Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi ilə "Dünyaya baxış" (World Vision) humanitar təşkilatının birgə həyata keçirdikləri "Gənclərin inkişafı və məşğulluq şəbəkəsinin yaradılması" layihəsi çərçivəsində nazirliyin bir qrup əməkdaşı bu günlərdə Almaniya Federativ Respublikasında səfərdə olmuşdur. Onlar Bonn şəhərində federal səviyyədə peşə təhsili ilə məşğul olan müəssisələrdə, təhsil departamentlərində, məktəblərdə olmuş, görüş və müzakirələr keçirmişlər.

Almaniyanın peşə təhsili təhsilalanların gələcəyinə təminat verir. Almaniyada təhsil iki yerdə aparılır: peşə məktəbində və müəssisədə. Dual (paralel) təhsil sistemi sayəsində gənclər məktəbdə və müəssisədə öz gələcək peşələrinə optimal surətdə hazırlaşırlar. Alman peşə təhsili sisteminin üstün cəhətlərini aşağıda göstərilən 5 fərqlənmə əlaməti ilə xarakterizə etmək olar:

1. Dövlət, iqtisadiyyat və sosial tərəfdaşlar birlikdə peşə təhsilinin çərçivə şərtlərini təmin edirlər.

2. Almaniyada təcrübədən keçirilən peşə təhsilinin məqsədi şagirdlərə səriştəyə yönəlmiş hərtərəfli kompetensiyaların aşılanmasıdır: bu məqsədə çatmağın ən yaxşı yolu bir tərəfdən müəssisədə, digər tərəfdən məktəbdə təlimdir.

3. Bütün müəssisələrdə təhsil standartlarının eyni olması və imtahanlara təqdim olunan vahid tələbat təhsilin keyfiyyətinə zəmanət verir və təhsilin insanların həyatı boyu onları müşayiət etdiyini təsdiqləyir.

4. Fasiləsiz olaraq əmək ehtiyatları bazarı və peşə təhsilinin öyrənilməsi peşə təhsilinin texniki, iqtisadi və ictimai inkişafa adaptasiya olunmasına şərait yaradır.

5. Xüsusi ixtisas və pedaqoji təhsili olan personal şagirdlərdə peşə kompetensiyalarının daimi inkişafına, həmçinin təlim və tədrisin yüksək keyfiyyətinə təminat verir.

Peşə təhsilində şagirdlərin kompetensiyalarının inkişaf etdirilməsi əsasən üç yöndə aparılır:

- Şəxsi və sosial kompetentlilik, yəni daxili motivasiya, kollektivdə işləmək bacarığı və qərar qəbul etmək;

- İstehsalatda işləmək, işçi avadanlıqlarla davranmaq və istehsal prosesini anlamaq;

- Problemi həll etmək üçün həll strategiyası axtarmaq bacarığı və bu strategiyadan çıxış etmək qabiliyyəti.

Hər yerdə oldugu kimi, Almaniyada da məktəbi bitirənləri belə bir sual düşündürür: hara getmək, hansı ixtisası öyrənmək, hansı ixtisasın perspektivli gələcəyi var? Almaniyada peşə təhsilində xüsusi ənənə var. Məktəbin vəzifəsi yeniyetmələri cəmiyyətin gələcək həyatına hazırlamaqdır. Yeniyetmələr peşə məktəbində və müəssisədə 2-3, 5 il müddətində təhsillərini davam etdirirlər. Təlim vaxtı şagirdlər öz təlim-istehsalat müəssisələrindən təqaüd alırlar.

Peşə təhsili prosesini həyata keçirmək üçün təlimatları Peşə Təhsili üzrə Federal İnstitut (BİBB) hazırlayır. Bu institutda dual sistemə daxil olan 350 peşə üzrə təlimatlar hazırlanır. BİBB-in hazırladığı təlimatlar təhsil kurikulumlarına uyğunlaşdırılır. Təlim təlimatları aşağıda göstərilən formada hazırlanır:

- Təlimin adı;

- Təlimin müddəti;

- Peşənin profili;

- Kurikulum çərçivəsi;

- İmtahana olan tələblər.

BİBB  350 peşə üzrə hazırladığı və ya uyğunlaşdırdığı təlimatlarda hər hansı dəyişikliyi şirkətlərlə, təlim alanlarla məsləhətləşdikdən sonra edir. İstehsalatda təlimi işəgötürənlərin assosiasiyası tərəfindən yaradılan palatalar-çemberlər həyata keçirirlər.

Peşə təhsilində dual sistemi aşağıdakı kimi başa düşmək olar:

1. Təhsil                     

2.İstehsalat

Şagirdlər məktəbi necə tapırlar? Əvvəla işəgötürən şirkətlər elanlar verir, bu elanlara əsasən müraciət edənləri şirkət işə qəbul edir, müqavilə bağlayır və işə götürülənin bacarığından asılı olaraq ona əməkhaqqı təyin edir. Şirkət özü işçini peşə məktəbində qeydə aldırır və uyğun məktəbi tapmaq üçün məsuliyyət daşıyır. Treninq (təlim) belə olur: məktəbdə müəllim, istehsalatda usta. Şagirdlər iki gün məktəbdə nəzəri dərslər, üç gün isə çemberlərdə istehsalat təlimi keçirlər. Şirkətdə işləyən təcrübəli ustalar öz iş günlərinin yarısını şirkətdə, yarısını isə çemberlərdə şagirdləri öyrətməklə məşğul olurlar. Çemberləri ən yeni texnologiyalara uyğun avadanlıqlarla təmin etməkdə şirkətlər özləri maraqlıdırlar. Çemberlər təlimə, monitorinqə və imtahanların keçirilməsinə məsuliyyət daşıyırlar. Çemberlər İqtisadiyyat Nazirliyinə tabedirlər. Təhsil Nazirliyi tərəfindən hazırlanan kurikulumları İqtisadiyyat Nazirliyi təsdiq edir. Çemberlərin bütün maliyyə xərclərini şirkətlər ödəyirlər. İmtahanların keçirilməsinə çemberlər cavabdehdirlər. İki imtahan olur: biri məktəbdə nəzəri imtahan, digəri isə məktəbin iştirakı ilə istehsalatda. İmtahanların keçirilməsi üçün hər şeyi çemberlər təşkil edirlər. Çemberlər imtahan tapşırıqlarını hazırlamaq üçün öz institutlarına sifarişlər verirlər. Öz institutu olmayan çember başqa institutla müqavilə bağlaya bilər. İmtahanların keçirilməsi üçün çember şirkətdən əlavə pul alır. İmtahanları müvəffəqiyyətlə verməyən tələbələr təkrar təlimə cəlb olunurlar. İstehsalatda işləyən mütəxəssislər 2-3 ildən bir çemberlərdə ixtisasartırma kursları keçib sertifikat alırlar. Almaniyada 54 çember var.

Almaniyada 16 federal sistem var və onlar hərəsi öz ərazisində olan peşə müəssisəsinə cavabdehdirlər. Peşə məktəblərinə müəllimləri onlar işə qəbul edirlər. Peşə məktəblərində 119 min müəllim çalışır. 755 min yüksəkixtisaslı usta şirkətlərdə işləməklə bərabər öz iş vaxtlarının yarısını şagirdləri öyrətməklə məşğul olurlar. Peşə məktəblərində kadrların 77 faizi şirkətlər, 13 faizi məşğulluq mərkəzləri, 10 faizi isə dövlət sifarişi əsasında hazırlanır.   Çemberlərdə təlim alan məzunların hər il  2 faizi Almaniyanı tərk edir ki, bu da təbii hal sayılır. Çünki gənclər dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrinə getməkdə maraqlıdırlar.

Eksport  istiqamətində maraqlı olan Almaniya hökuməti  Avropa və beynəlxalq istiqamətdə peşə təhsilinin inkişafında səylər göstərir. Federal Təhsil və Elmi-Tədqiqat Nazirliyinin tapşırığı ilə Peşə Təhsili üzrə Federal İnstitut- BİBB  inkişaf etməkdə olan bir çox ölkələrlə onların peşə təhsili sisteminin islahatı və modernləşdirilməsi sahəsində məsləhətləşmələr aparır. Peşə təhsili haqqında qanun qəbul olunan ölkələrdə, məsələn, Sloveniya, Türkiyə, Vyetnam və bir çox ölkələrdə onların öz istəyi ilə çemberlər yaradılıb. Bu çemberlərdə təlim keçib sertifikat alan məzunlar dünyanın hər yerində öz ixtisasları üzrə işləmək hüququna malik olurlar. Almaniyada çemberlərin əsas məqsədi beynəlxalq əməkdaşlıq deyil. Mövcud 54 çemberdən 10-u beynəlxalq əməkdaşlıq edir.

Təhsil sistemi federal torpaqların təhsil sisteminə uyğundur. Federal torpaqdan asılı olaraq 9 yaşından 13 yaşına qədər təhsil zəruridir. Orta məktəbdə təhsil müddəti 9 il davam edir. Sonra tam təhsil almaq üçün texniki peşə məktəblərində təhsili davam etdirmək olar. Əksər federal torpaqlarda 3 mərhələli 13 illik təhsil sistemi mövcuddur. xalq məktəbi, real məktəb və gimnaziya. Ali təhsil almağa hüquq verən şəhadətnamə federal torpaqda 12-ci və ya 13-cü sinifdən sonra təqdim olunur. Praktik olaraq bütün yeniyetmələr orta məktəbdən sonra təhsillərini təhsilin yuxarı mərhələsi olan müəssisələrdə davam etdirirlər. Təhsil müəssisələrində təhsil alanlar həftədə 1 və ya 2 dəfə texniki peşə məktəblərində olurlar. Təhsil alanlar istəkdən asılı olaraq universitetləri və yaxud peşə məktəblərini seçə bilərlər. 

Elxan CƏFƏROV,
Təhsil Nazirliyi Texniki peşə təhsili şöbəsinin aparıcı məsləhətçisi,

Sultan ƏSƏDOV,
Təhsil Problemləri İnstitutu İlkin peşə təhsilinin inkişaf mərkəzi kurikulum şöbəsinin müdiri