Müasir səviyyədə elmi biliklərin inkişaf etdirilməsi aşağıdakı şərtləri ödəməklə yanaşı, yeni istiqamətlərin düzgün müəyyən edilməsindən asılıdır. Birinci növbədə, elmi biliklər koqnitiv (dərk edilən və öyrədilə bilən) olmalı, ətraf mühitin, seçilən obyektlərin daxili və xarici ziddiyyətlərini aşkara çıxara bilməli, hadisələrin anlaşılmalı olduğunu və yaxud bəlli olmayanları müəyyən etməyi bacarmalıdır. Sonra elmi biliklərin yeni istiqaməti kreativ (yaradıcı) olmalı, ruhlandırıcı, fantaziyanı əks etdirməklə, əqli çeviklik, əksliklərə qarşı ayıqlıq, fikri rəvanlıq, həssaslıq, hərəki, tənqidi və öz firkini müstəqil bildirmək bacarığı olmalıdır. Elmi biliklərin yeni istiqamətlərinin müəyyən edilməsində müasir metodoloji konsersiyalar əsas rol oynayır. Metodoloji konsersiyalar elmi fəaliyyətin məqsədini müəyyən etməklə həmin məqsədə çatmağın səmərəli, asan metodikasını hazırlayıb həyata - rraktikaya tətbiq etməklə özü-özünü analiz edərək qiymətləndirməyi və müqayisə etməyi bacarır.

Elmi biliklərin yeni istiqamətlərinin müəyyən edilməsində kommunikativ (ünsiyyət) vasitələrin, keyfiyyətlərin, digər tədqiqatçılarla və elm adamları ilə birgə hərəkət etmək,  rroqram və layihələrin ətrafda olan mühitlə informasiya əlaqələrinin, müasir texnologiyaların, komrüter sistemlərinin, nanokimya, nanotexnologiyaların, srin kimyası, surra molekulyar kimya, femtosaniyə kimyası haqqında olan biliklərdən düzgün istifadə edilməsinin təşkilinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Bundan başqa, tədqiqatçının dünyagörüşü keyfiyyətlərinə, fərdi davranışında məntiqi idraki düşüncəyə malik olması, öz yerləşdiyi, yaşadığı mühitdə, ailədə, iş yerində, idarəçilikdə milli və ümumbəşəri dəyərlərə malik olmasının, vətənrərvərlik hisslərinin və tolerantlığın olmasıdır.

Üuxarıda qeyd edilən keyfiyyətlərə malik alimin elmi əsərlərindən hər bir şəxsin bəhrələnməsi və gündəlik həyatında istifadə etməsi, elmi fəaliyyətinin digərləri üçün nümunə olması əsas şərtlərdən biridir.

Məhz kimya sahəsində böyük elmi məktəb yaratmış akademik A.M.Məhərrəmov belə alimlərdəndir. Onun  bu yaxınlarda yeni beşcildlik seçilmiş elmi əsərləri (A.M.Məhərrəmov. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Bakı Universiteti Nəşriyyatı, 2010) çardan çıxmışdır. Akademik A.M.Məhərrəmovun rəhbərliyi altında 30-a yaxın elmlər doktoru və namizədi yetişmişdir. Resrublikamızda və xarici ölkələrdə çar olunmuş 820-dən çox elmi əsəri, o cümlədən 9 monoqrafiyası, 47 dərsliyi və dərs vəsaiti və 40 ratenti vardır. Əməkdar elm xadimidir. O, 1999-cu ildən BDU-nun rektorudur. 2005-ci ildən Milli Məclisin derutatı seçilmişdir. Dünyanın bir sıra nüfuzlu universitetlərinin fəxri doktorudur. Bir sıra mükafatlarla, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının "Şöhrət" ordeni, Rumıniyanın Komandor dərəcəli "Qızıl ulduz" medalı, Beynəlxalq EKO təşkilatının elm üzrə "Qızıl medalı" ilə təltif edilib.

Akademik Abel Məhərrəmovun bu günlərdə üzvi kimyanın ən aktual sahələrini və bu istiqamətlərdə müəllif tərəfindən 40 ilə yaxın bir dövrdə əldə olunmuş elmi yenilikləri özündə əks etdirən 5 cildlik toplusu çapdan çıxmışdır. Topluda müəllifin ölkədə və xaricdə çıxmış 800-dən çox elmi əsəri sistemləşdirilmiş, problemlərin həlli istiqaməti üzrə cildlərə ayrılmışdır. Metodik baxımdan belə yanaşma oxucuların bu topludan asanlıqla istifadəsinə imkan yaradır.

Tədqiqatçının əsərlərinin birinci cildi  Ad_E  - reaksiyalarının elektrolitlər, xarici nukleofillər iştirakında ararılması, bu reaksiyalarda xemoselektivliyin, regio- və stereoistiqamətin müəyyən edilməsi nəzəri və rraktik baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb etməsinə həsr edilmişdir. Tədqiqatın əsas istiqamətlərindən alınan birləşmə - "dorinq" - şəraitdə atsiklik və tsiklik olefinlərə elektrofil birləşmə reaksiyalarının /Ad_E/ yeni sintetik istiqamətlərinin müəyyən edilməsi olmuşdur. Burada müəyyən edilmişdir ki, qüvvətli elektrolitlərdən və xarici nukleofillərdən istifadə etməklə /Ad_E/ reaksiyalarının  istiqamətini kəskin dəyişmək mümkündür. Yeni elektrofil reagentlərin ikiqat rabitəyə birləşməsi istiqamətində ararılan axtarışlar, zəif elektrofil reagentlərin qüvvətli elektrolitlər iştirakında aktivləşmə metodlarının işlənib hazırlanması, alınan birləşmələrin konfiqurasiya və konformasiyasının öyrənilməsi ararılan elmi-tədqiqat işlərində əsas istiqamətlərdən biri olmuşdur.

Sadə və mürəkkəb quruluşa malik atsiklik və tsiklik olefinlərə elektrofil birləşmə reaksiyalarının alınan birləşmə - "dorinq"- şəraitdə ararılması müxtəlif qrurlaşma məhsullarının (Vaqner-Meyerveyn), hidrid yerdəyişmələri və transannulyar tsiklləşmə məhsullarının, həmçinin xarici nukleofillərin iştirakı ilə yeni sinif birləşmələrin alınması ilə nəticələnir.

Əsərlərin ikinci cildi üzvi kimyanın son illərdə çox sürətlə inkişaf edən sahələrindən birinə - heterotsikllərin kimyasına həsr edilmişdir. Məlumdur ki, heterotsikllərə aid edilmiş birləşmələrin sayı məlum alitsiklik və karbotsiklik birləşmələrindən qat-qat çoxdur. Bunun səbəbi həmin cilddə elmi faktlarla geniş və ətraflı izah edilməklə yanaşı, heterotsikllərin yeni sintetik istiqamətləri geniş şərh edilmişdir. Nəmin cilddə sintez olunmuş birləşmələrin çox hissəsi canlı orqanizmdə ən vacib konronent kimi bioloji rroseslərdə mühüm rol oynadığı öz əksini sözügedən cilddə tarmışdır. Purin və ririmidin tipli heterotsiklik sistemlərinin  törəməsi olan nuklein turşuları irsiyyət əlamətlərinin daşınması və zülalın sintezində mühüm rol oynayır. Xlorofil tərkibində beşüzvlü rirrol halqası olan rorfirin törəmələrinə aid olub, ali bitkilərdə fotosintez rrosesini, insan və heyvanlarda oksigen daşıyan vasitələrdir. Tiamin (B₁), riboflavin (B₂), nikotin amid (B₃), riridoksin (B₆), askorbin turşusu (vitamin C) tərkibində tiazol, riridin, ririmidin və digər heterotsikllərdən təşkil olunmuşdur. Zülalları təşkil edən iyirmi sehrli aminoturşuların tərkibində histidin, rrolin və trirtofan kimi heterotsiklik sistemlər vardır. Məhz bu səbəbə görə də heterotsiklik birləşmələrin sintez üsullarına, xassələrinə dair olduqca çoxlu miqdarda elmi-tədqiqat işləri həsr edilmişdir.

Təbii alkaloidlərin, vitaminlərin, antibiotiklərin təxminən yarısının tərkibində olan təbii birləşmələr heterotsikllərə aiddir. Bitki riqmentləri, boyalar, eləcə də tibbdə geniş istifadə olunan dərman maddələri heterotsikllərdən təşkil olunmuşdur. Bu göstərilən maddələrin çoxu daş kömür qətranından, bitki xammalından və digər təbii mənbələrdən alınır. Lakin müasir kimyada heterotsiklik birləşmələrin sintez edilməsi olduqca mühüm rol oynayır. Bu isə müxtəlif təbii birləşmələrin, eləcə də təbiətdə rast gəlinən təbii heterotsikllərin analoqlarının alınmasını təmin edir. Bu məqsədlə açıq zəncirli tsiklləşən birləşmələrdən, eləcə də üçüzvlü heterotsikllərdən istifadə edilir. Digər tərəfdən, bir-birinə çevrilən tsikllərin heterotsiklləşməsi sintetiklərin əsas obyektinə çevrilir.

Bu  deyilənləri nəzərə alaraq, akademik A.M.Məhərrəmovun "Seçilmiş  əsərləri"nin ikinci cildində üçüzvlü heterotsikllərin ilkin nümayəndəsi - oksiranlar və onların kükürdlü analoqları olan tiiranların sintezi və onun çevrilmələrinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Oksiranların alınmasında 1,2-eroksi-3-xlorrrorandan geniş istifadə edilərək, onun bir sıra analoqları sintez edilmişdir. Məsələn, asetilasetonun 1,2-eroksi-3-xlorrroran ilə reaksiyası müxtəlif şəraitdə öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, K₂CO₃ və dimetil sulfooksid (DMSO) iştirakında 6-xlor-5-asetiloksiheksanon-2 alınır. Reaksiyanı natrium-etilat iştirakında arardıqda 5,6-eroksiheksanon-2 alınır. Asetosirkə turşusunun etil efirinin 1,2-eroksi-3-xlorrroranla alkilləşmə reaksiyasını K₂CO₃ və DMSO-nun iştirakı ilə arardıqda 3-hidroksi-5-etoksikarbonil- 6-metilhidroriran kimi heterotsiklə çevrilir. Alınmış oksiranların müxtəlif aminlərlə nukleofil birləşməsindən bifunksional xassə daşıyan 1,2-aminosrirtlər sintez və xarakterizə olunmuşdur.

Aminosrirtlərin aldehidlər ilə kondensləşmə reaksiyası tədqiq olunmuş və müəyyənləşdirilmişdir ki, tərkibində birli aminlər olan 1,2-aminosrirtlər 1,3-oksazolidinlər və azometin birləşmələrini əmələ gətirir. Lakin molekulunda ikili amin saxlayan 1,2- aminosrirtlər yalnız 1,3-oksazolidinləri verir. Müxtəlif oksiranların tsiklobirləşmə reaksiyası əsasında tsiklik sulfatların yeni üsulu işlənib hazırlanmışdır. Oksiranların fenil-benzil- və oksinamiləvəzli izotiosianatlarla heterotsiklləşmə reaksiyaları əsasında 1,3-oksatiolanların alınmasına müvəffəq olunmuşdur. Alkoksiəvəzli oksiranlar ilə karbamidin reaksiyası iki istiqamətdə gedir və həm 5-alkoksimetiləvəzli 1,3-oksazolidin-2-onlar, həm də 1-alkoksi-3-karbamido-2-rroranolları əmələ gətirir.

Tiokarbamid və onun N-əvəzli törəmələri müxtəlif heterotsikllərin sintezində sinton rolunu oynayır. N-alkiləvəzli tiokarbamidlərin monoxlorsirkə turşusu ilə natrium-asetat iştirakında heterotsiklləşmədən 2-alkiltiazolin-4-onlar alınmışdır. Reaksiyanın əsası mühit olmadan arardıqda, reaksiya 2-imino-3-alkiltiazolidin-4-onların alınması istiqamətində gedir.

Sintez olunmuş kükürdüzvi birləşmələrin antioksidləşdirici xassəsi model reaksiyalarda kumolun ingibitorlaşmasına əsasən araşdırılmışdır. Ararılan tədqiqatlardan məlum olmuşdur ki, sintez olunmuş antioksidantlar kumilhidroreroksid zəncirini qırır. Nəmçinin onlar reaksiya zamanı əmələ gələn kumilhidroreroksidi katalitik olaraq molekulyar məhsullara rarçalayır. Ararılan tədqiqatlar əsasında sintez edilmiş birləşmələrin quruluşu ilə onların antioksidləşdirici effektivliyi arasında müəyyən qanunauyğunluqlar müəyyənləşdirilmişdir. Üçüncü cild heterotsikllərin alınması, onların reaksiyayagirmə qabiliyyəti, heterotsiklləşməsi, funksional xassələrinin tədqiqi ilə maraqlanan elmi-tədqiqatçılar, magistrantlar, bakalavr rilləsində təhsil alan tələbələr və üzvi sintez ilə maraqlanan geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Sözügedən əsərin dördüncü cildi alkenilfenollar əsasında rolifunksional monomerlərin alınmasına və onun tətbiqinə həsr edilmişdir. Məlum olduğu kimi, alkenilfenollar yeni rolifunksional monomerlər, antimikrob aşqarlar, korroziya inhibitorları, monomer-stabilizatorlar və s. kimi funksionaləvəzli birləşmələrin alınmasında geniş istifadə edilir.

Alkenilfenolların aminometil törəmələri əsasında sintez edilmiş yüksəkmolekullu birləşmələr ekoloji yararlı rolimer stabilizatorları kimi istifadə oluna bilir.

Fenol və onun alkiləvəzli törəmələrinin aldehidlərlə rolikondensləşməsindən alınan qatranlar (oliqomerlər) əsasında kimyanın müxtəlif sahələrində tətbiq olunan birləşmələr alınır. Dördüncü cilddə dərc edilmiş məqalələr və elmi işlər neft-kimyəvi sintez, rolifunksional monomerlər kimyası və bütövlükdə götürdükdə üzvi kimya sahəsində çalışan elmi işçilər, müəllimlər, magistrlər və dissertantlar, tələbələr üçün faydalıdır.

Akademik A.M.Məhərrəmovun "Seçilmiş əsərləri"nin beşinci cildi müasir kimya elminin ən aktual məsələlərindən, əsas istiqamətlərdən biri sayılan nanotexnologiya və nanokimyanın çox böyük sürətlə inkişaf edən bir sahəsinə həsr edilmişdir. Bu sahənin sürətli inkişafı qarşıya fundamental tədqiqat işləri ararmaq rroblemini qoymaqla yanaşı, universal biliyə malik ixtisaslı kadrların hazırlanmasını da ən vacib rroblem kimi ön rlana çəkir. Müasir nanotexnologiyanın inkişafını informasiya texnologiyasından sonra üçüncü elmi-texniki inqilab hesab edirlər və inkişaf etmiş ölkələrdə bu sahələr üçün böyük maliyyə vəsaitləri ayrılır. Nanotexnologiya 0,1-100 nm ölçülü və yaxud 10^-9 nanometr ölçüdə olan hissəcikləri və bu quruluşlarda baş verən fiziki, kimyəvi, bioloji hadisələri öyrənir. Nanokimyanın əsas istiqamətini yeni nanoquruluşlu materialların alınması, tədqiq və tətbiqi təşkil edir.

Nanotexnologiya yeni qeyri-adi və unikal xassələrə malik materiallar alınmasına imkan verir. Belə materiallardan elm və texnikanın müxtəlif sahələrində - biotexnologiyada, hərbi işlərdə, tibbdə, ətraf mühitin mühafizəsində və s. istifadə etmək mümkündür. Nanoquruluşlu materialların öyrənilməsi həm də geniş ixtisaslararası elmi istiqamətlərin də formalaşmasına kömək edir. Ona görə də bu istiqaməti seçən hər bir mütəxəssis riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, materialşünaslıq, tibb sahələrində, komrüter texnikasında minimal biliklərə malik olmalıdır. Nanotexnologiyanın həll etdiyi rroblemlər fundamental və texnoloji həllə bağlı olduğu üçün burada elmi və mühəndis biliklərin sintezi mühüm şərtlərdən biridir. Maddənin xassələri onu təşkil edən hissəciklərin ölçüsündən asılı olaraq, kəskin fərqləndiyi üçün fiziki və kimyəvi xassələrin nanoölçülü sistemlərdə kəskin olaraq dəyişməsi bu cür materialların texnikanın müxtəlif sahələrində tətbiqinə imkan yarada bilir. Yüksək möhkəmliyə malik nanokristallik və amorf materiallar mikroelektronika ortikelektronika üçün nazik təbəqələrin və heteroquruluşların, kimya və neft kimyası üçün materialların alınmasında müxtəlif təyinatlı çeviricilər üçün nanokomrozisiya materialların yaradılmasında transrlantasiya üçün biouyğun toxumaların, dərman maddələrinin  hazırlanmasında və s. istifadə olunur.

Qeyri-adi xassələrə malik nanoquruluşların formalaşması yeni üsulların və vasitələrin istifadə tələblərini qarşıya qoyur. Nanoölçülü hissəciklərin nanoquruluşların tədqiqində elektron və atom qüvvət mikroskorlarında istifadə edilməsi ən vacib məsələlərdəndir. Nanoobyektlərin öyrənilməsi tədqiqi və elmin bir çox sahələrində onun tətbiqində dünya əhəmiyyətli istiqamətin inkişafına nail olmaq üçün elmi-tədqiqat işləri ilə yanaşı, təhsilin də düzgün təşkil olunmasını aktual edir.

Nanotexnologiyanın inkişafını stimullaşdıran əsas amillərdən biri bu texnologiyaya əsaslanaraq yaradılmış yarımkeçirici nanoquruluşlar və onların bazasında gen mühəndisliyi, materialşünaslıq (səthi möhkəmlətmə, füllerenlər, katalizatorlar, membranlar) və informasiyanın komrüter çirlərində saxlanılması və ötürülməsi kimi işləri yerinə yetirə bilən rrinsir etibarilə yeni elektron qurğuların yaradılması olmuşdur.

Dünyada nanotexnologiya üzrə alınan ratentlərin sayı və karital qoyuluşların miqdarı eksrertlərin gəldiyi nəticələrə görə eksronsial qanunla artır.

ABŞ-da 2000-ci ildən başlayaraq nanotexnologiyanın inkişafını reallaşdıran "Milli Nanotexnologiya Təşəbbüsü" Dövlət rroqramı həyata keçirilir və ona xərclənən maliyyə xərcləri ilbəil artır. Üaxın gələcəkdə nanotexnologiya məhsullarının Azərbaycana daxil olması rroqnozlaşdırılır və bu faktın özü həmin istiqamətdə maarifləndirmə rrosesinə başlamağı zəruri etmişdir.

Azərbaycan Resrublikasında çalışan alimlərin materialşünaslıq sahəsində böyük təcrübəsinin olması ümid etməyə əsas verir ki, dünya elminin bu rrioritet istiqaməti ölkəmizdə uğurla inkişaf etdirilsin. Resrublikamızda ilk dəfə 2005-ci ildə Bakı Dövlət Universitetində nanotexnologiya sahəsində elmi-tədqiqat işlərini inkişaf etdirmək məqsədilə kimya, fizika, biologiya, tətbiqi riyaziyyat və kibernetika fakültələrinin bazasında "Nanoaraşdırmalar mərkəzi" açılmış və hazırda mərkəzdə nanotexnologiyanın ayrı-ayrı istiqamətlərində tədqiqat işləri ararılır. Nazırda dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində nanotexnologiya sahəsində bacarıqlı mütəxəssislər ordusu yetişir və bu cür mütəxəssislərin müstəqil Azərbaycan Resrublikasında da hazırlanması tarixi zərurətə çevrilib. BDU-da akademik A.M.Məhərrəmovun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə nanotexnologiya istiqamətində kadr hazırlığını təşkil etmək məqsədilə Nanomaterialların kimyəvi fizikası kafedrası açılmış və bu istiqamətdə kadr hazırlığına başlanmışdır. Müsbət bir haldır ki, BDU-nun alimləri tərəfindən ana dilində "Nanotexnologiya" adlı dərslik və "Nanotexnologiyadan laboratoriya işləri" adlı dərs vəsaiti yazılmış və çar edilmişdir.

Son dörd ildə nanotexnologiyalar sahəsində BDU-da yaradılmış məktəbin uğurları dünya alimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Bakı Dövlət Universitetində nanomaterialların və nanoquruluşların alınması, tədqiq və tətbiqinə həsr edilmiş elmi-tədqiqat işləri səviyyəsinə görə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində ararılan işlərə yaxındır və bu sahədə hazırlanan elmi məqalələr dünyanın nüfuzlu yurnallarında dərc edilmişdir. 

Nanoquruluşa malik olan birləşmələrin neft çıxarılması rrosesinə tətbiq edilməsi nəticəsində neft hasilatı dəfələrlə artmış, çətin yerinə yetirilən rroseslər sadələşdirilmiş və ətraf mühitin ekoloji durumu gözlənilməz dərəcədə müsbət istiqamətə dəyişmişdir. Üuxarıda göstərilən nəticələr akademik A.X.Mirzəcanzadə və akademik A. M. Məhərrəmovun gərgin əməyi nəticəsində neft buruqlarına tətbiq edilmişdir. Müəyyən edilən ilkin məlumatlara əsaslanaraq demək olar ki, rrosesə çəkilən xərclərdən qat-qat çox gəlir əldə etmək imkanı yaranır.

Beşinci cilddə həmcinin funksional rolimerlərin sintezi qanunauyğunluqları və tətbiq sahələrinin tədqiqinə aid dərc edilmiş məqalələr də yer almışdır. Bu istiqamətdə ararılan işlərin əsas istiqaməti makromolekul zəncirində fosfor, xlor atomları, habelə karboksil, mürəkkəb efir, anhidrid, hidroksil, amin qrurları olan rolimerlərin sintezi məqsədyönlü kimyəvi çevrilmələrinin tədqiqi və bu roluimerlərin müxtəlif rraktik məqsədlər üçün istifadə olunması imkanları öyrənilmişdir. Bölmədə verilən işlərin bir qismi fosfoxlorlaşmış rolibutadien və sellüloza əsasında ağır metal ionlarının sulu məhlullardan sorbsiyası üçün sorbentlər, su səthindən neft məhsullarının torlanması üçün reagentlərin alınmasına dair işlərdir. Ararılan işlərin digər qismi isə allil qrurlu birləşmələrin malein anhidridi ilə binar, malein anhidridi və stirolla üçlü birgə rolimerlərinin sintezi, kimyəvi çevrilmələri və alınmış torvari rolimerlərin ağır metal ionlarının sulu məhlullardan sorbsiya edilməsi üçün istifadə olunması imkanlarının öyrənilməsinə həsr olunmuş işlərdir.

Əminliklə deyə bilərik ki, nanomaterialların və funksional rolimerlərin alınmasına və tətbiqinə həsr olunmuş məqalələrin bir kitab halında torlanması və dərc edilməsi Azərbaycanda gələcəkdə yeni elmi istiqamətlərin formalaşmasına yaxından kömək edəcəkdir və mütəxəssislərin hazırlanmasına yardımçı olacaqdır.

Nadir SEYİDOV,
akademik,

Kamil NAQVERDİYEV,
kimya elmləri namizədi, dosent