"Uçitelskaya qazeta"dan

Elit təhsildən elitar təhsilə

İstedadlı  şəxsiyyətin formalaşması

İstedadlı gəncin erkən yaşlardan üzə çıxarılması və təlimi müasir təhsilin başlıca problemlərindəndir. Dövlətin intellektual və iqtisadi potensialı bu problemin həllindən   asılıdır: istedadlı şəxsiyyətin inkişafından  istedadlı cəmiyyətin formalaşmasına,  elit təhsildən  isə elitar təhsilə  doğru. 

İqtisadiyyatın və sosial sahənin inkişaf perspektivləri  ali məktəb məzunlarından yüksək peşəkarlıq və  yaradıcılıq təfəkkürünə malik şəxsi keyfiyyətlər,  hüquqi, iqtisadi, ekoloji mədəniyyət, işləmək qabiliyyəti, həyat optimizmi, özünün müsbət imicini yaratmaq  bacarığı  tələb edir. Bəs görəsən, biz istedadlı gimnaziya məzununun portretini necə təsəvvür edirik? İstedad nə deməkdir?

Əlbəttə,  bu, Allah vergisi və əmək, ağlın ziyası və yaradıcılığın gücü, bu, həm də uşağı ətrafındakılardan  bir neçə pillə yüksəkdə tutan fərqdir.  Tərbiyəlilik, doğruçuluq,  hər şeylə maraqlanan,  intellektual inkişaf   istedadlı uşaqların üstün xüsusiyyətləridir, onlar həm də bir sıra digər keyfiyyətlərlə seçilirlər. Belə gənclər təşəbbüskar və müstəqil olurlar,  bir neçə dil bilirlər, sosial mühitə tez uyğunlaşırlar, maddi çətinliklərin öhdəsindən uğurla gəlməyi bacarırlar. Bu isə o deməkdir ki, biz pedaqoqlar uşaqdakı istedadı vaxtında aşkara çıxarmağı, onlara   müvəffəqiyyətli  həyat modelini öyrətməyi qarşımızda məqsəd qoymalıyıq. Əks halda,  insan özündəki unikallığı inkişaf etdirməsə, əhəmiyyətsiz və lazımsız bir kəsə çevrilə bilər, həyat ona  mənasız görünər və o, nəsə xüsusi bir iş görməyi arzulamaz. Hər bir uşaq dünyaya müəyyən bir missiya ilə  gəlib. Pedaqoqların işi uşağı maraqlı, xoşbəxt həyata hazırlamaq, şagirdi hər hansı bir istiqamətdə uğur qazanacağına inandırmaq və onu bu xüsusiyyətlərini təkmilləşdirməyə yönəltməkdir.

Rus dili və ədəbiyyatı dərsləri üzrə qeyri-standart formalara dair aparılan eksperimentin gedişində tədris və tərbiyə fəaliyyəti prosesində məlum olub ki, istedadlı uşaqların böyük bir qismi humanitar sahəyə maraq göstərir. Biz istədiyimiz nəticəyə istedadlı uşaqların peşəkar və öz fərdi müqəddəratını təyinetmə prosesində  nail olmalıyıq.

Bütün bunları  mən rus dili və ədəbiyyatı dərsində təlimin fərdi inkişaf texnologiyasından istifadə yolu ilə həyata keçirməyə çalışıram. Məqsəd öyrədənlə öyrənən arasında qarşılıqlı fəaliyyət təlimi üçün müəyyən şəraitin yaradılmasıdır: hər bir insana yüksək dəyər verilməli, məzmun, forma, metod və təlim vəsaiti təhsil alan şəxsin fərdi inkişafını səmərəli  şəkildə təmin etməlidir.   Eyni zamanda özünütəhsil, özünütərbiyə, özünütəlim, özünüinkişaf,  yaradıcılıq qabiliyyəti, əməksevərlik və dərketmə marağının  formalaşması şəxsi keyfiyyətlərin  inkişafına təsir göstərir.

V sinifdən başlayaraq uşaqlar üçün qeyri-standart formada   maraqlı  dərslər keçməyə çalışıram. Uşaqlara televiziya, reklam, təqdimat, konfrans, festival dərsləri keçirəm.   Bu cür dərslər  və dərnək məşğələlərində uşaqların qazandıqları qiymətlərin reytinqi çox yüksəkdir.  Uşaqlar  müsabiqə xarakterli tapşırıqları yerinə yetirərkən yüksək  ballar toplamağa və qaliblərin sırasına daxil  olmağa çalışırlar. 

Mən innovasiya fəaliyyəti zamanı özünü aktuallaşdırma prinsiplərinə söykənirəm.  Hər bir istedadlı uşaqda özünün intellektual, kommunikativ, bədii və fiziki bacarıqlarını aktuallaşdırmaq tələbatı mövcuddur. Uşağın anadangəlmə və sonradan qazanılmış imkanlarının aşkar olunması və inkişafı üçün onun göstərdiyi səylərə təkan vermək və kömək göstərmək lazımdır.

Fərdilik prinsipləri. Şagirdin şəxsiyyətində fərdi keyfiyyətlərin formalaşması üçün  şəraitin yaradılması bizim gimnaziyanın başlıca vəzifələrindəndir. İstedadlı uşağın fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla yanaşı,  onun  gələcək inkişafına hər cür yardım göstərmək də lazımdır. Gimnaziya kollektivinin hər bir üzvü öz obrazını yaratmalıdır.

Bizim  şərtlərdə  dil dəyərlərinin formalaşması texnologiyası  (tatar-rus dilləri şərtləri əsasında) dəyərli kateqoriyaları əks  olunanlar: 1) məntiqi dəqiqlik, yəni  məntiqin qanun və qaydalarına uyğun olan fikrin birləşməsi; 2) nəzəriyyənin praktik əlavəsi (nəzəriyyənin praktik yolla təsdiqi); 3) dərkolunma əhəmiyyəti; 4) nəzəriyyənin izahlı potensialı.

Rus dili və ədəbiyyatı dərsində bu dəyərlərin aktuallaşması silsiləsi nəzəriyyənin, marağın, dərketmə və yaradıcılıq fəallığının daha uğurlu bir şəkildə anlaşılmasını təmin edib.

Şagirddə  dil amilinin formalaşması texnologiyasını sxematik olaraq belə təqdim etmək olar:

İstedadlı şagirddə dil amilinin formalaşması texnologiyası tatar-rus ikidillilik şərtləri əsasında

Məqsəd:  dəyərlərə malik şəxsiyyətin formalaşması sadəlik mülahizələri; biliyin təşkilinin daxili   təkmilləşməsi;  dərketmənin inkişafında  dəyərli məqamlar; obyektivlik və rasionallıqla bağlıdır.

Məzmun: şagirddə dil amilinin formalaşması üçün psixoloji və dil hazırlığı; gimnaziyada humanitar xarakterli  peşəyönümlü kursların məzmunu ilə nitq materialının inteqrasiyası; təlimin mərhələlər üzrə mürəkkəbləşməsi; bilikləri mənimsəmə səviyyəsinin diaqnostikası.

Prinsiplər: fərdiyönümlü təlim prinsipi; etnomədəni  dəyər  və şagirdin  mədəniyyətlərarası kommunikasiyasının genişlənməsini təmin edən kriteriyalarla bağlı əslə uyğun olma prinsipi; təlimin peşəyönümü prinsipi  təlimin məzmunudur; ikidillilik prinsipi (ana dilində əldə olunmuş biliklərə istinad); nitq təfəkkürünün fəallığı prinsipi.

İşin forması: fərdi, cütləşmiş, kiçik qrup şəklində, qrup şəklində, frontal, kütləvi. 

Həyatakeçirmə vasitəsi:  fəalliyyətin reproduktiv, yaradıcı-reproduktiv və yaradıcı növlərinin birləşməsi, şagirdlərin fərdi tədqiqat işi.

Dil amilinin formalaşması kriteriyaları: 

Formalaşma: bilikləri sadəllik məzmununa uyğun olaraq sistemləşdirmək, biliklərin daxili təkmilləşməsinin təşkili,  həyatda dərketmənin inkişafında  dəyərli anlardan istifadə  etmək bacarığı, obyektivlik və  rasional tələblərlə birlkdə bilikləri əlaqələndirmək bacarığı.

Dil amilinin formalaşması səviyyəsi: Texnologiyanın təsdiq edilməsi nəticəsində sübut olunub ki, istedadlı gimnaziya şagirdlərinin  dil amilinin formalaşmasını  digər humanitar intizamlar üzrə təlimin kifayət qədər yüksək göstəricilərinin olması təmin edəcək.

Bundan başqa, öz işimdə informasiya-kommunikasiya texnologiyasından  fəal şəkildə  istifadə edirəm.  Bu, mənə şagirdlərimlə  müasir texnoloji səviyyədə ünsiyyətə girmək, dərsləri daha cəlbedici, emosional və səmərəli keçməyə, klassik və müasir ədəbiyyata maraq oyatmağa, rus dilinin öyrənilməsinə imkan yaradır.

Mənim V-XI sinif şagirdlərim rus dili qaydalarını mənimsəyərək, kompüterdən sərbəst şəkildə istifadə edərək, yeni materialı öyrənə bilirlər. Bu cəlbedici üsul istedadlı şagirdin  qabiliyyətini və biliyini daha yaxşı qiymətləndirməyə imkan verir,  yeni qeyri-ənənəvi metodlar axtarıb tapmağa həvəs oyadır.

İstedadlı uşaqlarla iş  uzun və çətin prosesdir.  Bu, irəliyə doğru addım-addım  hərəkət etmək, çoxlu əlavə məşğələlərin birləşməsi deməkdir. Dərslərdə və dərnək məşğələlərində uşaqların həvəsindən, istəyindən və bacarığından asılı olaraq  yaradıcılıq qrupları təşkil edirəm. Şagirdlər  rus və əcnəbi bəstəkarların musiqilərinin sədaları altında öz sevimli şeirlərini oxuyurlar, özləri şeir yazmağı öyrənirlər, onların mövzusuna uyğun musiqi bəstələyirlər, öyrəndikləri əsərlərin  illüstrasiyalarını çəkirlər. Bizdə gənc şair, yazıçı, bəstəkar, rəssam, ədəbiyyatçı, tərcüməçilərdən ibarət yaradıcı qruplar yaranıb. Bədii-ədəbi gecələrdə uşaqlar  öz müəllif proqramlarını təşkil edirlər, teatr qruplarını yaradırlar.

İstedadlı uşaqlar müxtəlif sahələrdə, xüsusilə də bacardıqları işlərin öhdəsindən uğurla gəlirlər. Onların hər bir sahəyə marağı adamda ikiqat heyranlıq doğurur,   amma uşaqlar yaradıcılıq və intellektual potensiallarını inkişaf etdirmək üçün dəstək tələb edirlər.  Uşaqların  arzuları və ehtiyacları  fərqlidir. İstedadlı uşaqlar durmadan öyrənirlər, onlar böyük səylər göstərərək nağılvari arzularını gerçəkləşdirməyə, bununla yanaşı, öz bacarıqlarının çoxşaxəliliyini, istedadlarını  aşkara çıxarmağa can atırlar.

Gimnaziya  şagirdlərinin çoxunun arzuları həyata keçir.

İstedadlı şagirdlərin əldə etdiyi nailiyyətlər böyük təəssüratlar yaradır,  sevinc, fəxr və  yeni qələbələrə yol açır. Onların layiq görüldükləri mükafatlar az deyil. Bu yanan ulduzlar Tatarıstana, Rusiyaya şöhrət gətiriblər.

Yeni parlaq ulduzcuqlar da  meydana gəlirlər. Onlarla işləmək maraqlı və çox xoşdur. ümidvaram ki, bizim gimnaziyanın istedadlı uşaqları   Rusiyanın gələcəyi olacaqlar.

Nelli Zakirova,

Kazan şəhər 155 nömrəli gimnaziyanın yüksək

ixtisas kateqoriyalı müəllimi

Tərcümə edəni:

Aynur GüLüSTAN