana meydana gətirə
bildim".
R.Əfəndiyevin ədəbi yaradıcılığı M.F.Axundovun
təsiri altında inkişaf etdiyi kimi, pedaqoji
fikirləri də K.D.Uşinskinin mütərəqqi
ideyalarının təsiri altında inkişaf etmişdir.
Sözünə davam edən R.Əfəndiyev yazmışdır: "Pedaqojini
öyrəndikdən sonra mən anladım ki, köhnə məktəb
xalqa maarif və bilik verməyir, köhnə məktəb
dağıdılmalıdır. Bu isə yalnız K.D.Uşinskinin
yeni üsulla olan dərs kitabı kimi, öz məktəbimiz
üçün ana dilində dərs kitabını tərtib etməklə
mümkündür".
R.Əfəndiyev yazır ki, məhz bu məqsədlə də "Uşaq
bağçası" kitabını qiymətli bir əsərə bənzətmək
üçün pedaqoq Uşinskinin məşhur və məhbub əlifba
kitabçasını özümə rəhbər etdim.
"Uşaq bağçası" kitabına daxil edilmiş şeir
parçalarının bir hissəsi müəllif tərəfindən rus
şairlərinin əsərlərindən tərcümə edilmişdir.
R.Əfəndiyevin ikinci məşhur dərsliyi "Bəsirət-ül-ətfal"
kitabıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Rəşid bəy
ZMS-nin Azərbaycan şöbəsinə müəllim təyin
olunarkən, bu şöbənin tələbələri üçün Azərbaycan
dilində mükəmməl bir kitab yox idi. Buna görə də
o, Tiflisdə işlərkən tərtib etdiyi ədəbi qiraət
kitabını 1901-ci ildə 2 min tirajla "Bəsirət-ül-ətfal"
adı ilə Bakıda nəşr etdirmişdir. Bu barədə o, öz
tərcümeyi-halında yazmışdır: "Tiflisdə ikən
düzüb-qoşduğum "Bəsirət-ül-ətfal", müntəxəbatını
əgər Bakıda tələsik basdırmasaydım, Qori
seminariyasında türk lisanı dərsləri üçün məndən
müqəddəm əldə bir kitab yox idi. Mənə də türk
dili dərsləri həvalə olunduğu üçün 1902-ci
sənədə, mən də öz kitabımdan dərs verməyə
başlamışdım".
Kitabın titul səhifəsində onun məqsədi və onun
müəllifi göstərilir: "Məktəblərdə oxunmalı
türki-qiraət kitabıdır". Kitabın müəllifi və
naşiri "Şaki" təxəllüslü Zaqafqaz
Darül-müəlliminin müsəlman şöbəsinin elm-ilahi
müəllimi Rəşid bəy Əfəndizadə. Kitab
bismilləhir-rəhmanir-rəhim ilə başlayır.
"Uşaq bağçası"nda olduğu kimi, müəllif bu
kitabda da savad təlimi, oxu texnikasını inkişaf
etdirmək məsələləri ilə yanaşı, həm də onların
tərbiyə edilməsinə, əxlaqına təsir etməyə xüsusi
fikir vermişdir. Bu cəhətə böyük əhəmiyyət verən
müəllif əsərin titul səhifəsində yazmışdır:
"Müsəlman millətinin tərbiyeyi-əxlaqına və
məlumati-nafiəsinə xidmət edici tazə bir
kitabdır".
"Bəsirət-ül-ətfal" kitabı üç babdan, yəni üç
hissədən ibarətdir. Birinci hissə hər biri bir
dərsdən ibarət olan kiçik hekayələrdir ki,
bunların da bəzisi nəzm, bəzisi isə nəsr ilə
verilmişdir.
Kitabın "Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri"
adlanan ikinci hissəsi iki yarım başlıqdan
ibarətdir. Birinci yarım başlıq "Ədəbiyyat"
xüsusunda bir para məlumat adlanır. Kitabın ən
yaxşı cəhətlərindən biri də budur ki, uşaqlara
yazı nümunələri yazının nəsr və nəzm növlərinə -
məktub, təbriknamə, dəvətnamə, təziyətnamə (başsağlığı)
yazmaq qaydasına aid nümunələr, izahlar, şərhlər
verilməsidir. Şeir növlərinə, o cümlədən qəsidə,
qəzəl, nöhə (vəfat etmiş insan barəsində
yazılmış ahu-fəğan, qəmli şeir növü), mədh- (bir
şəxsin mərhəmətinə ithaf edilən şeir), həcv,
rübai, bayatı, ağı və s. haqda kitaba daxil
edilən material maraqlıdır.
Dərsliyin üçüncü hissəsi müsəlman uşaqları üçün
təlim və tərbiyə vəzifələrinin ən vacibi hesab
etdiyi dini qaydalara aiddir. "Hər bir şəxsə
xaliqini bilmək fərzdir", - deyən müəllif yazır
ki, "Xaliq özü hər yerdə iştirak edir və
müşahidə edir", insanın hər bir əməlini görür.
Odur ki, gərək insan uşaqlıq dövründə "dini-İslami"
kəmalınca bilsin. Burada müəllifin gəldiyi
nəticə budur ki: doğruluq və sədaqət, insaf
və mürvət, həya və ədəb, əmanət və diyanət (yəni
dindarlıq), hümmət və şəfqət, elm və mərifət,
əfkari-aqibət (yəni gördüyün işin sonunu
fikirləşmə) və s.
"Uşaq bağçası" kitabında olduğu kimi, "Bəsirət-ül-ətfal"
kitabında da müəllif rus və Azərbaycan
ədəbiyyatının klassiklərinin bəzilərinin
əsərlərindən nümunələr vermişdir.
Azərbaycan klassik şairlərindən M.Füzuli və
S.Ə.Şirvanidən bir sıra parçalar verməklə yanaşı,
böyük rus şairlərindən İ.A.Krılovun "Ayna və
meymun", "Kəndli və ilan", "Qurd və pişik",
A.S.Puşkinin "Kaftar", "Torçu və balıq", "Hal
anası", "Bağçasaray fontanı" və s. hekayə və
şeirlərini tərcümə edərək kitabda verilmişdir.
Kitabın bu məziyyətlərindən bəhs edən tanınmış
ədəbiyyatşünas alim, professor M.Rəfili "İ.A.Krılov
və Azərbaycan ədəbiyyatı" adlı kitabında
R.Əfəndiyevin böyük rus yazıçılarından bacarıqla
etdiyi bu tərcümələrə yüksək qiymət vermişdir.
R.Əfəndiyevin "Bəsirət-ül-ətfal" kitabında
yuxarıda göstərdiyimiz rus klassiklərinin bəzi
əsərlərinin tərcümələri ilə yanaşı, özünün
məişətimizdə olan nöqsanları göstərən,
xeyirxahlıq, yoldaşlıq və əxlaqi sifətlər
aşılayan şeir, hekayə və rəvayətlərini də
dərsliyə daxil etmişdir. Bu şeir, hekayə və
rəvayətlərdə vətənin təbiətini sevmək, xalqın
məişətini bilmək, məktəbə getmək, elm öyrənmək
və s. məsələlər ön planda qoyulmuşdur.
R.Əfəndiyevin "Bəsirət-ül-ətfal" kitabında kənd
təsərrüfatı, təbiət və coğrafiyaya aid bir sıra
məlumatlar da verilmişdir.
"Uşaq bağçası" kimi, bu dərslik də məktəb
təhsilinin, təlim və tərbiyə işlərinin
yaxşılaşmasında mühüm rol oynamışdır. "Bəsirət-ül-ətfal"
kitabı XX əsrin əvvəllərində məktəblərdə
istifadə edilən ən yaxşı vəsaitlərdən biri
olmuşdur.
Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, "Bəsirət-ül-ətfal"
kitabı 1901-ci ildən 1912-ci ilə kimi 42.000
tirajla 4 dəfə çap olunmuşdur. Kitabı hər dəfə
çapa hazırlayarkən müəllif əlavə materiallarla
onu zənginləşdirmiş və bir daha
təkmilləşdirmişdir.
R.Əfəndiyevin dərslikləri uzun müddət Azərbaycan
məktəblərində geniş miqyasda istifadə edilmiş və
Azərbaycan gənclərinin bütöv bir nəsli bu
kitablardan təlim və tərbiyə almışdır.
Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti nəzdində
fəaliyyət göstərən "Təhsilin aktual problemləri"
elmi-tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları XIX
əsrdə nəşr olunan "Ana dili" dərslikləri, o
cümlədən R.Əfəndiyevin haqqında bəhs etdiyimiz
dərsliklərini ərəb əlifbasından mövcud latın
əlifbasına transliterasiya edərək oxuculara
çatdırılmışlar.
Hüseyn ƏHMƏDOV,
pedaqoji elmlər doktoru,
professor, Rusiya Təhsil
Akademiyasının akademiki |
