Natiqlik məharətinin mükəmməlliyi ancaq onunla izah oluna bilməz ki, o, təkcə dinləyicilərə hansısa məlumatı çatdırır, bu mükəmməllik həm də onunla hesablanır ki, öz obyektində nitqinin subyekti barədə aydın təsəvvür, böyük maraq yarada, yaxud induksiya şəklində cavab ala bilir. Belə çıxışlar həmişə meydana çıxartdığı ajiotajla xarakterli olur... Çıxışın auditoriyaya toxunması və maraq oyatması, ilk baxışda, natiqin nüfuzu və yaxud onun xüsusi psixoloji əhvali-ruhiyyəsi ilə bağlıdırsa, ekstremal halları da istisna etmək mümkün deyil. Nə cür olmasından asılı olmayaraq, proses zamanı nəticənin ancaq çıxış edənin leksik baqajı, məntiqi vurğuları, bədii ifadə vasitələrinin zənginliyindən yaranmadığı, daha çox intellektual potensialın həlledici söz sahibi olduğu mütləqdir. O faktoru unutmaq lazım deyil ki, natiqlik üsullarının praktiki tətbiqi prosesində əldə edilə bilən xüsusi özünüidarəetmə bacarıqları tələb edilir. Natiqlik sənətinin yaranma tarixini antik ədəbiyyatın unikal məzmun və formada təzahür etdiyi qədim Yunanıstanda axtaranlar elə əvvəlcədən o qənaətə gəliblər ki, sənətin başlıca mayası fərdi intellektdədir. Heç bir qədim mədəniyyət - nə Misir, nə Akkad, nə Çin, nə də Hind mədəniyyətində kompleks yanaşmalara yunanlar kimi ciddi diqqət yetirmir, dialektikanın və danışıq söz sənətinin məzmun və üslub mükəmməlliyinə yüksək standartlar vermirdilər. Müasir natiqlik ənənələri Qədim Yunanıstan və Romanın qədim ritorikasından qaynaqlandığı birmənalı qəbul edilsə də, bununla belə, müasir natiqlik üsullarının texniki inkişaf şərtlərinə əsaslandığını iddia edənlərin sayı az deyil. Son iki yüz ilin dünyaca məşhur natiqlərinin keçdiyi yolu, qazandığı möhtəşəm nailiyyətləri şərtləndirən amillərlə bağlı fikir yürüdənlərin arqument zəifliyi də faktdır.
O da faktdır ki, natiqlik sənəti təkcə uzaq dövrlərdə Roma konsulları və legionerlərinə parlaq karyera qurmağa kömək etməyib, bu məharət günümüzə qədər müxtəlif siyasətçilərin siyasi olimpə gedən yolunda ağlagəlməz rol oynayıb. Belə şəxsiyyətlərin sırasında ABŞ-ın on altıncı prezidenti, Amerikanın milli qəhrəmanı, karyera yüksəlişində özünün natiqlik məharətinə borclu olan Abraham Linkolnu xatırlamamaq olmur. Kasıb ailədə doğulsa da, hüquq təhsili alan Linkolnun prezidentliyə gedən yolu şifahi nağılçılıqdan keçib və o, ilk dəfə məhz bununla məşhurlaşdı, insanlar hətta onun hekayələrini dinləmək üçün uzaqdan gəlirdilər. Gettisburqda, Milli Əsgərlər Qəbiristanlığının açılışında söylədiyi çıxışı günümüzə qədər ABŞ tarixinin ən uğurlu nitqlərindən biri kimi tarixə düşüb. Hər növbəti çıxışının mövzusunu seçərkən ingilis dilinin bütün qrammatik və zəngin leksik normalarını birmənalı olaraq gözləyən Linkoln, hər fürsətdə öz fikirlərini müzakirə etməkdən çəkinmir, səslənən tənqidə diqqətlə yanaşırdı. Bu ona öz mövqeyini müdafiə etmək üçün parlaq arqumentlər tapmaqla bərabər, nitqini təkmilləşdirməyə yardım olan vasitələrdən birinə çevrilirdi.
Jurnalist, yazıçı və ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı olsa da, gənc yaşlarından Böyük Britaniya, daha sonra dünya siyasətində parlaq mövqe tuta bilən, ölkəsinin Baş naziri kimi məsuliyyətli vəzifəyə layiq görülən, İkinci Dünya müharibəsinin əksər dövrlərində həmin vəzifədə qalan Uinston Çörçill tarixə daha çox misilsiz natiq kimi düşüb. Çörçill nitqin emosionallığına və natiqin öz ideyalarına sədaqətinə böyük əhəmiyyət verir və bunu öz komandasının yanında belə ifadə edirdi: “Əgər özünüz öz sözlərinizə inanmırsınızsa, başqalarını necə inandıra bilərsiniz?”. O da var ki, nitq mədəniyyəti üzrə ən istedadlı araşdırmaçılar Çörçillin uğurlu nitqinin köklərini müəyyənləşdirə bilmişdilər: sadəliyi qiymətləndirmək və dinləyicilərin mahiyyəti qavramasına mane olan çox mürəkkəb, iddialı hər şeyi rədd etmək. Bir sözlə, o, hesab edirdi ki, “qısa sözlər ən yaxşısıdır” və insan ondan öz çıxışlarını sadələşdirməyi, onları aydınlaşdırmağı öyrənə bilər.
Birinci Dünya müharibəsində Osmanlı ordusunda xidmətdə olan, müharibənin sonunda Osmanlı imperiyasının məğlub olmasının ardınca İstiqlaliyyət müharibəsi- Türk Milli Hərəkatına liderlik və öndərlik edən, Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi ərəfəsində Ankara Hökumətini quran, Türkiyə Ordusunun Baş komandanı olaraq Sakarya döyüşündəki qələbəsinə görə 19 sentyabr 1921-ci ildə “Qazi” ləqəbini alan Qazi Mustafa Kamal Paşa Atatürk türk və dünya tarixində həm də qeyri-adi natiqlik məharətinə görə öz adını həkk edib.
“Nəticəsi fəlakət və təəssüfləndirici hadisələrə səbəb olan və xalqımızın kədərinə yol açan Dünya müharibəsinə qoşulmamaq, əlbəttə ki, daha çox yaxşı olardı. Lakin bu maddi cəhətdən mümkün deyildi. Çünkü qoşulmamağımız silahlı bitərəfliliyi, yəni boğazların bağlı olmasını tələb edirdi. Halbuki vətənimizin coğrafi mövqeyi, İstanbulun strateji vəziyyəti, rusların Antanta dövlətləri ilə birgə olması bizim müharibədən uzaq olmamıza qətiyyən uyğun deyildi. Bundan əlavə, silahlı bitərəfliliyin davam etməsi üçün pulumuz, silahımız, sənayemiz, qısaca, lazımi sursatlarmız da yox idi. Antanta dövlətlərinin, xüsusilə ingilislərin pul verməməyi bir yana, gəmilərimizi ələ keçirərək xalqın əziyyətlə topladığı gəmiqayırmaya aid yeddi milyon lirəmizi məcburi almaları, Antanta dövlətlərinin müharibə elan etmələri, Osmanlının xeyrinə olmayan Ermənistan Respublikası yaratmağa qərar verdiklərini bildirmələri və hətta bolşeviklərin paylaşdığı gizli müqavilələrdən də göründüyü kimi, İstanbulun Çar Rusiyasına vəd edilməsi müharibəyə Antanta dövlətlərinə qarşı girməyimizin məcburi olduğunu göstərən açıq-aydın faktlardır” (“TBMM açılış danışığı”. TBMM. 24 aprel 1920).
Bu məşhur və lakonik, emosional da adlandırıla biləcək nitqində Qazi Mustafa Kamal Paşa Türkiyə Böyük Millət Məclisinin üzvlərinə üz tutub danışsa da, əslində, bütün türk xalqına üz tutur, gerçəklik barədə danışırdı. Bir müddət keçəcək, TBMM-nin həmin ilk iclasının iştirakçılarından olan Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu “bu çıxışın Qazi Mustafa Kamal Paşanın siyasi karyerası müddətindəki ən möhtəşəm nitqlərdən biri olduğunu” qeyd edəcək (“Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu. Liseedebiyat.com sitesi, Erişim tarihi 29.07.2011”).
Dilə daha qlobal bir baxışdan yanaşan, dili ən böyük ictimai hadisə kimi qəbul edən, “Dil xalqın ən böyük sərvətidir”- deyən Ümummilli Lider Heydər Əliyev, dili istənilən xalqın keçdiyi yolun ən böyük tərcümanı adlandırırdı və təsadüfi deyil ki, məhz bu keyfiyyətinə görə, Azərbaycan dilinin qorunması və inkişafı naminə mümkün olan hər bir addımı atırdı. Böyük dövlət adamının, dünya miqyaslı siyasətçinin öz doğma dilinə sərhədsiz sevgisinin köklərini məhz bu nöqtədə axtarmaq lazımdır. Böyük Vətənpərvər buna görə idi ki, Azərbaycana rəhbərlik etdiyi birinci dönəmdə, 1981-ci il iyunun 12-də Azərbaycan yazıçılarının VII qurultayındakı nitqində dilin ən böyük təəssübkeşi hesab etdiyi insanlara, yazıçı, şair- ədəbiyyata bağlı olan hər kəsə və onların şəxsində ziyalılara, bütün xalqa üz tutaraq deyirdi: “Mədəniyyət və elmin səviyyəsi yüksəldikcə, həyatın axarı gücləndikcə dilin təkmilləşməsinə, inkişaf etməsinə və zənginləşməsinə daha çox qayğı göstərmək lazımdır. Bu, respublikanın bütün ədəbiyyatçıları, Yazıçılar İttifaqının ən mühüm vəzifələrindən biridir. Azərbaycan dilinin saflığına, kütlələrin nitq mədəniyyətinə daim qayğı göstərilməlidir”.
Onu xatırlatmaq hökmən vacibdir ki, Azərbaycan dilinə və onun qorunması ilə bərabər, inkişafına diqqət və qayğısı Ümummilli Liderin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi birinci dönəmdən daha geniş spektrdə müstəqil Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olduğu dövrlərdə qabarıq görünür. Azərbaycançılığı dövlət siyasətinin başlıca tərkib hissəsi kimi qəbul edən Prezident Heydər Əliyev buna görə idi ki, həmin siyasətin tərkib hissələrini birmənalı olaraq dilə gətirirdi: “Milli ideologiyamızın ikinci hissəsi bizim milli-mənəvi dəyərlərimizdir. Milli-mənəvi dəyərlərimiz bizim ana dilimizdir. Azərbaycan dilidir, bizim dinimizdir, bizim adət-ənənələrimizdir”.
İstənilən auditoriyanın nəzərəçarpacaq hissəsini daha çox məntiqin dominantlığını müşahidə edənlər kifayət qədərdir. Bu da ondan irəli gəlir ki, şüurumuz hər şeydə sistem, nizam və məntiq axtarmağa meyillidir. Bizim təfəkkürümüzdə hadisələrin inkişafının məntiqi öz əksini tapır. Bu, “əksinitapma” həm də onunla xarakterikdir ki, Ümummilli Lider nitqində bədii ifadə vasitələrindən yeri gəldikcə, dil koloritinin bütün incəliklərindən bəhrələnməklə, bütün nitqlərində səmimidir. Məntiqi vurğulardan yerli-yerində, ustalıqla bəhrələnən Heydər Əliyev buna görədir ki, fikrini nəinki auditoriyasına çatdırmaqda, həmçinin onun düzgün məcraya yönəldilməsində heç kimlə müqayisəolunmaz idi. Ümummilli Liderin belə çıxışlarının biri, Xocalı soyqırımının onuncu ildönümü ilə əlaqədar Azərbaycan xalqına müraciəti unikaldır. Nitqin cazibəsi, ilk növbədə, Ümummilli Liderin səmimiliyi, faktlardan yerli-yerində istifadə etməsi ilə bağlıdır. O məşhur nitqin hədəfi, əslində Ümummilli Liderin yaşanmış faciənin miqyası və onun dəhşətləri barədə eşitməli olan, lakin heç cür eşitmək istəməyən beynəlxalq güc mərkəzləridir: “Bu gün mən xalqımızın tarixində kədərli və faciəli bir səhifə olan Xocalı soyqırımı münasibətilə sizə müraciət edirəm. Bu qəddar və amansız soyqırımı aktı insanlığın tarixinə ən dəhşətli kütləvi terror hadisələrindən biri kimi daxil olmuşdur. Xocalı faciəsi iki yüz ilə yaxın bir müddətdə erməni şovinist-millətçiləri tərəfindən azərbaycanlılara qarşı müntəzəm olaraq həyata keçirilən etnik təmizləmə və soyqırımı siyasətinin davamı və ən qanlı səhifəsidi” (“Azərbaycan” qəzeti. 26 fevral 2002-ci il).
Nitqi dinləyənlər və yaxud oxuyanlar onun leytmotivindəki ana xətti tutmaqla bərabər, ona da diqqət yönəldirlər ki, sözügedən dəhşətli cinayətdə, demək olar ki, bütünlükdə erməni xalqının məsuliyyət daşıdığı halda (hərəkət və hərəkətsizliyə görə), Ümummilli Lider bir daha ucada dayanır və ancaq “erməni şovinist-millətçilər” ifadəsini işlədir.
Nitq mədəniyyəti normalar sistemidir və bu normalar sistemindən hər bir natiqin necə istifadə etməsi individual yanaşmalardan asılıdır və buna görədir ki, mütəxəssislər nitq mədəniyyətini dilçiliyin tətbiq sahəsi kimi görür və xarakterizə edirlər. Nitq mədəniyyətinin ən diqqətçəkən məqamı dialektik məntiqin hadisələrə müəyyən yanaşması ilə təzahür edir. Hər bir natiq nitqində mövzunun həsr olunduğu anlayışın məzmununu açır, müəyyən mühakimələri ifadə edir və tamaşaçılar üçün bəzən gözlənilməz nəticələrə gəlir. Əgər o, aydın və ardıcıl, əsaslı danışırsa, dinləyicini hipnozedici təsir bağışlayan “dəmir” məntiqin əsirliyindən “xilas etmək”, demək olar ki, mümkünsüz olur. Ümummilli Liderin yaddaqalan çoxsaylı nitqlərindən biri, Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevə Moskva Dövlət Universitetinin fəxri doktoru diplomunun təqdimatı zamanı çıxışıdır. O çıxışın konfiqurasiyasının heyrətamiz incəliklə yaradıldığının şahidi oluruq. Moskva Dövlət Universiteti Rusiya ali təhsil müəssisələrinin şəksiz lideri olmaqla bərabər, beynəlxalq arenada da öz nüfuzu ilə seçilir. Həcmcə elə də böyük olmayan nitqində Ümummilli Lider universitetin Rusiya elminin inkişafında oynadığı möhtəşəm rolu vurğulamaqla bərabər, bu təhsil müəssisəsinin Azərbaycanın mədəni, həmçinin ictimai-siyasi həyatında oynadığı rolu qeyd edir: “Moskva Universiteti çoxlarına, o cümlədən də bizə - Azərbaycan xalqına, azərbaycanlılara əzizdir.
Azərbaycanda demokratik mətbuatın banisi Həsən bəy Zərdabi hələ 1865-ci ildə Moskva Universitetini bitirmişdir.
1918-ci ildə - Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi qazandığı ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumətinə başçılıq etmiş Fətəli Xan Xoyski 1901-ci ildə Moskva Universitetində təhsilini başa çatdırmışdır. Sonrakı illərdə minlərlə, on minlərlə insan, o cümlədən azərbaycanlılar Moskva Universitetində təhsil almışlar. Biz Azərbaycan üçün, xalqımız üçün yüksək səviyyəli alimlər, təhsil, elm və mədəniyyət ocaqları üçün mütəxəssislər və xadimlər hazırlanmasına görə Moskva Dövlət Universitetinə minnətdarıq” (“Xalq qəzeti” 26 yanvar, 2002-ci il).
Natiqlik məharətində heç də az rol oynamayan nitqdə ardıcıllığı təmin edəcək tezislərin əhəmiyyəti şübhəsizdir və onların dəlillərlə dəstəklənməsi, yaxud arqumentlərlə əsaslanması mütləqdir. Arqumentlər natiqin ifadə etdiyi fikirlər zamanı ortaya çıxa biləcək suallara cavab verir: “Biz nəyi təlqin edirik?” Təlqinlərsə tutarlı faktlara əsaslanmaqla yarana bilər. Bu faktlarsa statistik məlumatlar, iqtisadi qanunlar kimi nəzəri müddəalar, dünya təcrübəsinə əsaslanan mühakimələr və ibrətamiz tarixi analoqlar ola bilər.
Birbaşa, müşahidə və mülahizələrlə, yəni məntiqi nəticələrlə sübut edə bilərsiniz. Birinci tələb odur ki, məntiq arqumentləri bilavasitə tezisin arqumentləri ilə əlaqəli olmalıdır, əks halda, nitq, ilkin niyyətdən çox-çox uzaq bir fikrin təsdiqinə yönələn cəhddən başqa bir şey olmayacağını əminliklə demək olar. İkinci tələb odur ki, arqumentlər inandırıcı olmalı, yəni dinləyicidə tərəddüd yaratmamalıdır. Bu tələb pozulduqda, yanlış səbəbin məntiqi səhvi (arqument açıq-aydın yetərsiz olarsa) və ya səbəbin gözlənilməsi xətası (arqumentlərdə inandırıcılıq motivasiyası qabarıqdırsa) yaranır. Yanlış əsasda çıxarılan nəticə açıq-aydın yalandır, sübut edilməmiş bir nəticədə saxtakarlığı istisna etmir.
Arqumentlər üçün üçüncü tələb, tezisdən asılı olmayaraq, onların etibarlılığıdır. Əgər belə deyilsə, “sübutda dairə” xətası baş verir.
Natiqlik məharəti inandıra bilməkdir. Bunun üçündür ki, “ritorika”nı çox zaman inandırma sənəti adlandırırlar. Təsadüfi deyil ki, Aristotel ritorikanı “hər hansı bir mövzuya inandırmağın mümkün yollarını tapmaq bacarığı” olduğunu deyir, Platon isə bunu birmənalı olaraq “zehni idarə etmək sənəti” adlandırırdı.
Nitq mədəniyyətinin cilalanması prosesi aşağıdakı şərtlər daxilində diqqəti cəlb edir:
1) ədəbi dilin normalarını bilmək;
2) ən çox onlara uyğun seçmək imkanı verilmiş nitq vəziyyətində dəqiq, uyğun söz və ifadələr;
3) linqvistik vasitələrdən (sinonimlər, troplar, fiqurlar, frazeoloji vahidlər) və ekstralinqvistik vasitələrdən istifadə etməklə əldə edilən nitqin ifadəliliyi (jestlər, mimika, intonasiya, nitqin sürəti, pauzalar, səs səviyyəsi).
Bu məqamda bir amili xatırladaq ki, natiqlik sənətinin spesifik xüsusiyyətlərini bilmək, hələ məsələnin hamısı deyil. Başlıca məsələ, Siseron demiş, dinləyicinizdə hansı assosasiyanı yaratmaq istəyinizdir. Belə məqamda metaforalardan yerli-yerində istifadə edilməsi məqsədə aparan ən səmərəli yollardan biri sayılır. Metaforanı çox zaman mütəxəssislər gizli müqayisə adlandırırlar. Uğurlu metaforalar hadisələrin mahiyyətini daha yaxşı başa düşməyə, onları görünməyə, duyğuları oyatmağa və uzun müddət yaddaşlarda qalmağa imkan verir. Natiq davamlı olaraq dinləyicilərinə danışacağı hadisələrin təsvirlərini axtarır. Şəkillər həyatı müşahidə etdikdə, əks etdirdikdə, empatiya qurduqda doğulur. Onlar hansısa hadisəyə emosional reaksiyamızın və assosiativ düşüncə qabiliyyətimizin sintezi kimi yaranır. Hesab edirik ki, buna nümunə kimi Ümummilli Liderimizin Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin yaradılmasına həsr olunan müşavirədəki çıxışından bir parçanı göstərmək olar: “Mən daha çox istərdim ki, Naxçıvan xanlığının tarixi çox gözəl yazılsın. Naxçıvan xanlığının çox böyük tarixi var. Bu xanlıq nə vaxt yaranıbdır, fəaliyyəti nədən ibarət olubdur? Axı, Naxçıvanı idarə ediblər. İrəvan xanlığı var. Naxçıvan xanlığı ilə İrəvan xanlığı bir-birilə çox bağlı idi. İndi ermənilər deyirlər ki, yox, orada ermənilər olubdur. Amma həqiqətən İrəvan xanlığıdır. Naxçıvan xanlığını siz dərindən öyrənəndə, mütləq İrəvan xanlığına gedib çıxacaqsınız. İrəvan xanlığı haqqında Ermənistanda tapmadığınız materialları Rusiyanın arxivlərində, Sankt-Peterburqda, rus imperiyasının arxivlərində tapacaqsınız və görəcəksiniz ki, nələr var” (Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin yaradılmasına həsr olunan müşavirədəki çıxış. “Azərbaycan” qəzeti 13 avqust, 2002-ci il).
Ümummilli Liderimizin natiqlik məharətinin bütün qaydalarından yerli-yerində faydalanması böyük dövlət adamının nitqlərini daha canlı, canlı olduğu qədər də cazibəli edirdi. Nitqlərdə pauzalar (məhz pauzalar zamanı deyilənlərin başa düşülməsi baş verir, sual vermək mümkün olur), incə yumor çalarlarının qatılması, mənalı nitq zamanı hazırcavab iradlar, ən başlıcası, nitq boyu hakim kəsilən səmimiyyət, bunlar hamısı Ulu Öndərin nitqindəki canlılığı şərtləndirən amillər idi.
Mahirə HÜSEYNOVA,
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru, filologiya elmləri doktoru, professor
