Dilçiliyin xüsusi adların yaranması, dildə işlənməsi, inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırıldığı onomalogiya şöbəsində istənilən xüsusi ad  barədə məlumat verilir. Onomastik vahidlər keçmişi özündə əks etdirməklə mühüm informasiya daşıyıcısı kimi çıxış edir. Hələ XI əsrdə M.Kaşğarinin "Divani lüğəti-it türk" əsərində Azərbaycan dilinə aid xüsusi adların təhlilinə rast gələ bilirik. Daha sonralar V.V.Radlov, V.V.Bartold, V.A.Qordlevski, A.N.Samoyloviç türkdilli xalqların onomastik vahidlərinin tədqiqində əhəmiyyətli işlər görmüşlər.

Onomalogiyanın sahələrindən biri olan antroponimikada şəxs adları, onların linqvistik xüsusiyyətləri və semantikası öyrənilir. Şəxs adları ilə dürüst məlumat vermək bir qədər çətindir. Bu barədə məxəzlərin çox az olması bunu söyləməyə əsas verir. Odur ki, qədim adlarımız haqqında səhih məlumat verməyi bacarmış tədqiqatçılarımızın gördüyü iş, həqiqətən də, təqdirəlayiqdir. Antroponimikanın araşdırıcılarından biri olan Bakı Pedaqoji Kadrların İxtisasartırma və Yenidənhazırlanma İnstitutunun kafedra müdiri, filologiya elmləri namizədi Aydın Paşayev antroponimikanın maraqlı bölmələrindən biri olan  poetik antroponimika sahəsində mühüm tədqiqatlar aparmış və tədqiqatının nəticəsini "Nizami Gəncəvinin poetik adlar aləmi" kitabında (redaktoru filologiya elmləri doktoru M.Adilov, rəyçilər professorlar Ə.Ağayev, A.Rüstəmova. Bakı: Mütərcim, 2010. 208 səh.) əks etdirmişdir. A. Paşayev Nizami əsərlərindəki indiyədək az tədqiq olunmuş şəxs adlarının hamısını əhatə etmiş, onların poetik və üslubi xüsusiyyətlərindən söhbət açmışdır. Diqqətəlayiq məsələlərdəndir ki, tədqiqatçı yalnız bununla məhdudlaşmamış, bir çox adları şərh edərkən əsərlərin kimin şəninə yazıldığını ətraflı şəkildə qeyd etmiş və həmin dövrün ictimai-siyasi vəziyyətini açıqlamışdır.

Beş hissədən ibarət tədqiqat əsərinin "Nizami və adqoyma ənənələri" adlı birinci hissəsində şairin tarixən türklərdə mövcud olmuş adqoyma ənənələrinə istinad etdiyi əsaslandırılmışdır. Məlumdur ki, qədim türk qəbilələrinin üzvləri uşaqlıqda birinci, yetkinləşdikdə ikinci, müəyyən vəzifə sahibi olduqda üçüncü adla tanınırdılar. Fikrimizcə, bu ənənə öz-özlüyündə bir tərbiyə metodu səciyyəsi daşıyır. Belə ki, özünə hörmət edən və etdirmək istəyən hər bir fərd şəxsiyyət səviyyəsinə qalxmağa çalışır və bunun da bilavasitə sübutu kimi qazandığı ad çıxış edir.

İkinci hissə "Obrazlar və adlar" adlanır. Burada A.Paşayev "Xəmsə"də istifadə olunan insan adlarını tarixi şəxsiyyət adları, dini, əfsanəvi və folklordan gələn apelyativ, alleqorik, mifonimik obraz adları olmaqla beş qrupda birləşdirir və onların hər birinin ətraflı izahını verir.

"Məcazi adlar"da isə Nizaminin Şərq ədəbiyyatında məşhur olan adlardan obraz adı kimi istifadə etməsindən savayı, onları bədii təsvir vasitəsi kimi də işlətməsindən bəhs olunur. Şair məcazi adlardan yararlanmaqla öz fikirlərini yığcam, lakin dolğun şəkildə ifadə edə bilmişdir. Tədqiqatçı Nizami əsərlərində işlənmiş onomastik bənzətmə, metafora, mübaliğə və metanimiya olmaqla geniş məlumat vermiş, həmçinin şairin adların mənalandırılmasında fonemlərdən də bir vasitə kimi istifadəsindən bəhs etmişdir.

Altı hərfi olan adıyla, bilsən,

Dünyanı bağlamış altı tərəfdən.

Bu altı hərf ki, şeş atdı yenə,

Düşdü nərd oyunu şahın xeyrinə.

("Leyli və Məcnun")

Burada şair Axsitanın altı hərfdən ibarət adının dünyanın altı tərəfini nərdtaxtanın altı xanəsi  ilə qarşılaşdırır.

"Xatırlama adlar" bölməsində "Xəmsə"də istifadə olunan atalar sözləri, zərb-məsəllər, habelə əfsanə və rəvayətlərdən qaynaqlanan adlardan bəhs olunur. Şair "Yeddi gözəl" poemasında Rast-Rövşənin satqınlığı və ədalətsizliyini təsvir edərkən, onun kimi insanlar tərəfindən Səyavuş, Cəmşid və Daranın başına gətirilən hadisələr belə xatırlanır:

İbrət kitabına baxanlar bilər,

Səyavuş bunlardan çəkmişdir nələr.

Cəmşid cəlalını xar etdi onlar,

Daraya dünyanı dar etdi onlar.

("Yeddi gözəl")

A.Paşayev özünün poetik antroponimika sahəsindəki gərəkli araşdırmasında adların yalnız etimologiyasını, poetik və üslubi xüsusiyyətlərini tədqiq etməmiş, onların yazılışından da bəhs etmişdir. Müəllif Nizaminin əsərlərində rast gəlinən bəzi adların bir neçə formada yazılmasının səbəbi kimi ərəb əlifbasının spesifik xüsusiyyətlərindən, həmçinin müxtəlif dövrlərdə, müxtəlif ölkələrdə yaşayan katiblərin savad dərəcələrindən asılı olduğunu vurğulayır.

Qeyd etmək lazımdır ki, filologiya elmləri namizədi Aydın Paşayevin "Nizami Gəncəvinin poetik adlar aləmi (Poetik antroponimika)" əsəri dahi şairin sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi baxımından faydalı olduğu kimi, həm də antroponimika sahəsində də dəyərli araşdırmadır. A.Paşayev bu işi layiqincə başa çatdırmış və bu elm sahəsinə qiymətli əsər bəxş edə bilmişdir.

Lalə MUSTAFAYEVA,
Sumqayıt Dövlət Universiteti
"Folklorşünaslıq" elmi-tədqiqat
laboratoriyasının kiçik elmi işçisi