|
Müasirləri onu ədəbiyyat tarixçisi,
mətnşünas-tekstoloq, jurnalist, pedaqoq,
tərcüməçi, kitabşünas, bir sözlə, elmi maraq
dairəsi meridianları hüdudsuz olan alim kimi
tanıyırdılar. Ədəbiyyat müəllimləri isə XX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatının məşhur simaları:
C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.Hadi, A.Şaiq,
Ə.Ağaoğlu, Ə.Hüseynzadə haqqında ən dürüst
məlumatları məhz onun əsərlərindən alırlar. Ona
hamı çox hörmətlə "Əziz müəllim",-deyə müraciət
edərdi, indi də onu Əziz müəllim kimi
xatırlayırlar.
Görkəmli ədəbiyyatşünas, Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi,
filologiya elmləri doktoru, professor Əziz
Mirəhmədov ömrünün 83 ilinin 60-nı
ədəbiyyatımızın tarixinin öyrənilməsinə və
tədqiqinə həsr etmişdi. O, XX əsr
ədəbiyyatşünaslığının köklü, böyük, metodoloji
və milli əhəmiyyəti olan vəzifələrinin həllinə
dair uğurlu araşdırmalar aparmış, elmi-nəzəri
hazırlığı və gərgin axtarışları ilə hələ 50-ci
illərdə professional tədqiqatçı səviyyəsinə
yüksəlmişdir. Onun adı iyirminci yüzilliyin
Ə.Nazim, H.Zeynallı, M.Arif, F.Qasımzadə,
M.Cəlal, M.Cəfər, C.Cəfərov kimi korifeyləri ilə
birlikdə çəkilir və ədəbiyyatımız tarixində
danılmaz xidmətləri dönə-dönə qeyd olunur.
Əziz Mirfeyzulla oğlu Mirəhmədov 1920-ci ildə
Bakı şəhərində doğulmuşdur. Taleyini, qismətini
bu şəhərlə əbədi bağlayan Əziz müəllim ilk
təhsilini Bakıda M.A.Əliyev və M.F.Axundov
küçələrinin kəsişdiyi yerdə olan 25 nömrəli
məktəbdə almışdır. Hələ uşaqlıqdan o, böyük
ümidlər verən zirək oğlan təsiri bağışlayırdı.
Onun haqqında yazılan xatirələrdə deyilir ki, o,
çox sakit, astadan danışan, təmkinli və
yoldaşları ilə səmimi rəftar edən bir uşaq
olmuşdur. Özünə qarşı tələbkarlığı ilə fərqlənən
Əziz bütün fənlərə maraqla yanaşır, riyaziyyat
və ədəbiyyata isə üstünlük verirdi. O, daima
Azərbaycan və rus dillərində kitablar oxuyar və
yoldaşlarını da bu işə təşviq edər, həm də
ictimai işlərdə fəallıq göstərərək məktəb divar
qəzetinin redaktoru, komsomol təşkilatının
katibi kimi vəzifələri yerinə yetirərdi. Məktəb
dram dərnəyinin təşkilatçısı olmaqla
klassiklərin əsərlərindən parçaları tamaşaya
qoyaraq özü də bir sıra rollar oynayardı.
Ədəbiyyata olan həvəsi onu Azərbaycan Pedaqoji
İnstitutunun filologiya fakültəsinə gətirmişdi.
Buradakı ədəbi-elmi mühit az müddətdə onu
ədəbiyyatımızın ən dərin qatlarına enməyə
istiqamətləndirmişdi. O, hələ tələbə ikən
mətbuat aləminə çıxmışdı. Əziz müəllimin ilk
məqaləsi hələ tələbə ikən "Azərbaycan
müəllimi"nin sələfi olan "Müəllim qəzeti"nin 13
may 1938-ci il nömrəsində çap olunmuşdur. Burada
Bakı şəhərindəki 25 nömrəli məktəbdə aparılan
işlərdən bəhs edilirdi. 1941-ci ildə APİ-ni
bitirdikdən sonra gənc Əziz bir qədər orta və
ali məktəblərdə dərs deyir, 1942-ci ildə
Mərdəkandakı 156 nömrəli məktəbdə müəllim
işləyir. 1943-1948-ci illərdə ADU-nun Azərbaycan
ədəbiyyatı kafedrasında baş müəllim vəzifəsini
tutur. Öz pedaqoji ustalığı ilə az müddətdə
şagirdlərin, tələbələrin rəğbətini qazanır. Xalq
şairi B.Vahabzadə də onun tələbəsi olmuşdur.
B.Vahabzadənin xatirəsində deyilir: "Xəyalım ilk
tanışlığımıza -1943-cü ilin sentyabrına getdi.
Bu o gün idi ki, gənc, ucaboy, qarayanız
aspirant Əziz Mirəhmədov bizə dərs deyirdi. Gənc
olmasına baxmayaraq, onda çılğınlığın,
ötkəmliyin əlaməti belə yox idi. Çox asta və
təmkinlə danışar, izah etmək istədiyi mətləbi
yalnız faktlarla bizə dərk etdirməyə çalışardı".
Onu yaxşı tanıyan müəllimləri H.Araslı və M.Arif
tezliklə Ə.Mirəhmədovu Nizami adına Ədəbiyyat və
Dil İnstitutuna dəvət edirlər. Adı tariximizə
qızıl hərflərlə düşmüş alimlərin çalışdıqları bu
elm məbədində ilk vaxtlar laboratoriyada işə
başlayan Əziz müəllim çox keçməmiş kiçik elmi
işçi, baş elmi işçi, şöbə müdiri, direktor
müavini kimi vəzifələrə irəli çəkilmişdir. Elmə
böyük maraq göstərən bu istedadlı gənc 1947-ci
ildə görkəmli alim-yazıçı Mir Cəlalın rəhbərliyi
ilə "Məhəmməd Hadinin həyat və yaradıcılığı"
mövzusunda namizədlik dissertasiyasını qurtarıb,
Azərbaycan Dövlət Universitetinin Elmi Şurasına
təqdim edir. Lakin o dövrün ideologiyası
baxımından iş elmi-metodoloji cəhətdən nöqsanlı
əsər kimi dəyərləndirilərək, ləğv olunur. Bu
ədalətsizlik və bəzi alimlərin ona qərəzli
münasibəti Əziz müəllimin iradəsini sındıra
bilmir. O, başqaları kimi həmin mövzunu yenidən
işləmək əvəzinə tədqiqat üçün başqa bir mövzu
seçir və 1955-ci ildə "Mirzə Ələkbər Sabirin
həyat və yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik
dissertasiyasını başa çatdırıb müdafiə edir.
Deyilənə görə, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
belə hallar olmamışdı. Elə bu fakt özü Əziz
müəllimin yenilməzliyini təsdiq edir və onu
yetkin bir alim kimi səciyyələndirir.
Bacarıqlı elm təşkilatçısı və yorulmaz
tədqiqatçı kimi tanınan Əziz Mirəhmədov bir
müddət Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi
Komitəsində təbliğat şöbəsi müdirinin müavini
vəzifəsində işləmiş, sonra Nizami adına
Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin direktoru,
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru
kimi məsul vəzifələrdə çalışmışdır.
Geniş və hərtərəfli elmi dünyagörüşünə malik
olan Əziz müəllim gərgin axtarışlar nəticəsində
"Cəlil Məmmədquluzadə və XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan mətbuatının inkişaf mərhələləri"
mövzusunda dissertasiyasını müdafiə edib elmlər
doktoru adını alır, 1980-ci ildə AMEA-nın müxbir
üzvü seçilir. Azərbaycan ədəbiyyatının bir sıra
açılmamış səhifələri Əziz müəllimin qismətinə
düşmüşdü. O, "Molla Nəsrəddin" jurnalının 25
illik nömrələrinin transliterasiyası, 12 cilddə
çapa hazırlanması və birinci cildin nəşr
edilməsi işini də başa çatdırmışdı.
Əziz müəllim həm də "Cəlil Məmmədquluzadə"
ensiklopediyasının tərtibi işinin rəhbəri olmuş
və onu nəşrə təqdim etmişdi. C.Məmmədquluzadə,
Məhəmməd Hadi və Əhməd Ağaoğlu irslərinin əldə
edilib toplanması da, ilk növbədə, bu böyük
alimin adı ilə bağlıdır. Əziz müəllimin elmi
fəaliyyəti həm də gənc tədqiqatçılar üçün
örnəkdir. Təsadüfi deyildir ki, bu görkəmli
ədəbiyyatşünasdan istiqamət alanların, onun
yolunu ləyaqətlə davam etdirənlərin sayı
gündən-günə artırdı. Onun elmi rəhbərliyi ilə
40-a qədər namizədlik dissertasiyası müdafiə
olunmuşdur.
Əziz Mirəhmədov Azərbaycan klassiklərinin
əsərlərinin mətnşünaslıq məsələlərinə çox böyük
məsuliyyətlə yanaşırdı. Gərəkli axtarışların
nəticəsi olaraq onun başçılığı ilə 1979-cu ildə
"Azərbaycan mətnşünaslıq məsələləri" adlı
sanballı məqalələr toplusu işıq üzü görmüşdür.
Görkəmli ədəbiyyatşünas Mir Cəlal
mətnşünaslıqdan danışarkən demişdir: "Əgər bir
ədəbi, bədii əsərin müəllifi bəlli deyilsə, o
əsərin dilinə, üslubuna görə müəllifini
araşdıran, tapan, dəqiqləşdirib meydana çıxaran
yeganə mütəxəssis-mətnşünas alim Əziz
Mirəhmədovdur".
Bütün fəaliyyəti boyu çox məhsuldar işləyən
Əziz Mirəhmədov 18 kitabın, 500-dən artıq elmi
məqalənin müəllifidir. Onun "M.F.Axundov"
(1953), "Abdulla Şaiq" (1956), "Sabir" (1958), "Məhəmməd
Hadi" (1962 və 1981), "Azərbaycan Molla
Nəsrəddini" (1980) , "Satirik gülüşün qüdrəti"
(1981), "Ağlar güləyən" (1989) monoqrafiyaları,
"XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında satiranın
inkişafına dair" , "Zakir və XIX əsr Azərbaycan
satirası", "XX əsrin əvvəllərində ədəbi hərəkat:
tənqidi realizm" və s. sanballı məqalələri
ədəbiyyatımızın tarixinin öyrənilməsində ən
etibarlı mənbələrdəndir. Hələ 40-cı illərdə gənc
Əziz iki cildlik "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi"nin (1943-1944) hazırlanmasında yaxından
iştirak edərək ilkin təcrübə qazanmış, sonrakı
illərdə isə püxtələşmiş alim kimi üçcildlik "Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi"nin (1958-1960) əsas
müəlliflərindən biri olmuşdur. O, nəşri
planlaşdırılmış yeddicildlik "Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi"nin də aparıcı müəlliflərindən
biri idi. Yorulmaz tədqiqatçının böyük zəhməti
bahasına müxtəlif illərdə C.Məmmədquluzadənin
əsərlərinin ikicildliyi (1951-1954), üçcildliyi
(1966-1967) və altıcildliyi (1981-1985) çapa
hazırlanıb nəşr edilmiş, onun tərəfindən hər
nəşrə müqəddimə, izah və şərhlər yazılmışdır.
Əziz Mirəhmədov respublikada filologiya elmləri
sahəsində aparılan bütün tədbirlərin mərkəzində
dururdu. Onun rəhbərliyi altında Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafını təmin edən
problemlər cəsarətlə qoyulur və həll edilirdi.
O, öz ətrafına yaradıcı insanları cəlb etməkdən
mənəvi zövq alırdı. Elmi rəhbər kimi onun
özünəməxsus iş üslubu vardı. Ondan kitab
yazmağı, redaktə etməyi öyrənənlər böyük ustadı
həmişə minnətdarlıqla yad edirlər.
Əziz müəllimi orta məktəb dərsliklərinin taleyi
də düşündürmüşdür. Dərslik yaradıcılığı onun
bələd olduğu sahələrdən biri idi. O, bu sahəyə
ardıcıl diqqət yetirmişdir. Ədəbiyyat
dərsliklərinin yazılması və tərtibi kimi
xeyirxah işdə onun zəhməti böyükdür.
Alim-müəllimin bu barədəki məsləhəti və
tövsiyələri ədəbiyyat proqramı və dərsliklərinin
hazırlanmasında, müntəxəbatların tərtibində
əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Əziz müəllimin dərslik yazmaq sahəsində ilk
təcrübəsi "Ədəbi qiraət" dərsliyi ilə bağlıdır.
Ötən əsrin 50-ci illərində məktəblərimizdə
Q.Musayevin (5-ci sinif), M.Rzaquluzadənin (6-cı
sinif), H.Əfəndiyevin (7-ci sinif) "Ədəbi qiraət"
dərsliklərindən istifadə olunurdu. Əziz müəllim
bütün "Ədəbi qiraət" dərsliklərinin, həmçinin
H.Araslının 8-ci sinif üçün, F.Qasımzadə,
M.C.Cəfərovun 9-cu sinif üçün, C.Xəndanın 10-cu
sinif üçün "Ədəbiyyat" dərsliklərinin redaktoru
olmuşdur. Eyni zamanda o, həmin illərdə istifadə
olunan 9-cu sinif üçün "Ədəbiyyat
müntəxəbatı"nın (1948-1962-ci illər) müəllifidir.
Professor C.Xəndan Ə.Mirəhmədovun "Ədəbiyyat
müntəxəbatı"nı ən dəyərli tədris vəsaiti kimi
qiymətləndirmişdir ("Kommunist" qəzeti, 1948 8
dekabr). Əziz müəllimin özünün də "Azərbaycan
müəllimi" qəzeti və "Azərbaycan məktəbi"
jurnalında proqram və dərsliklərə dair sanballı
məqalələri dərc olunmuşdur. O, həyatının son
illərində də bu məsələyə bir də qayıtmışdır.
Onun filologiya elmləri doktoru Zaman Əsgərli
ilə birlikdə müəllifi olduğu və 1996-cı ildən
dalbadal bir neçə il nəşr edilən X sinif üçün "Ədəbiyyat"
dərsliyi məktəblərimizdə rəğbətlə qarşılanmışdır.
Əziz müəllimin bir neçə dəfə nəşr olunan "Ədəbiyyatşünaslıq
terminləri lüğəti" kitabı tədqiqatçılarla yanaşı,
orta məktəbin ədəbiyyat müəllimlərinin də
stolüstü kitabıdır. Ədəbiyyatşünaslığa dair
yazılan elmi işlərin müəllifləri bu kitabdan az
bəhrələnməmişlər.
Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvi, professor Nizami
Cəfərovun başçılığı ilə hazırlanan X və XI
siniflər üçün ədəbiyyat dərslikləri və
müntəxəbatlarının hazırlanması prosesində bütün
əvvəlki dərsliklər, o cümlədən Əziz müəllimin
dərslikləri də bir daha nəzərdən keçirilmiş,
ədəbi-elmi-metodiki müqayisələr aparılmış və
faydalı cəhətlər nəzərə alınmışdır.
Əziz müəllim ədəbi aləmin böyük
şəxsiyyətlərindən biri kimi, həm də öz ölkəsinin
vətəndaşı, zəhmətsevər bir oğlu idi. Onun
gənclərə münasibətdə tələbkarlığı ilə
qayğıkeşliyi bir-birini tamamlayırdı. O da
məlumdur ki, Əziz müəllim prinsipial elmi
axtarışlarda heç nəyə güzəştə getməz, heç nəyi
yaddan çıxarmaz, elmi mülahizələrdə
faktologiyanı bir an belə arxa plana çəkməzdi.
Əziz müəllim çox həssas, qayğıkeş, diqqətcil,
sadə və səmimi insan idi. O, rəhbəri olduğu
aspirant və dissertantlarla həm ciddi, həm də
incə yumorla danışar, onların kiçicik uğurunu
olduğu kimi dəyərləndirərdi. Arxivlərdə
işləyərkən məxəzlərdən əlinə düşən naməlum
faktları kiçik bir kağıza köçürər, aidiyyəti
üzrə sahibinə çatdırardı. Böyük həyat
təcrübəsinə malik olan Əziz müəllim ona redaktə
üçün verilən yazılara çoxlu qeydlər edər,
müəllifin işinə xələl gətirməyən dəyərli
düzəlişlər aparardı. Bu zaman vərəqənin kənarına
yazdığı tənqidi qeydləri isə özünəməxsus
yumorla bitirərdi. Onun yetirmələri bu cəhəti
dönə-dönə qeyd edirlər.
Böyük müəllimləri M.Arif, F.Qasımzadə, H.Araslı,
Mir Cəlal, C.Xəndan kimi nəhənglərin yolu ilə
gedən Əziz müəllim özünün gərgin axtarışları
sayəsində ədəbiyyatımızın tarixi üçün çox
qiymətli elmi materiallar əldə etmiş, onları
təfəkkür süzgəcindən keçirərək ədəbi-elmi
fikirlərimizi xeyli zənginləşdirmişdir.
Özündən sonrakı nəsil üçün böyük ədəbi-nəzəri
irs, tədqiqatçılıq səriştəsi, silinməz izlər
qoyan Əziz müəllim cild-cild sanballı əsərləri
ilə ədəbiyyatşünaslıq elmimizdə özünə əbədi
heykəl ucaltmışdır. Ədəbi-bədii təfəkkürümüzün
dünəni, bu günü və sabahı ilə maraqlanan hər kəs
Əziz Mirəhmədovu minnətdarlıqla xatırlayacaqdır.
Nəcəf NƏCƏFOV,
filologiya elmləri namizədi,
əməkdar müəllim, ADPU-nun
Azərbaycan və dünya ədəbiyyatı
tarixi kafedrasının baş müəllimi |
