Azad mətbuatın fəlsəfəsini ortaya qoyan böyüklərimiz hər bir xalqın azad olması üçün əvvəla onun mətbuatının azad olmasını mütləq bilmişlər. Bu mənada dövrün ziyalıları, aydınları, maarifçiləri Azərbaycana tərəqqi üçün ana dilində fəaliyyət göstərən mətbu orqanın hava, su kimi lazım olduğundan əmin idi.
Cəmi bir neçə sözlə ifadə olunan tarixi həqiqətlərin hər birinin həmin xalqın həyatında necə mühüm yenilik yaratdığını, onun tərəqqi və yüksəlişi üçün necə əhəmiyyətli olduğunu yalnız o xalqı yaxşı tanıyanlar yaxşı başa düşə bilirlər.
Milli Mətbuatın mayakı - “Əkinçi”dən başlayan bu ənənəni 1934-cü ildən davam etdirən "Azərbaycan müəllimi" qəzeti mətbuat tariximizin keçdiyi yola nəzər salır...
Hər hansı bir xalqın öz ana dilində ilk qəzeti oxumasına gəldikdə, şübhəsiz, bu da həmişə və hər yerdə əlamətdar hadisə olur. Öz dövri mətbuatını Avropa XVI əsrdə, Rusiya isə XVIII əsrin ilk illərində yaratdığı halda, Azərbaycan buna ancaq 1875-ci ildə nail olub, yəni, feodal mütləqiyyəti və orta əsr geriliyinin ucbatından “Əkinçi”nin mənsub olduğu xalqın intizarı çox uzun çəkib.
Sual yarana bilər, bəs bu dövrdə mətbuat orqanı olmayan xalqlar məlumatı haradan alırdılar? Bir çox başqa xalqlar kimi, azərbaycanlılar da ta XIX əsrin son rübünə qədər dünya işləri haqqında məlumatı və yeni xəbərləri, əsasən, əlyazma səyahətnamələrdən, uzaq ellərdən gələn qasidlərdən, xarici səfirlərdən, tacirlərdən, şahların, hakimlərin fərmanlarından, şəhər və kəndlərdəki xüsusi carçılardan alıblar.
Həsən bəy Zərdabinin əzəmətli surəti...
Azərbaycan xalqı bu illərdə böyük Mirzə Fətəli Axundzadənin bir sıra ləyaqətli, mübariz xələfini yetirib ərsəyə gətirdi ki, onların sırasında birinci Azərbaycan qəzetinin banisi və redaktoru Həsən bəy Zərdabinin (1842-1907) əzəmətli surəti dayanır.
Qədim Şirvanın Zərdab kəndində ziyalı bəy ailəsində dünyaya gələn Həsənbəy Məlikov Zərdabi orta təhsilini Şamaxı və Tiflisdə alıb. Dünyagörüşü Moskva Universitetində oxuduğu zaman bilavasitə qabaqcıl ictimai-fəlsəfi fikrinin, inqilabi demokratizmin, K.A.Timiryazev, İ.İ.Meçnikov və D.İ.Pisarevin təsiri altında təşəkkül tapmışdı.
1860-cı illərdə Moskva Universiteti, əsasən, təhsil sistemindəki dözülməz qanunlara, mühafizəkar professor və müəllimlərə qarşı yönəlmiş tələbə hərəkatının mərkəzi idi. Bu hərəkat obyektiv olaraq çarizmə qarşı çevrilmişdi. 1861-ci ildə Çernışevskidən ruhlanan tələbələrin təşkil etdikləri gizli dərnəkdə alman materialistləri Feyerbax və Büxnerin əsərləri, A.Gertsenin "Sovremennik" və "Russkoye slovo"dakı publisistikası öyrənilir, müzakirə olunur və coşğun intibah oyadırdı. Dərnək üzvləri qadağan olunmuş ədəbiyyat nəşrinə də başlamışdılar. Bu hərəkat çar hökuməti tərəfindən qəddarlıqla yatırılsa da, bir neçə il sonra Moskva, Peterburq və digər şəhərlərin ali məktəblərində döyüşkən tələbələr yenidən baş qaldırdılar.
O dövrün, demək olar, bütün görkəmli xadimlərində ictimai və mədəni tərəqqi naminə müxtəlif vasitələrə, yeni-yeni tədbirlərə müraciət etmək xasiyyəti vardı. M.F.Axundzadə bunu belə izah edirdi: "Mən xalq işi yolunda mübarizəyə girişmiş bir adamam. Bu mübarizədə qarşıya olmazın çətinliklər çıxır, lakin mən məsləkimdən əl çəkən deyiləm. Odur ki, bir təşəbbüs baş tutmayanda, başqa bir işə, başqa bir mübarizə üsuluna müraciət etməli oluram".
Söz yox, bunların hamısı özünə görə əhəmiyyətli olan işlər idi. Lakin Azərbaycanın o zamankı tarixi inkişaf səviyyəsində ən təsirli, ən münasib vasitələrdən biri mətbu söz idi. Zərdabinin “Rusiyada əvvəlinci Azərbaycan qəzeti" məqaləsində oxuyuruq:
"Hər kəsi çağırıram - gəlmir, göstərirəm - görmür, deyirəm qanmır. Axırda gördüm ki, onları haraylayıb çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa bir qeyri-əlac yoxdur. Olmaz ki, mənim sözümü eşidənlərdən heç bir qanan olmasın. Necə ki bir bulağın suyunun altına nə qədər bərk daş qoysan, bir neçə ildən sonra su tökülməkdən o bərk daş mürur ilə əriyib deşilir, habelə söz də. Ələlxüsus doğru söz [...] belədə qəzet çıxarmaqdan savayı bir qeyri-əlac yoxdur".
Bu sözlərdə bir neçə mühüm mətləb var: maarifçilik məsləki, mübarizə əzmi, xalqa məhəbbət, bir də "doğru söz", "doğruluq" eşqi...
Zərdabinin jurnalistikaya dair görüşləri də bu iki ideya istiqamətində formalaşıb inkişaf etmişdi. O, hər cür mətbuatın yox, məhz əməkçi xalqa, onun tarixi mənafeyinə, tərəqqisinə, mübarizəsinə xidmət edən, ictimai zülmə, haqsızlıq və rəzalətə qarşı çevrilən mətbuatın tərəfdarı və xadimi idi.
H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, N.Vəzirov və "Əkinçi"nin digər aparıcı qüvvələri, bir çox başqa məsələlər kimi, demokratik mətbuatın səciyyəsi, azərbaycanca qəzetin vəzifələri, mövzu dairəsi və s. haqqında görüşləri ilə də Axundzadə ilə tam həmrəy, həmfikir idilər. Qəzetdə “xarici siyasət işləri” haqqında, “ölkənin intizamı, millət və məmləkətin faydaları” haqqında, "daxili xəbərlər və hadisələr" haqqında, öz xeyrini güdən "üməra və mənsəb sahibləri" haqqında, eyni zamanda “xətərdən qətiyyən qorxmayıb, igidlik göstərən", "millət və ölkə qarşısında vəzifəsinə əməl edən" dövlət xadimləri, alimlər, şairlər, filosoflar, ordu sərkərdələri haqqında yazmağı vacib bilən Axundzadənin şagirdləri kimi onlar bu fikirdə idilər ki, qəzet və jurnal oxumaq nəinki "insanı dünyadan xəbərdar edir; öz dilini öyrədir", "hər vilayətin qəzeti" nəinki gərək “o vilayətin aynası olsun" qəzet nəinki "dərviş kimi nağıl deyə bilməz", "onun borcudur işlərin yaxşı və yamanlığını ayna kimi xalqa göstərsin, ta xalq nikü bədindən xəbərdar olub, onun əlacının dalınca olsun.
İdeya-nəzəri cəhətdən əsaslandırılan bu prinsipə təcrübədə ən əvvəl "Əkinçi" özü əməl etmişdi. O, əsl mənada xalqa "işlərin yaxşı və yamanlığını" göstərən, ictimai həyatın aynası olan, daha artıq desək, təkcə cəmiyyətdəki nöqsan və bəlaları təsvir etməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda onların əlacı haqqında da düşünən, yazan, məsləhət verən bir qəzet idi. O da tamamilə təbiidir ki, M.F.Axundzadə kimi, Zərdabi də xalq həyatından uzaq olan səhifələri mənasız xəbərlərlə doldurulan mətbu orqanlara qarşı idi".
22 iyul 1875...
Əlbəttə, "doğru söz”ə düşmən olan ictimai quruluşda belə bir proqramla meydana çıxıb qəzet nəşr eləmək asan iş deyildi.
Ona görə heç təəccüblü deyil ki, Zərdabi "Əkinçi" üçün hökumətdən icazəni yalnız üçillik ağır, gərgin işdən sonra ala bilmişdi. Sonralar o, “Əkinçi"nin nəşri ərəfəsindəki qayğılarından söz açaraq yanıqlı-yanıqlı xatırlayırdı: "Bəs qəzeti necə çıxardım? Pul yox, yazıçı yoldaş yox, çapxana yox, hürufat yox, əmələ yox, bir-iki yüzdən artıq oxuyan da olmayacaq. Dövlət tərəfindən izin almaq da ki, bir böyük bəladır".
İş onda idi ki, o zaman bütün Qafqazda ərəb əlifbası ilə hürufat yox dərəcəsində idi. Azərbaycanca qəzet buraxılması işinə milli mətbəə təşkilindən, hürufat tədarükündən başlamaq lazım idi ki, Zərdabi məhz belə etdi.
İstər o illərdə, istərsə də bu yaxınlara qədər Türkiyədə, xüsusilə İstanbulun "Babi-ali caddəsi"ndə mətbuat və kitab ticarəti sahəsində çoxlu azərbaycanlı ziyalı işləyirdi. Xatiratında Zərdabi onların “Əkinçi” üçün hürufat tədarükünə böyük kömək göstərdiklərini ayrıca qeyd edir.
H.Zərdabi "Əkinçi"ni nəşr etdiyi zaman Mirzə Cəlil də daxil olmaqla Azərbaycan yazıçılarının yeni nəslinin nümayəndələri 10, 12, 15 yaşlı uşaqlar və yeniyetmələr idilər. Lakin istər səksən-doxsanıncı illərdə, istərsə də sonra bu yazıçıların çoxu "Əkinçi"nin ölməz ideyalarını müxtəlif yollarla öyrənib faydalanırdılar. Bir də XX əsrin əvvəlində "Əkinçi", Sabir demişkən, "vəfat etmişdisə", Azərbaycan ziyalılarının çoxunu özünə "mənəvi ata" saydığı Zərdabi sağ idi; o yenə yazır, mübarizədən qalmır, "Əkinçi"də gördüyü işi davam etdirirdi. N.Vəzirov yeni komediyaları və "Dərviş" imzalı publisist əsərləri ilə mollanəsrəddinçilərlə həmrəy olduğunu göstərirdi.
Azərbaycan maarifçilərinin reallığa çevrilən arzusu...
"Molla Nəsrəddin"in redaktoru Mirzə Cəlil uzun illər "Əkinçi" ilə maraqlanıb məşğul olan, onun biblioqrafik nadir əsərə çevrilmiş komplektini bir məktəbli kimi oxuyub öyrənən və ədəbi-jurnalistik fəaliyyətində nəzərə alan şəxsiyyətlər arasında yaşayıb işləmiş və böyük yazıçının mətbuata dair görüşlərinin formalaşıb inkişaf etməsində bu amillərin ciddi əhəmiyyəti olub.
Dünyagörüşü "Əkinçi" ilə sıx təmasda təşəkkül tapan, Zərdabi ilə məktublaşan, "Əkinçi"nin başladığı yeni ictimai-ədəbi hərəkatla bağlı olan şəxsiyyətlər sırasına habelə M.Ə.Talıbov, M.Tahir, Z.Mərağeyi, Mirzə Mehdi xan kimi cənublu yazıçı və mütəfəkkirlərimiz də daxildir.
"Əkinçi" ənənələrini yaşatmaq və inkişaf etdirmək yolunda Firidun bəy Köçərli daha ardıcıl çalışıb. Əsərlərində Zərdabi və onun qəzetini dönə-dönə yad edən alim 1906-cı ildə belə bir doğru fikir irəli sürürdü ki, “Əkinçi”ni gözəl sözləri və nəfii məlumatı indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir", onlar "müəyyən bir sistem halına salınıb Azərbaycan dilində nəşr edilən dövri jurnallarda çap olunarsa, çox faydalı olar".
Azərbaycanın ən aydın şəxsiyyətlərinin nisgil və həsrətinə səbəb olan bu arzu indi həqiqətə çevrilir.
Günel ABBAS