|
Ön söz əvəzi
 Xalq
şairi Mirvarid Dilbazi haqqında yazı hazırlamaq
tapşırılanda əvvəl tərəddüd etdim. Və xoşbəxt,
qayğısız uşaqlıq illərimdən boylanan bir hadisə
xəyalımdan keçdi. Dağlar qoynunda, meşə ətəyində
yerləşən kənddə anamın qərib olduğunu bilirdim.
Başkeçid bölgəsində yeganə doğması dayım Hacı
Dilbazi idi.
Bir dəfə radioda verilən konsertdə "Çoban Qara"
mahnısı elan olundu və bəstəkar Ağabacı
Rzayevadan sonra "sözləri Mirvarid
Dilbazinindir", - dedilər. Anam (kəndimizin ilk
müəllimlərindən olub) əlindəki işi yarımçıq
qoyub əyləşdi, axıra kimi mahnıya qulaq asdı.
Ayağa duranda sifətində iz salan göz yaşları
sıralanmışdı. İbtidai sinifdə oxuyurdum və
sövq-təbii ilə: - Mirvarid Dilbazi kimdi, - deyə
soruşdum. Qəhərli səslə deyilən cavabla
kifayətlənməli oldum: - Əmim qızıdı, ay imanım.
Daha sual vermədim, onun yaralarının gözünü
qoparmağa qıymadım. Bilirdim: atası Nəsrəddin
ağanı əmisi oğlu ilə kənd məktəbinin qarşısında
bolşeviklər güllələyiblər; bir qardaşını
tutublar; nəsilləri pərən-pərən düşüb...
***
İllər ötdü... 1997-ci ildə "Vətənin qüdrətindən
güc alan sənətkar" ("Azərbaycan müəllimi"),
1998-ci ildə "Xalqına, uşaq dünyasına bağlı
sənətkar" ("İbtidai məktəb və məktəbəqədər
tərbiyə") adlı məqalələrimdə xalq şairi barədə
duyğu və fikirlərimi qələmə aldım. SDU-nun
məzunlarından birinin M.Dilbazinin həyatı və
yaradıcılığı mövzusunda buraxılış işinin elmi
rəhbəri oldum.
1996-cı ilin martında xüsusi müxbir Samirə
Kərimovanın M.Dilbazi ilə "Ziyalı sözü"
rubrikası altında müsahibəsi dərc olunandan
xeyli sonra bir gün əməkdaşımız: - Mirvarid
xanım sizi axtarır, ona zəng edin, - dedi.
Zəng etdim, Nəsrəddin ağanın (Qara əmi
deyirlərmiş babama) qız nəvəsi olduğumu dedim,
qardaş-bacılarım barədə danışdım. Məni
yubileyinə dəvət etdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin
də iştirak etdiyi o tədbiri televiziyada seyr
etdim, yubiley gecəsinə getmədim və ...bu gün
çox şey itirdiyimi bütünlüklə dərk edirəm.
Dilbazilər XX əsrdə
Dilbazilər soyadı Nadir şahla bağlıdır. Bu söz
Molla Alıya deyilib: əcəb dilbaz əst. Mənası:
"əcəb ürəkli adamdır". Molla Alı ocağının
oğullarından biri Əbdürrəhman ağa "Şair"
təxəllüsü ilə ədəbiyyat tariximizdə iz qoyub.
F.Köçərlinin "Azərbaycan ədəbiyyatı" kitabında
Əbdürrəhman ağa, Hacı Rəhim ağa Vəhidi, ana
tərəfi Dilbazilər olan Kazım ağa Salik, Mustafa
ağa Arif (mühacirət ədəbiyyatımızın ilk
nümayəndələrindən biri) haqqında məlumat qələmə
alınıb.
Xalq şairi 1994-cü ildə çap olunmuş "Bənövşələr
üstə göz yaşları" xatirələr kitabında (Bəhruz
Dilbazinin sponsorluğu ilə nəşr olunub) yazıb:
"17, 18 və 19-cu yüzilliklərin axırına qədər
nəslimiz ziyalı-mülkədar nəsli təmsil etmişdir.
Ziyalı nəsli təmsil edənlərin ölümündən sonra
nəsildə bir boşluq əmələ gəlib.
Hacı Rəhim ağa Vəhidi təxəllüsün oğlanları, qızı
bu boşluğu doldursalar da, yenə də azlıq edib.
Nəslimizdə müdrik, xalq hörməti qazanmış,
Tiflisdə, Gəncədə mötəbər sayılan, çoxsaylı
ziyalı dostları olan Böyük ağa, Çingiz ağa,
Əbdürrəhim ağa, Baba Hüseyn ağa, İsmayıl ağa və
adlarını unutduğum adlı-sanlı, səxavətli,
xeyirxah yaşlı nəsli təmsil edən kişilər də
yetişmişdi. Cavan atam da əmizadələrinin
xeyirxah duyğuları ilə tərbiyələnib, inkişafa
can atırdı.
Sinfi mənsubiyyətlərinə görə, rast gəldikləri
məhrumiyyətlərə, maneələrə baxmayaraq
nəslimizdən üç kənd təsərrüfatı elmləri namizədi
- Hacı Dilbazi, Xanım Dilbazi (millət vəkili
Arif Rəhimzadənin anası), Rəşid Dilbazi (onlar
da məktəbdən-məktəbə qovulmasaydılar, elmdə daha
uca yer tuta bilərdilər), tibb elmləri doktoru
Nəcməddin Hacıyev (Dilbazi), bir xalq aktrisası
- Əminə Dilbazi, ömürlərini xalq maarifinə həsr
etmiş iki qocaman pedaqoq: Vəli Dilbazi,
"Məhəbbət qocalmır", "Ağ yasəmənlər"
povestlərinin müəllifi Yaqut Dilbazi çıxmışdır.
Bunların da hərəsinin faciəli bir həyatı
olmuşdur". (İqtisad elmləri doktoru, professor
Əsəd Dilbazov, tanınmış təhsil işçiləri Fərhad
Dilbazov, Ağalar Dilbazov da bu sıraya aiddir -
Ş.M.).
Həyat yolundan sətirlər
Mirvarid Dilbazi 1912-ci il avqustun 19-da Qazax
mahalının Xanlıqlar kəndinin yaylaq yerlərindən
olan Ağqayada əsilzadə Dilbazilər mühitində -
Paşa bəyin ailəsində dünyaya göz açmışdı.
Atasını erkən itirmiş M.Dilbazi Daş Salahlıda
babası Mustafa ağanın mülkündə, Damcılının,
Göyəzənin ətəklərində, Qazaxın ulu yurd yerləri
olan Dilican yaylaqlarında, əsrarəngiz təbiətin
qoynunda böyümüşdü. Böyüdüyü məişət və mədəni
mühit, tərbiyə aldığı doğmaların şəxsi nümunəsi
və tövsiyələri onun bütöv və tutumlu bir
şəxsiyyət kimi formalaşmasında münbit zəmin
olmuşdur.
M.Paşa qızı Daş Salahlıdakı Heydər əfəndinin
ibtidai məktəbində təhsilə başlamışdır. 1920-ci
ildə Mədinə xanım Qiyasbəyli onu, başqa
yeniyetmə qızlarla bərabər Bakıya -
darülmüəllimata gətirmişdir.
M.Dilbazi seminariya ilə bağlı xatirələrində
G.Yusubova, A.Əmirov, N.Şahsuvarov,
C.Əfəndizadə, A.Musaxanlı kimi tanınmış
müəllimlərlə bağlı səmimi fikirlər qələmə
almışdır. "Bizim müəllimlərimiz" adlı yazının
əvvəlində oxuyuruq: Müəllimlərimiz namuslu,
vüqarlı, qeyrət məktəbi bitirmiş ziyalı
vətənpərvərlər idilər. Burada hər şey şagirdin
istedadı ilə ölçülürdü. Odur ki, o illərdə qız
və oğlan seminariyalarında oxuyanlar arasında
çoxlu istedadlar yetişdi.
Axşamlar Nərimanov arvadı Gülsüm xanımla vaxt
tapıb məktəbimizə gəlirdi. Hamımız onların
başına toplaşırdıq. Doktor bizə şeir
əzbərlədirdi, nəğmə oxutdururdu, dərslərimizi
yoxlayırdı. Hər dəfə bizə keçmişdən, gələcəkdən
maraqlı söhbətlər edirdi. Xüsusilə gələcək
haqqında elə şirin danışırdı ki, biz uşaqlar quş
olub, o gözəl gələcəyə uçmaq istəyirdik.
Nərimanov özü də buna inanırdı. O, fikrə gedəndə
biz çiyninə söykənir, ona sığınırdıq.
Məktəbimizdən gedəndə isə yaman darıxırdıq.
Doktor Nərimanov bizim üçün dünyanın ən əziz, ən
doğma, ən maraqlı insanlarından biri idi.
Bir axşam yenə məktəbin çıraqları yandı, böyük
salonda doktor Nərimanovun ətrafına
toplaşmışdıq. O, bizdən gec ayrılıb getdi. Bir
neçə ay gözümüz yolda qaldı, Nərimanov gəlmədi.
Demə, onu Moskvaya aparıblarmış.
1925-ci ildə Nərimanovun ölüm xəbərini eşitdik.
***
Bacısı Yaqut Dilbazi (politoloq Vəfa Quluzadənin
anası) ilə burada dövrün ziyalı qadınları olmuş
M.Qiyasbəyli, Ş.Əfəndizadə, B.Köçərli kimi
müəllimlərdən dərs almış, nəzarətləri altında
həyata hazırlanmış Mirvarid Dilbazi Qızlar
Seminariyasını bitirəndən sonra Biləcəridəki
onillik dəmiryol məktəbində çalışaraq bacarıqlı
müəllim kimi tanınmışdır. 1928-ci ildə şəhərə -
Zavokzalnı küçəsindəki rus məktəbinə
dəyişdirilən M.Dilbazi ali təhsil almaq arzusu
ilə yaşamışdır. Hər iki bacı APİ-yə qəbul
olunmuş, lakin maddi sıxıntıya görə böyük bacı
Yaqut Paşa qızı 19 nömrəli məktəbdə işləmiş,
kiçik bacının ali təhsil almasına şərait
yaratmışdır. Sonralar "Bənövşələr üstündə göz
yaşları" kitabında M.Dilbazi yazacaq: 1929-cu
ildə Ali Pedaqoji İnstitutun
ədəbiyyat-ictimaiyyat fakültəsinə daxil oldum.
S.Rəhman, C.Xəndan, M.Rahim də burada
oxuyurdular. Müəllimlərdən Ə.Nazim, Ə.Sultanlı,
B.Çobanzadə yadımdadır. Əli Sultanlının qərb,
Əli Nazimin proletar ədəbiyyatından dərs
dedikləri yadımdadır.
26 yaşından dul qalmış analarını Bakıya gətirən
2 müəllim bacı o dövrün ağrı-acısını yaşamışdır:
"Bacım Yaqutla mən bir "ləğv" olunmuşların
qalqısı idik. Odur ki, bizim haqqımızda yaxşı
insanlar yaxşı söz deməkdən çəkinirdilər. Şükür
ki, pis söz də deyən yoxdu. Mərkəzdə oxuduğumuz
ali məktəblərdən Xanlıqlar, Daş Salahlı
kəndlərinə bizim haqqımızda göndərilən sorğulara
xeyrimizə cavablar gəlirdi. Biz iki bacı, bir
ana camaatın köməyi ilə sürgünlərdən,
qırğınlardan uzaq olduq. Lakin maddi
məhrumiyyətin pəncəsindən qurtara bilmədik.
Çünki var-yoxumuz babamın evində qalmışdı.
İçərişəhərdə məşhur folklorçu Əbülqasım
Hüseynzadənin evində 9-10 kv. m. ölçüsündə bir
otağımız vardı. Bu otaqda bir dəmir kravat, bir
kiçik divan, bir qarğı kitab rəfi, bir kiçik
yemək stolundan başqa bir şey yox idi. Biz iki
bacı orta məktəbdə müəllimlik edirdik. Qeyrətli
ana bu az pulla bizi gözütox, ürəyişad, gələcəyə
ümidlə dolandırdı.
O illər ölkədə hər şey qıt, bəlkə də yox idi.
Geyim-geçim üçün hökumət qızıl mağazası açmışdı.
Biz iki bacı da seminariyadan aldığımız iki
qızıl medalı və anamızın əldə olan-qalan qızıl
ziynətlərini verib oradan bir-iki dəst paltarlıq
parça aldıq".
***
1932-ci ildə ali məktəbi bitirən Mirvarid
Dilbazi Qubaya işə göndərilmiş, 2 il Quba
Partiya Məktəbində çalışmışdır.
Bakıya qayıdan Dilbazi "Şərq qadını" jurnalında
ədəbi işçi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Onu
jurnala redaktor təyin etmək istəyirlər, şairə
olmaq arzusunu bildirən Mirvarid xanım 4 il
(1934-1938) Dövlət Muzeyində baş elmi işçi və
şöbə müdiri işləmişdir. Bir neçə ay Moskva
yaxınlığındakı Moleyevka deyilən yerdə ədəbi
kurslarda olması onun sənət, dünya ədəbiyyatı
haqqında məlumatını genişləndirmişdir.
Beləliklə, o, muzeydəki işdən çıxıb bədii
yaradıcılıqla məşğul olmuşdur.
***
M.Dilbazi sovet dövründə iki dəfə "Şərəf nişanı"
ordeni, "Qafqazın müdafiəsi üçün", "Əməkdə
fərqlənməyə görə" medalları ilə təltif
edilmişdi.
Mirvarid Dilbazi "xalq şairi" fəxri adını 67
yaşında almışdır.
1979-cu ildə Ukraynada Azərbaycan ədəbiyyat və
incəsənəti ongünlüyündə iştirak edərkən onun
çıxışları çox hərarətlə qarşılanmışdır. MK
katibi Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi
Heydər Əliyevə bu barədə məlumat vermiş,
Azərbaycan KP MK bürosunda ona bu fəxri adın
verilməsi məsələsi həll olunmuşdur.
***
Ümummilli lider Heydər Əliyev sonralar Mirvarid
xanımın yubileyində bilavasitə iştirak etmiş,
xalq şairini böyük hörmət və ehtiramla təbrik
etmişdir.
M.Dilbazi 2001-ci il iyulun 12-də dünyasını
dəyişdi.
Ədəbi irsi haqqında
Mirvarid Dilbazinin ilk mətbu şeiri 1927-ci ildə
işıq üzü görmüş "Qadınların hürriyyəti" olub.
İlk kitabı - "Bizim səsimiz" 1934-cü ildə nəşr
edilib. Sonrakı illərdə "Vətən eşqi",
"Xatirələr", "Bahardan məktub", "Nağıllar",
"Gülbahar", "Lalənin ağacları" kitabları çapdan
buraxılıb.
Şairin "Məhsəti", "Əlcəzairli qız", "Partizan
Aliyə" poemaları, "Göyçək Fatma", "Muğanda
bahar" uşaq pyesləri və s. əsərləri oxucu
auditoriyası qazanmış sənət nümunələridir.
1967-1968-ci illərdə Mirvarid xanımın iki
cilddə, 1982-83-cü illərdə üç cilddə "Seçilmiş
əsərləri" böyük tirajla buraxılıb.
"Poeziyasında quru, adamı utandıracaq bir misra
belə" olmayan (Məmməd Namaz) Mirvarid Dilbazi
həm də nəğməkar şair idi. Bəstəkar Ağabacı
Rzayeva onun "Çoban Qara", "Evimizə gəlin
gəlir", "Anam yadıma düşdü", "Laylay",
"Azərbaycan elləri" şeirlərinə dillər əzbəri
olan, könülləri oxşayan mahnılar bəstələmişdir.
M.Dilbazi dünya və türk xalqları
ədəbiyyatlarından etdiyi tərcümələrlə də
tanınmışdı. Akademik Bəkir Nəbiyev onun
müasirləri olan qadın sənətçilər arasında
mövqeyini belə dəyərləndirib: "Gözəllik
daşıyıcılarının və gözəlliyi yaradanların bu
qvardiyasına başçılıq etmək şərəfi istedadlı
xalq şairi Mirvarid Dilbaziyə nəsib olmuşdur".
***
Mirvarid Dilbazi 1928-ci ildən Azərbaycan
Proletar Yazıçılar Cəmiyyətində keçirilən
məclislərdə iştirak etmişdir. Azərbaycan bədii
fikrinin görkəmli nümayəndələri ilə görüşlər,
söhbətlər sonradan həmin ədəbi şəxsiyyətləri
səciyyələndirən xatirə cizgilərinə çevrilmişdir.
Bu baxımdan nəcib, həyalı, mötəbər A.Şaiq,
xalqın sonsuz məhəbbətini qazanmış S.Vurğun,
başıpapaqlılardan qorxan bir qıza namuslu qardaş
münasibəti göstərən S.Rüstəm, çox sadə, səmimi,
saf xilqətli M.Müşfiq, okeanda inci axtaranlara
oxşayan M.Hüseyn, sözün əsl mənasında ziyalı
Y.V.Çəmənzəminli, "Xalq işinə çox lazımlı,
müsbət bir şəxsiyyət" (S.Vurğun) olan
M.İbrahimov, xalq ənənə və adətlərini bilən
S.Rəhimov, mülayim, ağıllı-kamallı N.Rəfibəyli,
tədbirli, mədəni R.Rza, yoldaşlıq və dostluqda
möhkəm və dönməz O.Sarıvəlli, xalqın milli şairi
Ə.Cəmil, mənəvi təmizliyin nümunəsi Ə.Vəliyev
haqqında xatirələr ürəklə, məhəbbətlə,
səmimiyyətlə qələmə alınmışdır.
Mirvarid Paşa qızı ömrü boyu kimsədən təmənna
ummamış, kimsəyə yük olmamışdır. Bircə həmdərdi
qələm olmuşdur. Bütün dərdlərini, kədər və
sevinclərini qələmlə demiş şair xalqımızın
qələbəsini görmək arzusu ilə yaşayırdı.
***
M.Dilbazi uşaqlıq illərini xatırladığı
şeirlərinin birində yazıb:
Avey dağım, mən zirvəndə itəydim,
Bir gül olub daş sinəndə bitəydim...
Ağrılı-acılı həyat yolu keçmiş xalq şairi bütün
varlığı ilə Vətənə, elə-obaya bağlı idi. Vaxtilə
Ağdamın Gülablı obasında dincəlmiş Mirvarid
xanıma sonralar qızlar bənövşə açılanda bahar
ərməğanı göndərmişdilər: "...dəftər vərəqləri
arasında qurumuş bir cüt bənövşəni görəndə
onların üstünə göz yaşlarım töküldü. Bənövşələr
üstə ilk göz yaşlarım altı yaşımda, bu göz
yaşlarım isə 80 yaşımda töküldü..."
M.Dilbazi yaddaşlarda
Vətənin vüqarı olan dağın sinəsində bir gül
olmaq istəyi ilə yaşayan şair haqqında tanınmış
tədqiqatçı-publisist İsmayıl Umudlu
("Dilbazilər" tarixi-bioqrafik araşdırmasının
müəllifi. Bakı, 2007, 392 s.) yazır: "Doxsan
yaşı haqlamağa bircə ili qalmışdı Mirvarid
xanımın. Hələ dünənə qədər şirin bir Qazax
ləhcəsi ilə danışdığı ətirli sözünü-söhbətini
televiziyadan eşidir, yorulmadan onun
danışdıqlarını sonadək dinləyirdik. Onunla
mətbuat müsahibələrini - yeni bir mətləbi özümüz
üçün kəşf etmək inamı ilə səbirlə oxuyurduq.
Ömrünün son çağlarına qədər şeir dünyasından da
ayrılmadı Mirvarid xanım. Ara-sıra lirik şeir
ərməğanını oxucularına çatdırmağı da unutmurdu.
...Mirvarid ana böyüklüyündə sadəliyini dünyadan
köçərkən də gözlədi. Fəxri xiyaban istəmədi. Onu
vəsiyyətinə əsasən Dağlıq qəbiristanlıqda anası
Cavahir xanımın, sevgili bacısı Yaqut xanımın
yanında torpağa tapşırdıq...".
Filologiya elmləri doktoru, professor,
yazıçı-dramaturq Aqşin Babayev M.Dilbazinin
yaşadığı binanın qarşısında xatirə lövhəsi
vurularkən demişdir: "Mirvarid Dilbazi dünyasını
dəyişib, ancaq o, ikinci həyatını yaşayır. O,
əbədi sənəti ilə hər birimizin qəlbində silinməz
izlər qoyub".
Şamxəlil MƏMMƏDOV |
