Şagirdlərə nitq mədəniyyətini necə aşılayıram?

Mədəniyyətin ən vacib tərkib hissələrindən biri də nitq mədəniyyətidir. Bura  danışıq və yazı mədəniyyəti daxildir.  Bu mühüm keyfiyyətlərə yiyələnən şəxs yüksək ünsiyyət mədəniyyətinə, istifadə etdiyi sözləri seçmək bacarığına sahib olmalıdır. Elə  bu baxımdan da şagirdlərin orta məktəbdə oxuduğu müddətdə  nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi məsələsi çox vacib  sayılır.

Mövzunun  tədrisində  tədqiqata başlamazdan öncə dərsin motivasiya mərhələsində sözlər verirəm. Bir sütunda orfoqrafiya, digər sütunda isə orfoepiya qaydalarına görə. Bunları bir-birindən fərqləndirməyi tapşırıram.

Şagirdlər bu fərqi izah etdikdən sonra soruşuram:

- Biz sözləri nəyin vasitəsilə tələffüz edirik?

- Cavab olaraq şagirdlər tərəfindən “nitq” deyiləndən sonra bildirirəm ki, bugünkü mövzumuz “Nitq mədəniyyəti”dir.

Sonra tədqiqat sualı ilə sinfə müraciət edirəm: “Nitq və nitq mədəniyyəti dedikdə nə başa düşürsünüz? Nitq neçə formada təzahür edir?

Fərziyyələr alındıqdan sonra tədqiqat başlanır. Azərbaycan dili dərsliklərində  nitq mədəniyyəti anlayışı belə izah olunur: “Nitq mədəniyyəti tətbiqi dilçilik sahəsi olub,  hər hansı konkret bir dilin orfoepik,  orfoqrafik,  leksik, qrammatik, üslubi və s. normalarını müəyyənləşdirən nəzəri  axtarışlar və təcrübi tədbirlər kompleksidir”.

Nitq mədəniyyəti danışıq və yazı zamanı orfoqrafik və orfoepik qaydalara, qrammatik qayda-qanunlara, üslub normalarına əməl etməkdir. Eyni zamanda orfoqrafik və orfoepik qaydalar dedikdə məlum olur ki,  nitq iki formada təzahür edir: yazılı və şifahi nitq. Bunları bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyətlər şagirdlərin köməyi ilə  açıqlanır.

Mövzu haqqında   şagirdlərə məlumat verəndə bildirirəm ki, nitq mədəniyyəti ilk dəfə Yunanıstanda yaranıb. Nitq mədəniyyəti dilçiliyin praktik sahəsi olub, düzgün, aydın, səlist, dəqiq danışmaq deməkdir. Nitq mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik, leksik və qrammatik qayda-qanunlarını bilmək çox vacibdir. Nitq mədəniyyəti bir elm kimi Azərbaycanda XX əsrin 20-ci illərindən formalaşmağa başlamışdır.

İndi görək biz nitq mədəniyyətinə yiyələnmək üçün nələri bilməliyik? Öz nitqimizi necə inkişaf etdirməliyik?

Mövzunun  tədrisi  zamanı şagirdlərə öyrədirəm ki, nitq mədəniyyətinin  konkret predmeti yoxdur. Dil ünsiyyət vasitəsidirsə, nitq ünsiyyət prosesidir, ünsiyyətin özüdür. Hər bir insan öz nitqini fərdi şəkildə zənginləşdirməlidir.  Bunun üçün də  dil ümumi, nitq fərdi hesab edilir. Dildən hamı eyni cür istifadə edə bilmir. Əgər insanın lüğət ehtiyatı zəngin olarsa, o, gözəl nitqə sahib ola bilər.  Dərsdə şagirdlərə izah edirəm ki,  hər bir insan çoxlu mütaliə etməli, dilinin lüğət ehtiyatını zənginləşdirməli, şifahi nitqində orfoepik, yazılı nitqində isə orfoqrafik qaydalara düzgün əməl etməlidir. Çünki irqindən, milliyyətindən asılı olmayaraq milli mədəniyyətin göstəricilərindən biri  gözəl nitqdir. Gözəl nitq üçün iki şərt tələb olunur:

1. Dilin özünün ifadə  imkanlarının genişliyi, yəni hər hansı bir fikri ifadə etmək imkanının olması.

2. Bu dildə danışanın yüksək hazırlığı, yəni dilin ifadə imkanlarından düzgün şəkildə istifadə etməsi.

Mövzunun tədrisində bildirirəm ki, hər hansı dilin fonetik, leksik, qrammatik, eləcə də orfoqrafik və orfoepik qayda-qanunları vardır ki, onları dərindən öyrənmədən təmiz nitq mədəniyyətinə yiyələnmək mümkün olmur. 

Dərsin gedişində şagirdlər öyrənirlər  ki, nitq mədəniyyəti insanın yüksək ictimai mədəniyyəti, dilə şüurlu sevgisidir. Cəmiyyətdə də adamları tanımaq üçün  ilk anda ünsiyyətə  girmək və münasibətdə olmaq  lazımdır.

Antik dövrün  böyük filosofu Sokrat həmişə deyərmiş: “Ey insan, danış, səni tanıyım”.

“Qabusnamə”də isə deyilir: “Sözü ən gözəl tərzdə söyləmək lazımdır ki, həm söz anlayan olasan, həm də söz anladasan”.

Belə  bir məqamda dərsin  daha maraqlı və yaddaqalan olması üçün maraqlı sitatlar  söyləyirəm. Məsələn, K.S.Stanislavskinin dediyi kimi, “sadə və gözəl danışığı bacarmaq özü bir elmdir və onun xüsusi qanunları var”. A.P.Çexov “Gözəl danışığa etinasız yanaşan adamlar özlərini insana layiq ola biləcək ən ali, nəcib bir zövqdən məhrum edirlər”. Eyni  zamanda bir latın atalar sözünü də misal çəkirəm. Burada deyilir ki, şair anadan şair doğulur, natiqlər isə tədricən yetişir. Nəticədə  şagirdlərə tam aydın  olur ki, gözəl danışığa yiyələnmək həyatda qazanılır və hər kəsin özündən asılıdır.  Lap qədim zamanlarda yaranmış bir zərb-məsəldə deyilir: “Sözün zahiri zərif, batini lətif olmalıdır”.

Dərsin gedişində ədəbiyyat fənninə inteqrasiya edərək bildirirəm ki, uşaqlar, siz sözün qüdrəti haqqında hansı atalar sözü və ya şeirlər bilirsiniz? Şagirdlər Nizami Gəncəvinin “Az danışmağın gözəlliyi”, sözün qüdrəti haqqında atalar sözləri deyir: “Söz var kəsdirər başı, söz var kəsər savaşı”.

Bu cür dəyərli misallardan sonra  şagirdlərdə fikir  yaranır  ki, nitq mədəniyyətinə  dərindən yiyələnmək üçün  dilin lüğət  tərkibini mükəmməl bilmək lazımdır. Nə qədər çox söz bilsən, o qədər  də fikrini  gözəl və dəqiq ifadə  edə bilərsən.

Dərsin yekununda onu da əlavə edirəm ki, şifahi nitqlə yanaşı,  yazılı nitq mədəniyyəti probleminə, həmçinin orfoqrafiya və durğu işarəsi qaydalarına əməl edilməsi də  daxildir.

Şifahi nitqdə isə jest və mimikaların rolu çox böyükdür. Bunlar hər biri ayrılıqda  və  hamısı birlikdə  etalon səviyyəli nitqi yaradır ki, bu nitqə yiyələnənlər natiqlik sənətində, gələcək fəaliyyətində və digər sahələrdə böyük uğurlar qazanırlar.

Dərsin sonunda Venn diaqramında dil və nitqin oxşar və fərqli cəhətləri müqayisə olunur. Yaradıcı tətbiqetmə olaraq esse yazmaq  şagirdlərə tapşırılır.

Hökümə BAĞIROVA,

Bakıdakı 82 nömrəli tam orta məktəbin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi