Maarifçilik hərəkatının getdikcə genişləndiyi, mütərəqqi fikirli ziyalıların yeni tipli məktəblərin açılması uğrunda mübarizəsinin təkidli xarakter aldığı XIX əsrin 80-ci illərində çarizmin güzəştə gedərək keçirdiyi təhsil islahatları nəticəsində Azərbaycan ərazisində fəaliyyətə başlamış məktəblərdən biri də Xocavənd rayonundakı Tuğ kənd orta məktəbidir. Zəngin tarixə, mütərəqqi ənənələrə malik həmin təhsil ocağının bu günlərdə 125 yaşı tamam olur.

Rəsmi sənədlərdə Tuğ kənd orta məktəbinin 1885-ci ildə yaradılması göstərilir. Lakin bir çox mənbələrdən məktəbin 1883-cü ildən fəaliyyət göstərməsi məlumdur. Pedaqoji elmlər doktoru, professor Hüseyn Əhmədovun "XIX əsr Azərbaycan məktəbi" kitabında qeyd edilir ki, Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasının məzunları artdıqca xalq məktəblərinin sayı artırdı. 1880-ci illərdə Zəngəzur qəzasının Qubadlı, Naxçıvan qəzasının Böyük Vedi, Nuxa qəzasının Aşağı Köynük və Qoxmux, Gəncə qəzasının Goran, Qaraçilər və Zəyəm, Qazax qəzasının Yuxarı Şıxlı, Cavanşir qəzasının Sarov, Cəbrayıl qəzasının Hadrud, Şuşa qəzasının Gülablı, Tuğ və Hindarx kəndlərində də bir və ikisinifli xalq məktəbləri açıldı.

Digər bir mənbədə - Rusiya İmperatoru II Aleksandrın 1883-cü ildə imzaladığı bir sənəddə isə qeyd olunur ki, 1850-ci illərdən fəaliyyət göstərən Yelizavetpol quberniyası Şuşa qəzasının Tuğ kəndindəki şərq məktəbinə (mollaxana) ikiklaslı rus-Avropa tipli məktəb statusu verilsin.

1904-cü ildə imzalanmış başqa bir sənəddə isə deyilir: "1883-cü ildən fəaliyyət göstərən Yelizavetpol quberniyası Şuşa qəzasının Tuğ kəndindəki ikiklaslı məktəb 4 klasa keçirilsin".

Deyilənlər sübut edir ki, Tuğ məktəbinin bünövrəsi elə 1850-ci illərdən qoyulmuş, 1883-cü ildən isə dünyəvi məktəbə çevrilmişdir.

Tuğ məktəbinin yaradılmasında dövrünün tanınmış ziyalısı Mir Mehdi Xəzaninin böyük rolu olmuşdur.

Mir Mehdi Xəzani 1894-cü ilə kimi bu məktəbə rəhbərlik etmişdir. Ondan sonra məktəbin direktoru 1894-1922-ci illər ərzində Məhəmməd bəy Məlikyeqanov, 1922-1934-cü illərdə Mustafa Cahangirov olmuşlar.

Məktəbdə Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş Mustafa Cahangirov, Mirzə Qara Məhərrəmov, Abdulla bəy Məlik Aslanbəyov, Məhəmməd bəy Məlikyeqanov, Kazan Universitetini bitirmiş Əsgər bəy Eyvazov kimi dövrün görkəmli ziyalıları müəllimlik etmişlər.

Tuğ məktəbinin ilk məzunları içərisində Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin iki üzvünün olması məktəbin şöhrətindən xəbər verir. Bunlar Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin dəmiryol və rabitə naziri olmuş Xudat bəy Ağabəy oğlu Məlikaslanov və bir sıra rəhbər vəzifələrdə işləmiş Cavad bəy Rza oğlu Məlikyeqanov olmuşdur.

Məktəbin bir çox məzununun, o cümlədən tanınmış maarifçi İbrahim Məşədi Allahverən oğlu Cahangirovun 20-ci illərdə Tuğ kəndinin və məktəbinin abadlaşdırılmasında böyük xidmətləri olmuşdur.

1934-cü ildən 1963-cü ilə kimi ermənilərin idarə etdiyi Tuğ məktəbində yaddaqalan hadisə baş verməmiş, təhsilin səviyyəsi isə ilbəil aşağı düşmüşdür.

1963-cü ildə əhalinin təkidli tələbi ilə Tuğ orta məktəbinin yetirməsi Niyaz Cahangirovun məktəbə direktor təyin edilməsi ilə tədris ocağının fəaliyyətində dönüş baş verdi. Ətrafına Yusif Paşayev, Bağman Abışov, Allahverən Cahangirov, Kamil Şükürov, Vəli Vəliyev, Səyyarə Əsgərova, Səfayət Bədirxanova, Tamella Paşayeva, Baxçagül Vəliyeva, Sveta Baxşızadə, Hüsən Bağırov kimi fəal müəllimləri  toplayan N.Cahangirovun səyi ilə tezliklə təlim-tərbiyə işində böyük irəliləyiş əldə olundu. Əvvəllər ildə 2-3 yetirməsi ali məktəblərə qəbul olunan məktəbin məzunlarının 60-70 faizi tələbə adını qazanmağa başladı.

Tuğ kənd orta məktəbi özünün ikinci ömrünü 1978-ci ildən yaşamağa başladı. O dövrlərdə Azərbaycana rəhbərlik edən ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Dağlıq Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin inkişafına xüsusi diqqət yetirirdi. Məhz ulu öndərin sərəncamına əsasən 1975-1978-ci illər ərzində Tuğ kəndində 640 yerlik ikimərtəbəli müasir tipli məktəb binası inşa edildi. Məktəbdə hər cür avadanlıqla təmin olunmuş 4 fənn laboratoriyası, 3 linqafon kabineti, gənclərin çağırışaqədərki hazırlıq kabineti, maşınşünaslıq kabineti, zəngin kitabxana, geniş idman zalı, yüz yerlik akt zalı, şagirdləri isti xörəklə təmin edən yeməkxana və s. fəaliyyət göstərirdi. Məktəb mərkəzi istilik sistemi ilə isidilirdi. Qonşu kəndlərdən məktəbdə təhsil almağa gələn şagirdlər üçün internatın olması isə o dövr üçün yenilik idi.

Mövcud olduğu illər ərzində Xocavənd rayonu Tuğ kənd orta məktəbini yüzlərlə gənc bitirmişdir. Məktəbin məzunları arasında 18 nəfər elmlər doktoru, 21 nəfər elmlər namizədi, 40 nəfərə yaxın yüksək rütbəli hərbi mütəxəssis, 2 nəfər millət vəkili, 3 nəfər qızıl medal alan, onlarca həkim, müəllim və b. ixtisas sahibi vardır. Məlum münaqişə dövründə məktəbin 8 nəfər məzunu şəhidlik zirvəsinə ucalmışdır.

Təəssüf ki, bu günlər 125 illik yubileyi qeyd edilən Tuğ kənd orta məktəbi erməni faşistlərinin əsirinə çevrilmişdir. 1991-ci ildən məcburi köçkün həyatı yaşayan Tuğ kənd orta məktəbinin müəllimləri bir gün belə olsun fəaliyyətlərindən qalmamışlar. Bir neçə ay Füzuli şəhərində, sonra isə tədris ilini Beyləqanda başa vuran Tuğ orta məktəbi 1996-cı ilə kimi Bakı şəhərində fəaliyyət göstərmişdir. 1997-ci ildən isə Tuğ kənd orta məktəbi Beyləqan rayonu ərazisində salınmış "Yeni Tuğ" qəsəbəsində tikilmiş binada fəaliyyətini davam etdirir. Təhsil ocağının inkişafında məktəbin məzunu və müəllimi olmuş, 1997-ci ildən 2006-cı ilədək ona rəhbərlik etmiş Kamil Şükürovun da böyük xidmətləri olmuşdur. 2006-cı ildən isə məktəbin direktoru Oqtay Göyüşovdur. Hazırda məktəbdə 106 şagird təhsil alır ki, onların təlim-tərbiyəsi ilə 21 müəllim məşğul olur.

Tuğ kənd orta məktəbinin müəllimləri gənc nəslin vətənpərvər ruhda böyüməsi üçün bütün qüvvələrini səfərbər edirlər. Ulu öndərimiz tərəfindən əsası qoyulan, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilən xarici və daxili siyasəti dəstəkləyən bütün tuğlular kimi, Tuğ orta məktəbinin pedaqoji kollektivi də gələcəyə böyük inamla baxır. İnanırlar ki, tezliklə ölkə Prezidenti İlham Əliyev cənablarının müdrik siyasəti nəticəsində tarixi yurdlarına qayıdacaq və daha müasir Tuğ kənd orta məktəbinin sinif otaqlarında XXI əsrə layiq gənclər yetişdirəcəklər. 

Şəfahət YUSİFOV,
Xocavənd RTŞ-ın müdiri