Problem

Televiziya və təhsil

Əyani informasiya mənbəyi

Müəllim dərsə başlayanda, düzü, təəccübləndim: "Dədə Qorqud" boyları mövzusunu keçəcəkdi. ötən dərs qədim ədəbiyyat mövzusunda olmuşdu. Müəllimin "Bədii mədəniyyət beşdəqiqəliyi" adlandırdığı müddətdə oxuculara ilk sualı bu oldu: - Axşam "Dədə Qorqud" bədii filminə kim baxmayıb? Filmin ssenari müəllifi, rejissoru kimlərdir? Baş rollara kimlər çəkiliblər? Bədii filmdə hansı adət-ənənəmiz, məişət qaydalarımız əksini tapıb?

Cəmi bir neçə dəqiqə çəkən sorğu-sual bitdi, müəllim ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələri Q.Təbrizi, M.Gəncəvi, Ə.Xaqani və b. haqqında frontal sorğunu uğurla başa vurub yeni mövzunu elan etdi. Və intensivliyi gözləyərək eposun tədqiqi, nəşri və s. barədə məktəb mühazirəsinə başladı.

...Evə tapşırıq verərkən bu həftə telekanallarda göstəriləcək ədəbi-tarixi, bədii verilişlərə baxmağı tövsiyə etdi.

Tənəffüsdə söhbət zamanı bəlli oldu ki, onun tədris sistemini təşkil edən tərəflərdən biri şagirdlərin asudə vaxtlarında ədəbi-bədii yönlü verilişlərin pedaqoji məqsədyönlü izlənməsini təşkil etməsidir. Verilişin aparıcısı, müəllifi, mövzusu, məzmunu haqqında tamaşaçı-şagird dərhal qeydlər aparır. Sonra dərsin ilk beşdəqiqəsində bu məlumatlar sinifdə xatırladılır, mahiyyət açıqlanır, müstəqil qazanılmış məlumat sonradan müəllimin şərhi ilə əlaqələndirilərək bilik və bacarığa çevrilir. Deməli, asudə vaxt məqsədyönlü şəkildə pedaqoji-didaktik məzmunlu işə sərf olunur, kütləvi informasiya vasitələri sırasında ən kütləvi olan televiziya öyrədən funksiyasını daşıyır. Əslində bu məsələ təzə deyil.

Hələ ötən əsrin 80-ci illərində dünya miqyasında pedaqoqları və ictimaiyyətin çoxsaylı nümayəndələrini kütləvi informasiya vasitələrinin zövqsüz, az əhəmiyyətli, trivial məhsullarının hədsiz populyarlığı narahat etmişdir.

Xarici ölkə mütəxəssisləri sivilizasiyanın mədəni dəyərlərini qorumaq, sadə emosiyaların istismarının qarşısını almaq barədə ciddi düşünmüşlər.

Kütləvi informasiya vasitələrinin sayının böyük kəmiyyətlə ölçüldüyü, cəmiyyət həyatının əhəmiyyətli elementinə çevrildiyi bir zamanda bunlar bizim dünyagörüşümüzə həqiqi mənada təsir edir; tərbiyəvi (müsbət və ya mənfi yöndə) gücünü göstərir. Odur ki, bu təsiretmənin mexanizmini mütləq dərk etməliyik.

Evelin Pyer (Fransa) apardığı araşdırmaları (uşaq və gənclərin cavablarını) ümumiləşdirərək belə nəticəyə gəlir: televerilişə baxışdan sonra onların yaddaşında qalan şeylər müəllimlərin tədqiqatçılıq sahəsində maraqlı fəaliyyəti üçün şərait yaradır.

Avropalı müəllif yazır ki, televiziya, şübhəsiz, bilik qaynağıdır.

YUNESKO-nun "Perspektivı. Voprosı obrazovaniya" nəşrinin 1984-cü il 2-ci nömrəsi məhz kütləvi informasiya vasitələri və məktəb probleminə həsr olunmuş məqalələrdən ibarətdir. Böyük Britaniya, Norveç, İtaliya, Finlandiya, İsveçrə, Fransa, Peru kimi ölkələrdə kütləvi informasiya vasitələri  təlim prosesi ilə əlaqələndirilir.

Məktəbdə, ailədə uşağa imkan verilməlidir: o nə eşitdi, nə gördü və ya oxudu.

Uşaq yaddaşında tele və radio verilişlərdən, komikslərdən xaotik təəssüratlar qalır. Odur ki, onlara epizodlar izah olunmalıdır.

Xarici ölkələrdə kütləvi informasiya vasitələrinin dilinin təlimi formalarını öyrədən xüsusi kurslar keçirilir, inteqrallaşdırılmış təlim təşkil olunur.

***

Bu gün televiziya uşaqların daimi və fəal "müəllim"lərindən biridir. Televiziya hər gün, istirahət və tətil günləri olmadan öyrədir. ötən əsrin 90-cı illərində aparılmış tədqiqatın statistik göstəricilərinə görə, uşaq orta məktəbi qurtarana qədər 12.000 saat dərsdə olursa, televizor qarşısında keçirilmiş vaxt 15.000 saat təşkil edirdi. Bu gün teleşou və müxtəlif verilişlərlə bəhsləşən telekanallar uşaqların asudə vaxtını bütövlükdə əhatə edən vasitədir.

Odur ki, bu vasitənin eşitmə və görməni əhatə edən informasiya çatdırma imkanları nəzərə alınmalıdır. Radio informasiya eşidilir, çap məhsulları oxunur. Televeriliş isə başqa məziyyətləri ilə seçilir: kadrlar göstərilir, subtitrlər oxunur, mətn dinlənilir, musiqi bunlarla birgə səsləndirilir, bədii-estetik təsir göstərir. Ona görədir ki, televerilişin təsir nüansları, müxtəlif formalı informasiyaları daha uzunmüddətli təəssürat yaradır, məzmun xeyli zaman yadda qalır. Bunun sosial-psixoloji səbəbləri araşdırılıb.

Dünyanın nüfuzlu mütəxəssisləri tərəfindən aparılmış tədqiqat göstərir ki, insan oxuduğunun 10, eşitdiyinin 20, gördüyünün 30, eyni vaxtda gördüyü və eşitdiyi informasiyanın 50 faizini yadda saxlayır.

Bu baxımdan televiziya verilişləri daha təsirli, effektli, əhəmiyyətli və güclü bir informasiya mənbəyidir.

Televiziya geniş auditoriyanı eyni vaxtda özünə cəlb edir. Eyni zamanda müxtəlif məkanlarda, təxminən eyni sosial-mədəni mühitdə uşaqlar (böyüklərlə birgə) bədii və ya elmi-publisistik, elmi-kütləvi informasiyaları əldə edirlər. Onlar təkcə eşitmir, həm də görür, emosiyaların iştirakı ilə mənimsəyib qavrayır, yadda saxlayırlar. Deməli: konkret informasiyanın məzmunu eyni vasitə ilə, əyaniləşdirmə yolu ilə çatdırılır; eyni mənbədən eyni məzmunda informasiya alınır; eyni fikir çatdırılır; estetik-emosional mühit oxşarlığında məlumat verilir.

Burada ortaya bir sıra fərqli məqamlar çıxır: a) bu informasiyaları qəbul edib qavrayan subyektlər müxtəlif səviyyəli təfəkkür sahibləridir; b) bu subyektlərin dərketmə, mənimsəmə və alınan informasiyaları yenidən canlandırma səviyyələri də müxtəlifdir; c) eyni hadisə, fakt və ya məlumata, telekadra münasibət fərdidir.

Gənclərin bədii, siyasi, tarixi, iqtisadi, ekoloji, fiziki... mədəniyyətə, elmi-kütləvi informasiyalara yiyələnmələrinə təsir edən faktorlar bir küll halında sosial-mədəni mühitdə birləşir. Sosial-mədəni mühit çoxtərkiblidir və burada məktəb vasitələrdən biridir. Lakin şagirdlərin asudə vaxtını, həm də zamanca daha böyük olan asudə vaxtını əhatə edən faktor və vasitələr də var. Bunların sırasında kütləvi informasiya və təbliğat vasitələri xüsusi yer tutur. Sosial-mədəni mühiti təşkil edən komponentlər içərisində kütləvi informasiya və təbliğat vasitələri öz sistemliliyi, müxtəlif tərkibli sosial qruplara, bütövlükdə cəmiyyətə informasiyanı eyni vaxtda, eyni formada, eyni vasitələrlə çatdırma xüsusiyyətləri, böyük tamaşaçı, dinləyici marağı qazanmasına görə seçilir. Bu informasiyalar arasında varislik, məqsədyönlülük var. Bunlar daha çox kütləvi olub, asudə vaxtı əhatə edir, təbii marağa əsaslanmaqla izlənilib qavranılır. Daha dinamik, daha kütləvi, daha geniş auditoriyalı olan bu informasiya vasitələrini izləmədə pedaqoji məqsədyönlülük olmadıqda, bunlar müəllimin tapşırığı, istiqaməti ilə reallaşan maariflənmə, təhsillənmə prosesinə çevrilmirsə, son nəticə səmərəsiz, sistemsiz olur.

Kütləvi informasiyalardan istifadənin forma və yollarındakı fərq müəllim tərəfindən aradan qaldırılıb təlimin prinsip, metod və formaları əsasında tədris materiallarının öyrədilməsini qazanılmış bilikləri dərinləşdirib genişləndirməklə şagirdlərə çatdırıldıqda artıq vahid pedaqoji proses reallaşdırılır, təhsil motivləri arasında daxili əlaqə yaranıb həmin fasiləsizlik təmin olunur.

Şagirdlər informasiyanı qəbul edir, onu müstəqil iş formalarında (yazıya alma, sistemləşdirmə, keçilən materialla əlaqələndirməklə) xeyli dərəcədə mənimsəyirlər.

 ***

İlkin sosial-pedaqoji müşahidə (araşdırma deyil!) göstərir:

- Azərbaycan Respublikası ərazisində 8 kanalda yayımlanan verilişlərin ümumi həcmində bədii-estetik, ədəbi-bədii, tarixi-etnoqrafik, fiziki, coğrafi, bioloji, astronomiya mövzulu verilişlər xeyli yer tutur:

- həmin verilişlər müvafiq məzmunlu təbiət lövhələri, kadrlar, epizodlar, şəkillər və s. əyani vəsaitlərlə təqdim olunur. Eşitmə ilə görmə bir-birini tamamlayıb informasiyaya məzmun genişliyi verir.

- televerilişlərə uşaqlar, şagirdlər və tələbələr, eləcə də valideynlər, baba-nənələr də baxırlar. Təbii ki, bu kollektiv baxışdan sonra təəssürat mübadiləsi, müstəqil fikir söyləmə olur. Bu prosesdə gənclər də iştirak edirlər. Bəzən bu polemika düzgün olmayan səmtə yönəlir.

Odur ki: a) müəllim bu teleinformasiyaların məqsədyönlü izlənilməsini təmin etməli; b) toplanılmış (uçota alınmış, dəftərdə qeyd olunmuş) məlumatları tədris prosesi ilə əlaqələndirərək öyrənənin ümumi inkişafına yönəltməlidir və s.

Telekanallar fəaliyyətdədir, uşaqlar mavi ekranın cazibə dairəsindədirlər. Bu asudə vaxtdan daha səmərəli və effektli istifadə üçün yollar axtarmağın, fikir və toplanmış təcrübə mübadiləsinin vaxtı çatmayıbmı? Deyəsən, Avropaya baxanda gecikmişik... üstəlik pedaqoji, didaktik, psixoloji yönlü tədris proqramlarını unutmuşuq, teleproqramlardan çıxarmışıq...

Ş.MƏMMƏDOV