Bir millətin gələcəyinin formalaşmasında erkən uşaqlıq təhsilinin (EUT) əhəmiyyətini qiymətləndirməmək olmaz. Belə ki, erkən yaşlardan təhsilə cəlb olunma uşaqların gələcək həyatında, faydalı vətəndaş kimi inkişaf etməsində mühüm rol oyanır. Erkən yaşlardan təhsilə cəlb olunmuş uşaqlar gələcəkdə akademik və peşəkar həyatlarında digər erkən təhsilə cəlb olunmayan həmyaşıdlarına nisbətdə daha uğurlu olur. Bu isə valideynlərin məsuliyyətində olduğu qədər də tərbiyəçi-müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsindən asılıdır. Azərbaycanda isə erkən uşaqlıq dövründə pedaqoqların peşəkar inkişafı mühüm problemlərlə üzləşir ki, bu da kiçik yaşlı uşaqlara verilən təhsilin keyfiyyətinə təsir göstərir.
Peşəkar inkişafın mövcud mənzərəsi
Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil işçilərinin peşəkar inkişafına (Pİ) yanaşma beynəlxalq standartlardan geri qalır. Bildiyimiz kimi hazırda dövlət məktəbəqədər təhsil müəssisələrində çalışan pedaqoji heyətin 60%-ə qədəri qeyri-ixtisaslı kadrlardır. Məktəbəqədər müəllimlər üçün bakalavr dərəcəsi və ya ekvivalent ixtisas tələb olunan bir çox inkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycan erkən uşaqlıq təhsili pedaqoqları çox vaxt məcburi ixtisasartırma təlimlərinə çıxış əldə edə bilmirlər. Bu boşluq təhsilin keyfiyyətində qeyri-bərabərlik yaradır ki, bu da uşaqların formalaşma illərində inkişafına uzunmüddətli təsir göstərə bilər.
Azərbaycanda erkən uşaqlıq təhsili müəllimləri üçün peşəkar inkişafın vəziyyəti ilə bağlı son araşdırmalar bir neçə kritik narahatlıq sahəsini vurğulayır:
1. Təlimə məhdud əlçatanlıq: Peşəkar inkişafa ehtiyacın artmasına baxmayaraq, Azərbaycanda bir çox erkən uşaqlıq dövrü müəllimlərinin mənalı peşəkar inkişafla məşğul olmaq imkanları məhduddur. Bu vəziyyət yüksək tədris standartlarını saxlamaq üçün vacib olan məcburi ixtisasartırma proqramlarının olmaması ilə daha da ağırlaşır.
2. Qeyri-adekvat maliyyələşdirmə və resurslar: Pİ proqramları üçün maliyyə kifayət deyil, nəticədə keyfiyyətli təlim imkanları azdır. Pedaqoqlar çox vaxt müasir pedaqoji təcrübələrə və ya uşaq inkişafı sahəsində ən son tədqiqatlara uyğun gəlməyən köhnəlmiş metod və materiallara etibar etməli olurlar.
3. Təhsil nəticələrində uyğunsuzluqlar: Tədqiqatlar peşəkar inkişaf imkanlarının mövcudluğu ilə verilən təhsilin keyfiyyəti arasında güclü əlaqə olduğunu göstərir. Pİ proqramlarına daha yaxşı çıxışı olan regionlar daha yaxşı təhsil nəticələri göstərir, belə çıxışı olmayanlar isə geri qalır.
4. Fərdi proqramlara ehtiyac: Əsas nəticələrdən biri Azərbaycanda erkən uşaqlıq dövrü müəllimlərinin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış təlim proqramlarının zəruriliyidir. Ümumiləşdirilmiş təlim sessiyaları çox vaxt müxtəlif və bəzən çətin mühitlərdə çalışan müəllimlərin qarşılaşdıqları unikal problemləri həll edə bilmir.
Beynəlxalq təcrübələrdən öyrənmək
Azərbaycan erkən uşaqlıq təhsili proqramlarını uğurla həyata keçirmiş digər ölkələrin təcrübəsindən dəyərli dərslər çıxara bilər. Finlandiya, İsveç və Yeni Zelandiya kimi ölkələr müəllim hazırlığı və peşəkar inkişafa hərtərəfli yanaşmaları sayəsində tez-tez erkən uşaqlıq təhsilində (EUT) də liderlər kimi qeyd olunur.
• Finlandiya: Finlandiyanın EUT sistemi müəllim keyfiyyətinə diqqət yetirməsi ilə məşhurdur. Finlandiyada erkən uşaqlıq dövrü pedaqoqlarından minimum bakalavr dərəcəsi tələb olunur, bir çoxu təhsil sahəsində magistr dərəcəsinə malikdir. Peşəkar inkişaf təhsil işçilərini ömür boyu öyrənməyə həvəsləndirən yaxşı maliyyələşdirilən sistem tərəfindən dəstəklənən davamlı prosesdir. Finlandiyanın yanaşması uşaq mərkəzli kurrikuluma diqqət yetirir, müəllimlərə uşaqlarda yaradıcılıq, tənqidi təfəkkür və emosional intellekt kimi bacarıqları inkişaf etdirmək üçün təlimlər keçirilir.
• İsveç: İsveçin erkən uşaqlıq təhsilinə sadiqliyi onun EUT infrastrukturuna və müəllimlərin inkişafına böyük sərmayə qoymasında əks olunur. İsveçli pedaqoqlardan uşaq inkişafı və inklüziv təhsil təcrübələrini başa düşmək üçün təlim keçmələri tələb olunur. İsveç modeli, həmçinin pedaqoji innovasiyalarda pedaqoji işçilərin ön sıralarda qalmasını təmin etmək üçün hökumət tərəfindən dəstəklənən geniş peşəkar inkişaf imkanlarını özündə ehtiva edir.
• Yeni Zelandiya: Yeni Zelandiyanın erkən uşaqlıq təhsili sistemi mədəni həssaslığa və inklüzivliyə fokuslandığı üçün yüksək qiymətləndirilir. Ölkədə çevik və bütün uşaqların ehtiyaclarına uyğunlaşdırıla bilən “Te Whariki” adlı unikal kurrikulum hazırlanıb. Yeni Zelandiyada pedaqoqlara həm pedaqoji bacarıqlara, həm də mədəni perspektivlərin inteqrasiyasına, xüsusən də yerli Maori əhalisinə münasibətdə diqqəti cəmləyən davamlı peşəkar inkişaf təmin edilir.
• Cənubi Koreya: Cənubi Koreya hökuməti ölkənin sürətli iqtisadi inkişafındakı mühüm rolunu dərk edərək, erkən uşaqlıq təhsilinə əhəmiyyətli investisiyalar qoyub. Cənubi Koreyanın erkən uşaqlıq dövrü pedaqoqlarından xüsusi sertifikat almaları tələb olunur və ölkə davamlı peşəkar inkişafa böyük diqqət yetirir. Cənubi Koreya modeli müəllimlərin ixtisaslarına dair ciddi standartları, yaxşı strukturlaşdırılmış ixtisasartırma təhsili proqramları və gənc uşaqlarda həm akademik, həm də sosial bacarıqların inkişafına diqqət yetirən kurikulum ilə xarakterizə olunur. Bundan əlavə, hökumətin EUT-yə dəstəyinə təhsil işçilərinin ən son tədris materialları və metodologiyalarına çıxışını təmin edən əhəmiyyətli maliyyə və resurslar daxildir.
Bu beynəlxalq nümunələr göstərir ki, erkən uşaqlıq dövründə pedaqoqların peşəkar inkişafına investisiya qoyuluşu təkcə ayrı-ayrı müəllimlər üçün deyil, bütün təhsil sistemi üçün əhəmiyyətli faydalar verir. Azərbaycan analoji strategiyaların qəbul edilməsindən, müəllimlərin ixtisasının artırılmasına diqqətin yönəldilməsindən, davamlı peşəkar inkişafın təmin edilməsindən və təlim proqramlarının EUT-də ən son tədqiqatlara və ən yaxşı təcrübələrə uyğun olmasını təmin etməkdən faydalana bilər.
Erkən uşaqlıq təhsilinə investisiyaların uzunmüddətli faydaları
Erkən uşaqlıq təhsilinə investisiya qoyuluşunun fərdi öyrənmə nəticələrindən kənara çıxan geniş faydaları var. Tədqiqatlar ardıcıl olaraq göstərir ki, yüksək keyfiyyətli erkən təhsil alan uşaqlar həyatları boyu akademik, sosial və emosional baxımdan daha yaxşı performans göstərə bilərlər. Onların xüsusi təhsil xidmətlərinə ehtiyac duyma ehtimalı azdır, təhsil səviyyələrində yüksək nailiyyətlər əldə edir və təhsildən yayınma halları azalır, bu da ümumilikdə daha səmərəli və effektiv təhsil sisteminə gətirib çıxarır.
Bundan əlavə, erkən uşaqlıq təhsili müxtəlif mənşəli uşaqlar üçün oyun sahəsinin bərabərləşdirilməsində həlledici rol oynayır. Sosial-iqtisadi vəziyyətindən asılı olmayaraq, bütün uşaqları möhkəm təməllə təmin etməklə, erkən təhsil həmçinin təhsildə bərabərsizlikləri azaltmağa kömək edir və sosial birliyi təşviq edir.
İqtisadi nöqteyi-nəzərdən, erkən uşaqlıq təhsilinə qoyulan investisiyanın qaytarılması əhəmiyyətlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, yüksək keyfiyyətli EUT-yə yatırılan hər bir manat sosial xərclərin azaldılması və məhsuldarlığın artması şəklində əhəmiyyətli gəlir gətirir, çünki yaxşı təhsil almış şəxslərin cəmiyyətə və iqtisadiyyata müsbət töhfə vermə ehtimalı daha yüksəkdir.
Təkmilləşdirmə üçün tövsiyələr
Azərbaycanda erkən uşaqlıq dövründə pedaqoqların peşəkar inkişafındakı boşluqları aradan qaldırmaq üçün bir neçə tövsiyə:
- Hərtərəfli Milli Strategiyaların hazırlanması: EUT-də çalışan pedaqoqların, rəhbər şəxslərin davamlı peşəkar inkişafına yönəlmiş milli strategiyanın həyata keçirilməsi. Bura həm məcburi ixtisasartırma təhsili, həm də əlavə təhsil imkanları daxil edilə bilər.
- Maliyyələşdirmənin artırılması: Peşəkar inkişaf proqramlarını dəstəkləmək və genişləndirmək üçün həm hökumət, həm də beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən artan maliyyə vəsaitinə təcili ehtiyac var.
- Məlumatlılığın artırılması: Davamlı Pİ-nin əhəmiyyəti və onun tədrisin keyfiyyətinə təsiri haqqında pedaqoqlar arasında məlumatlılığın artırılması təşəbbüsləri çox vacibdir. Pedaqoqlar peşəkar inkişafa karyera yüksəlişinin ayrılmaz hissəsi kimi baxmağa təşviq edilməlidir.
- Fərdi Təlim Proqramlarının yaradılması: Azərbaycanda müxtəlif kontekstlərdə çalışan müəllimlərin ehtiyaclarını ödəmək üçün xüsusi hazırlanmış təlim proqramları hazırlanıb, həyata keçirilə bilər.
- Valideynlərin iştirakı: Erkən uşaqlıq təhsilində valideynlərin rolunu və pedaqoqlar üçün peşəkar inkişafın ev və məktəb mühiti arasında körpü yaratmağa necə kömək edə biləcəyini təbliğ və təşviq etmək. Buraya həmçinin müəllimlərin valideynləri təlim prosesinə necə cəlb edə biləcəyinə dair təkliflər də daxil ola bilər.
- EUT texnologiyası: Azərbaycanda erkən uşaqlıq təhsilinin artırılmasında texnologiya potensial rol oynayır. Biz pedaqoqlara qlobal tendensiyalardan xəbərdar olmaqda kömək etmək üçün rəqəmsal alətlər və resursların peşəkar inkişaf proqramlarına inteqrasiya etməklə Pİ imkanlarını artıra və sürətləndirə bilərik.
Azərbaycanda təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün məktəbəqədər təhsil işçilərinin peşəkar inkişafına sərmayə qoymaq çox vacibdir. Mövcud boşluqları aradan qaldırmaq və bu tövsiyələri həyata keçirməklə Azərbaycan ən gənc vətəndaşlarının həyatda mümkün olan ən yaxşı başlanğıcı almasını təmin edə bilər. Finlandiya, İsveç, Yeni Zelandiya və Cənubi Koreya kimi və digər ölkələrin təcrübələrini öyrənərək, Azərbaycan daha güclü, daha əlçatan təhsil sistemi qurmaq potensialına malikdir. Erkən təhsilə qoyulan bu sərmayə daha möhkəm və dayanıqlı təhsil sistemi şəklində dividentlər (gəlir) ödəyəcək və nəticədə ölkənin uzunmüddətli sosial və iqtisadi rifahına töhfə verəcək.
Orxan CƏFƏROV,
“İcma əsaslı məktəbəqədər təhsil” layihəsinin meneceri