Son illərdə müasir səriştə və bacarıqlara malik təhsilalanların hazırlanması təhsil sistemləri qarşısında mühüm çağırış kimi durur. Məhz bu çağırışların təmin edilməsi rəqabətli insan kapitalının formalaşdırılması və dayanıqlı iqtisadiyyatın inkişafını şərtləndirən həlledici amillərdəndir. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən təsdiq olunmuş - “Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetlər”də şagirdlərimizin beynəlxalq qiymətləndirmələrdə iştirakının zəruriliyi və ölkəmizin mövqeyinin əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmasına nail olunması hədəf kimi seçilib. Qiymətləndirmə tədqiqatlarından biri də PIRLS - Oxu bacarığının inkişafı üzrə beynəlxalq tədqiqatdır.
PIRLS nədir?
Məlumdur ki, oxu bacarığı uşaqların inkişaf etdirə biləcəkləri ən mühüm qabiliyyətdir və məktəbdə, daha sonra isə həyatda uğur qazanmaq üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. PIRLS (Progress in International Reading Literacy Study) - Oxu Nailiyyətlərinin Qiymətləndirilməsi üzrə Beynəlxalq Tədqiqat dünyanın müxtəlif ölkələrində IV sinif şagirdlərinin oxuyub-anlama bacarığını qiymətləndirmək məqsədilə Beynəlxalq Qiymətləndirmə Assosiasiyası (International Association for the Evaluation of Educational Achievement, IEA) tərəfindən hər 5 ildən bir təşkil olunan beynəlxalq qiymətləndirmədir.
Beynəlxalq tədqiqatın təşkili Boston Chestnut Hill Kollecinə (Massachusetts, ABŞ) aiddir. Beynəlxalq tədqiqatlar üçün tapşırıqların hazırlanması isə Hamburqdakı (Almaniya) məlumat mərkəzində baş verir.
PIRLS ibtidai sinif şagirdləri tərəfindən mətnin oxunması və başa düşülməsinin səviyyəsini və keyfiyyətini müqayisə etməyə, həmçinin milli təhsil sistemlərindəki fərqləri müəyyən etməyə imkan verir.
Tədqiqat metodologiyası
Bu tədqiqat ibtidai məktəbin IV sinfini bitirən şagirdlərin biliklərini sınayır, çünki dördüncü il uşaqların inkişafında mühüm mərhələ hesab olunur. Bu vaxta qədər şagirdlər oxumağı öyrənmə bacarıqlarını daha da dərinləşdirmək üçün bir vasitə olacaq dərəcədə mənimsəməlidirlər.
Qeyd etmək vacibdir ki, tədqiqatda iştirak edən ölkələrdə məktəb həyatına başlama yaşında kifayət qədər fərqlər var. Əksər ölkələrdə ibtidai məktəb 6 yaşından başlayır və şagirdlər dördüncü sinfi təxminən 10 yaşlarında bitirirlər. Bununla birlikdə, İngiltərə, Yeni Zelandiya və s. ölkələrdə uşaqlar beş yaşından etibarən təhsil almağa başlayırlar və buna görə də bu ölkələrdə PIRLS tədqiqatında V sinif şagirdləri iştirak edirlər. İsveç, Danimarka və Şərqi Avropanın əksər ölkələrində uşaqlar 7 yaşından məktəbə gedirlər.
Bütün ölkələrdə məktəb seçimi, şagird sayı nəzərə alınmaqla, ölkənin bütün məktəbləri arasından ehtimal metodu ilə aparılır. Bəzi ölkələrdə (Rusiyada) tədqiqatda iştirak etmək üçün məktəb seçimi iki mərhələdə aparılır: bölgələrin seçilməsi və məktəblərin seçilməsi.
PIRLS tədqiqatlarının əsas tələbi, fərqli alət dəstindən istifadə edərək fərqli mövzu nümunələrində ayrı-ayrı dövrlərdə şagirdlər tərəfindən əldə edilən nəticələrin müqayisəsini təmin etməkdir.
Tədqiqat prosedurlarının standartlaşdırılmasına böyük diqqət yetirilir. PIRLS tədqiqatı Beynəlxalq Koordinasiya Mərkəzi tərəfindən hazırlanmış vahid təlimat və qaydalara uyğun olaraq aparılır. Tədqiqatın hər bir mərhələsi (nümunənin formalaşdırılması, alətlərin tərcüməsi və uyğunlaşdırılması, sınaq və anket-sorğunun aparılması, məlumatların yoxlanılması və işlənməsi) beynəlxalq ekspertlər tərəfindən idarə olunur. Məsələn, testlərin və anketlərin tərcümələri beynəlxalq səviyyəli tərcüməçilər tərəfindən yenidən yoxlanılır. Sınaq zamanı ayrı-ayrı məktəblərdə müşahidəçilər iştirak edirlər. Tapşırıqların icrası təcrübəli müəllimlər tərəfindən yoxlanılır və sonra tapşırığın bir hissəsi (hər dördüncü dəftər) digər mütəxəssislər tərəfindən yenidən yoxlanılır. Bundan sonra işlərin müəyyən bir hissəsi skan edilir və şagirdlərin cavabları olan dəftərlərin elektron versiyaları xüsusi beynəlxalq məlumat bazalarına köçürülür.
Alətlər
PIRLS tədqiqatı şagirdlər tərəfindən tədrisdə və məktəbdən kənarda ən çox istifadə olunan iki oxu növünü qiymətləndirir:
*bədii oxu təcrübəsi əldə etmək məqsədi ilə oxumaq;
*məlumatı mənimsəmək və istifadə etmək üçün oxumaq.
Tədqiqatın konseptual müddəalarına uyğun olaraq bədii və informasiya (populyar elmi) mətnləri oxuyarkən dörd qrup oxu bacarığı qiymətləndirilir:
*açıq şəkildə verilən məlumatların tapılması;
*nəticələrin formalaşdırılması;
*məlumatın təfsiri və ümumiləşdirilməsi;
*mətnin məzmununun, dil xüsusiyyətlərinin və quruluşunun təhlili və qiymətləndirilməsi.
PIRLS necə ölçür…
PIRLS uşaqların dörd il ibtidai təhsil səviyyəsində təhsil aldıqdan sonra nə dərəcədə yaxşı oxuduqları haqqında beynəlxalq müqayisəli məlumatlar təqdim edir. PIRLS-də görülən işlərin keyfiyyət və kəmiyyət qiymətləndirilməsi üçün aşağıdakı ölçü sistemindən istifadə olunur:
- cavab seçimi ilə tapşırıqlar 1 balla qiymətləndirilir;
- hadisələrin ardıcıllığını təyin etmək üçün tapşırıqlar 1 balla qiymətləndirilir;
-sərbəst qurulmuş cavabı olan tapşırıqlar tapşırığın mürəkkəbliyindən asılı olaraq 1-3 bal arasında qiymətləndirilir.
Nəticələrin son işlənməsi üçün müasir test nəzəriyyəsindən istifadə edilir.
Tədqiqat nəticələri
PIRLS tədqiqatı bu günə qədər 5 dəfə keçirilib: 2001, 2006, 2011, 2016 və 2021-ci illər. PIRLS-2001 tədqiqatında 35 ölkə, PIRLS-2006 tədqiqatında isə 40 ölkədən təxminən 215 min şagird iştirak edib. Hər bir ölkə tədqiqatda təxminən 150 məktəbdən 4 min şagirdlə iştirak edib. Tədqiqat nəticəsində ən yaxşı nəticələr Rusiya, Honkonq və Sinqapur şagirdləri tərəfindən nümayiş etdirilib. PIRLS-2011 tədqiqatında 45 ölkədən təxminən 325 minə yaxın şagird iştirak edib. Tədqiqatlardakı ənənəyə görə, İngiltərə, Şimali İrlandiya, Belçikanın fransızca danışan hissəsi, Honkomq müstəqil iştirakçılar kimi təmsil olunur, çünki bu ölkələrin təhsil sistemlərinin əhəmiyyətli fərqləri var. 2011-ci tədqiqatının nəticələrinə əsasən, Honkonq, Rusiya, Finlandiya və Sinqapurdan olan şagirdlər oxumağı mənimsəməkdə ən uğurlu olduqlarını sübut ediblər; bu ölkələrin dördüncü sinif şagirdləri bütün iştirakçı ölkələr arasında ən yaxşı nəticələr göstəriblər. Hər bir ölkə tədqiqatda təxminən 150-200 məktəbdən olan 4 min şagirdlə iştirak edib.
PIRLS-2021 nəticələrinə görə, Sinqapur və Honqkonq qlobal miqyasda şagirdlərin oxu nailiyyətləri üzrə liderlik edib. Rusiya üçüncü, İngiltərə dördüncü, Finlandiya isə beşinci yerdə qərarlaşıb. Pandemiya səbəbindən gecikməyə məruz qalmış 2021-ci il tədqiqatında 9-10 yaş arasında olan təxminən 400 min şagirdin oxu nailiyyətləri qiymətləndirilib. Tədqiqat göstərib ki, Sinqapurdakı şagirdlər 587, Honkonqda isə 573 bal toplayıb, orta bal 500 olub. Cənubi Afrikadan olan təhsilalanlar ən aşağı bal toplayıb - 288. Ümumilikdə, nəticələr bütün sahə üzrə irəliləyiş göstərib. Əksər ölkələrin şagirdlərinin ən azı 85%-i Aşağı Beynəlxalq Qiymətləndirməyə çatıb, yəni onlar sadə mətnləri oxuya bilirlər.
Ölkələrin əksəriyyətində şagirdlərin təxminən üçdə biri Yüksək Beynəlxalq Qiymətləndirməyə nail olub, bu, o deməkdir ki, onlar müxtəlif mətn və vizual elementləri şərh, inteqrasiya edə və qiymətləndirə biliblər. 2021-ci il araşdırmasındakı məlumatlar COVID-19 pandemiyasının təhsilə təsirini əks etdirib. 2016 və 2021-ci illər arasında müqayisə edilə bilən məlumatlara malik 32 ölkədən 21-də oxu nailiyyətində azalmalar qeydə alınıb. Səkkiz ölkədə dəyişiklik olmayıb, yalnız 3 ölkədə daha yüksək nailiyyət olub. Sorğuda iştirak edən valideynlərə görə, evdə qalmaq şagirdlərin üçdə ikisinin öyrənmə səviyyəsinə mənfi təsir göstərib. 22% pandemiyanın tədrisə təsirinin “çox”, 45% isə “bir qədər” olduğunu bildirib. PIRLS - 2021 hesabatında qızların təhsil imkanlarına dəstək özünü büruzə verib. Qiymətləndirilən 57 ölkədən 51-də qızlar daha yüksək bal toplayıb və oğlanlardan orta hesabla 19 bal yüksək olub. Bununla belə, İspaniya, Çexiya, İsrail, Malta və İranda oğlan və qızlar arasında uğur baxımından ciddi fərq olmayıb. Bütün təhsil sistemlərində oxumağı sevən şagirdlər sevməyən şagirdlərlə müqayisədə orta hesabla daha yüksək nəticə əldə ediblər (https://pirls2021.org/results/).
Azərbaycan PIRLS-da
Azərbaycan PIRLS tədqiqatında ilk dəfə 2011-ci ildə iştirak edib. Tədqiqatın sonrakı dövrü 2016-cı ilə təsadüf edib. PIRLS 2011 tədqiqatının nəticələri ilə müqayisədə 2016-cı ildə azərbaycanlı şagirdlərin “mükəmməl” səviyyəyə daxil olan payı 0 faizdən 2 faizə, Yüksək” səviyyə üzrə isə şagirdlərin nəticələri 9 faizdən 16 faizə yüksəlib. Ölkə üzrə bu 5 ildə “mükəmməl” və “yüksək” səviyyəyə uyğun nəticə göstərmiş ibtidai sinif şagirdlərinin sayında ikiqat artım müşahidə olunub. “Aşağı” səviyyəyə uyğun nəticə göstərmiş şagirdlərin payı 37 faizdən 27 faizə enib, yəni, 10 faiz azalıb. Məktəb sisteminə təsirinə gəldikdə isə PIRLS qiymətləndirmə tədqiqatında istifadə olunan mətn və sualların tərtib olunma forması Azərbaycanın ümumtəhsil müəssisələrində ibtidai siniflərdə müəllimlərin metodik tövsiyə xarakterli vəsaitlərinə daxil edilib.
Azərbaycan PIRLS 2011-ci il tədqiqatında 462 balla 37-ci yeri tutub. PIRLS - 2016-cı il tədqiqatında isə ölkəmiz 472 balla 39-cu olub. 2021-ci ildə PIRLS 2021 beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatının əsas mərhələsi pandemiya şəraiti ilə əlaqədar olaraq mərhələli şəkildə təşkil olunub. Ölkə üzrə 52 bölgədən 200 məktəbdə keçirilməsi nəzərdə tutulan qiymətləndirmə tədqiqatı 49 bölgə üzrə 115 məktəbdə həyata keçirilib. PIRLS 2021 tədqiqatında oxu nailiyyətləri sıralanması üzrə Azərbaycan 35-ci sırada 440 bal toplayıb.
PIRLS təhsil sistemlərinə nə verir?
PIRLS uşaqların nə qədər yaxşı oxuduğuna dair beynəlxalq müqayisəli məlumatları təqdim edir. Bundan əlavə, öyrənmə və tədrisi təkmilləşdirmək üçün siyasətə uyğun məlumatları gözdən keçirir. Tədqiqat uşaqların oxu inkişafında əsas keçid mərhələsində aparılır. Bu mühüm mərhələdə oxu nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi müəllimlərə və siyasətçilərə öz təhsil sisteminin effektivliyi ilə bağlı əsas anlayışlar verir və təkmilləşdirilməsi lazım olan sahələri müəyyənləşdirməyə kömək edir.
Oxu qiymətləndirməsindən əlavə, PIRLS məktəb, müəllim, şagird və ev anketlərini oxumağın öyrədilməsi və öyrənilməsi ilə bağlı kontekst faktorları haqqında geniş məlumat toplayır. Bu zəngin məlumatlara öyrənməni asanlaşdırmaq üçün təhsil sisteminin necə təşkil edildiyi barədə məlumatlar daxildir. PIRLS həmçinin oxumağı öyrənmək üçün hər bir ölkənin təhsil konteksti haqqında məlumatları ehtiva edən ensiklopediya təqdim edir.
PIRLS 2026-ya hazırlıq
Oxu nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə beynəlxalq tədqiqat 2026-cı ildə növbəti qiymətləndirməyə hazırlaşır. 2026-cı ildə IV sinif şagirdlərinin oxu nailiyyətlərinin monitorinqinin dünya standartı kimi tanınan PIRLS tədqiqatının 25 illik yubileyi qeyd olunacq. PIRLS 2026 tədqiqatı tam rəqəmsal qiymətləndirməyə keçidi başa çatdıracaq. PIRLS 2026 mətnləri və elementləri şagirdləri həvəsləndirən, vizual cəlbedici təcrübə kimi təqdim edəcək və əməliyyat səmərəliliyini artıracaq.
Dördüncü sinifdə oxu anlayışında nailiyyətləri təmin etmək üçün 2026-cı il PIRLS tədqiqatında bütün ölkələr rəqəmsal formatda iştirak edəcəklər. Rəqəmsal qiymətləndirmə sistemi tərcümə prosesini asanlaşdıracaq və məlumatların toplanması üsulları və prosedurlarının daha çox birləşdirilməsini və keyfiyyətinə nəzarəti təmin edəcək. 2026-cı il çərçivəsində rəqəmsal formata keçən ölkələr parametrlərin və kağız formatlarının əlavə milli müqayisə tədqiqatlarını apara bilərlər.
PIRLS 2026-nın əsas xüsusiyyətləri
*Tam rəqəmsal qiymətləndirməyə keçidi tamamlayır.
*Tələbələrin rəngarəng mətnləri vərəqləyə, klikləyə və suallara cavab verə biləcəyi innovativ interfeysdən istifadə edir.
*Simulyasiya edilmiş veb saytlar əsasında ePİRLS tapşırıqlarını birləşdirir.
*Şagirdlərin oxumağı öyrəndiyi ev və məktəb şəraiti haqqında məlumat toplayır.
*Rəqəmsal qiymətləndirmə qiymətləndirmə məlumatlarını dərindən anlamağı asanlaşdırır.
*Şəkillərin avtomatlaşdırılmış qiymətləndirilməsi və qısa qurulmuş cavablar sahəsində tədqiqatları genişləndirir.
PIRLS milli təhsil sistemləri üçün nə kimi imkanlar yaradır?
* PIRLS ölkələrin oxu tədrisinin təkmilləşdirilməsi üzrə faktlara əsaslanan qərarlar qəbul etməsinə imkan yaradır. Ölkələr öz milli təhsil sistemlərini inkişaf etdirmək məqsədilə nailiyyət testləri və sorğu məlumatlarından aşağıdakı kimi istifadə edirlər:
* Ölkə səviyyəsində nailiyyət trendlərinin izlənilməsi;
* Yeni və ya təkmilləşdirilmiş təhsil siyasətlərinin effektivliyinin müəyyən edilməsi;
* Oxu tədrisində zəif cəhətlərin meydana çıxarılması və kurikulum üzrə islahatların stimullaşdırılması;
* PIRLS nəticələrinin tədqiq və təhlili əsasında təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi;
* Digər siniflərdə bənzər qiymətləndirmə tədqiqatlarının təşkil olunması;
* Oxu bacarığının formalaşdırılması və oxunun tədrisini araşdıran tədqiqatlar əsasında zəngin məlumat bazasının formalaşdırılması.
Əhəmiyyəti
PIRLS beynəlxalq qiymətləndirmə tədqiqatının rolu olduqca böyükdür. Təlim-tədris prosesinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə veriləcək qərarlar üçün PIRLS kimi tədqiqatlardan əldə olunan məlumatlar kritik əhəmiyyət daşıyır. PIRLS çərçivəsində tərtib olunan məktəb, müəllim, şagird və valideyn sorğuları şagirdlərin oxu qabiliyyətinə təsir göstərən amillər və təhsil sistemlərinin şagirdlərə yaratdığı imkanlar haqqında lazımi informasiya təqdim edir. Əlavə olaraq, tədqiqat zamanı milli kurikulum siyasətləri və oxu üzrə proqramlar, şagird öyrənməsini asanlaşdıran üsul və strategiyalar, şagirdlərin evdə və məktəbdə əhatə olunduqları mühit, məktəb vəsaitləri və sinifdaxili tədris araşdırılır. Tədqiqat dövrləri arasında aparılan müqayisəli təhlil isə təhsil sistemini qısa və uzun müddətdə yüksək bacarıqlara malik insan kapitalını formalaşdırmaq üçün yetərli əsaslarla təmin edir.
Oruc MUSTAFAYEV