170 yaşlı Naxçıvan  şəhər məktəbinin tarixindən

Bu gün bütövlükdə müstəqil Azərbaycan Respublikasında olduğu kimi, Naxçıvan Muxtar Respublikasında da məktəb təhsilinin inkişaf tempi qonşu ölkələrin bir çoxundan yüksəkdir. Bu gün Naxçıvanda məktəb quruculuğu və təhsil sahəsində böyük islahatlar həyata keçirilir. Bu da təsadüfi deyil. çünki Naxçıvanın bugünkü inkişafı həm də onun qədim və zəngin məktəb və təhsil tarixinə malik olması ilə izah olunur.

Dünya mədəniyyətinə böyük sənətkarlar bəxş etmiş Naxçıvan özünün zəngin elm və mədəniyyət tarixi ilə bərabər, şöhrət tapmış tədris müəssisələri ilə də öz tarixinin səhifələrini zənginləşdirərək, yeni məktəb quruculuğu sahəsində ənənələri və onun inkişafı ilə diqqəti cəlb edir.

Elmi, təhsili, məktəbi qurtuluş yolu hesab edən Naxçıvan əhalisinin qabaqcıl dəstəsi öz uşaqlarına həm rus dili, həm də ictimai həyatda zəruri olan real elmləri öyrətmək üçün şəhərdə məktəb açmağı ürəkdən arzulayır və bunu yerli rəislərdən xahiş edirdilər. Naxçıvan əyalətini idarə edən Ehsan xan belə məktəbə şəhərdən və yaxın kəndlərdən 200-ə qədər şagird yığıla biləcəyini qeyd edirdi. Naxçıvan şəhərində təhsilin əsasən rus dilində verildiyi ilk dövlət məktəblərinin meydana gəlməsi XIX yüzilliyin 30-cu illərinə təsadüf edir.

Rusiya imperiyasında bu vacib məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün işğal edilmiş yerlərdə Rusiyanın daxili quberniyalarında olduğu kimi, bu yerlərdə də qəza məktəbləri tipində yeni məktəblər açmaq və rus dilinin bütün məktəblərdə əsas fənn kimi öyrədilməsi nəzərdə tutulurdu. Məktəbə daxil olarkən azərbaycanlılar üçün xarici dil hesab edilən rus dili, məktəbi bitirdikdən sonra onlar üçün vətən dili olmalı idi.

XIX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanda dövlət məktəbləri açmaq fikri get-gedə qüvvətlənirdi. Cənubi Qafqazın bir sıra şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda və Ordubadda qəza məktəbləri açılması nəzərdə tutulurdu. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, çarizmin niyyətlərindən asılı olmayaraq, təhsil əsasən rus dilində verilsə də, belə yeni məktəblərin təşkili o dövr üçün mütərəqqi hadisə idi.

Azərbaycanın böyük şəhərlərindən biri kimi Naxçıvanda da əhalinin qabaqcıl dəstəsi təhsilin rus dilində verildiyi məktəb açmağı tələb edirdi.

Bütün bunlar onunla nəticələndi ki, hökumət ilk dəfə Zaqafqaziyanın əsasən bir sıra iri şəhərlərində, o cümlədən Naxçıvanda qəza məktəbi adlanan təhsil müəssisəsi açmağı lazım bildi və bu, Zaqafqaziya məktəblərinin 1829-cu il 2 avqust tarixli nizamnaməsi ilə təsdiq edildi.

Naxçıvanda şəhər məktəbi bundan əvvəl açılmış qəza məktəbinin bazası əsasında təşkil edildi. Buna görə də Naxçıvan qəza məktəbinin meydana gəlmə tarixinə bir qədər nəzər salaq.

Qəza məktəblərinin açılmasında məqsəd elitar təbəqə uşaqları arasında ibtidai savadı yaymaq və şagirdləri Tiflis gimnaziyasında təhsillərini davam etdirməyə hazırlamaqdan ibarət idi.

Qəza məktəblərinin hər biri üç sinifdən ibarət olmaqla, bunlardan birincisi hazırlıq sinfi hesab edilirdi. Hazırlıq sinfində təlim Lankaster üsulu ilə aparılırdı. İki yuxarı siniflərdə aşağıdakı fənlərin tədrisi nəzərdə tutulurdu: 1) şəriət, 2) rus dilinin qrammatikası, 3)  coğrafiya, 4) tarix, 5) hesab və həndəsədən başlanğıc, 6) hüsnxət, rəsm və şəkil, 7) yerli dillər.

Tədris planında Azərbaycan dilinə həftədə cəmi 4 dərs (6 saat), rus dilinə isə 2 dəfə artıq - 8 dərs (12 saat) verilirdi ki, bu da məktəbin qarşısında duran əsas vəzifə və məqsəddən - Rusiyanın imperiya siyasətindən qaynaqlanırdı. Fənlər rus dilində keçilirdi. Yerli dillər II və III siniflərdə öyrədilirdi. Azərbaycan dili ruslar üçün məcburi fənn idi.

Beləliklə, keçən əsrin 30-cu illərindən başlayaraq, göstərilən nizamnamə əsasında Şimali Azərbaycan ərazisində ilk dəfə 1830-cu il dekabrın 30-da Şuşada qəza məktəbinin əsası qoyuldu. Sonralar isə Nuxada, Bakıda və Gəncədə də belə məktəblər təşkil edildi. Həmin nizamnamə ilə təşkili nəzərdə tutulan cəmi 20 qəza məktəbindən 9-u Azərbaycan ərazisində olmalı idi. Təşkili təsdiq edilmiş Naxçıvan, Şamaxı, Quba, Ordubad və Qazax distansiya qəza məktəblərinin açılması isə müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblərə görə bir qədər gecikdirildi.

Tbilisi və Sankt-Peterburq şəhərlərindəki dövlət arxivlərində saxlanılan sənədlər bu məktəblərin açılmasının ləngiməsi səbəblərini aşkar etməyə imkan verir. Zaqafqaziya məktəblər direktorunun Zaqafqaziyanın baş hakimi ilə Rusiya Xalq Maarif Nazirliyi arxivində olan yazışmalarından məlum olur ki, Zaqafqaziyanın o zamankı baş hakimi Baron Rozen 1834-cü ildə Naxçıvanda nəzərdə tutulan qəza məktəbini açmağa aid ayrıca sərəncam vermişdi. O, 1834-cü il sentyabrın 13-də Rusiya XMN-ə göndərdiyi məktubunda yazırdı ki, açılması nəzərdə tutulan məktəblərdən birini - Naxçıvan qəza məktəbini hazırda açmaq olar və mən bu barədə Zaqafqaziya məktəblər direktoruna müvafiq sərəncam vermişəm. Məktəbin təsisi üçün nəzərdə tutulan pul məbləği də ayrılmışdı. Bütün bunlara baxmayaraq digər şəhərlər kimi, Naxçıvanda da qəza məktəbinin təşkili bir qədər ləngidi.

Bu yerlərdə qəza məktəbləri təşkilinin bir neçə il gecikdirilməsi, hər şeydən əvvəl müəllim kadrlarının olmaması ilə izah olunur. Naxçıvanda qəza məktəbi təsis etməyin ləngiməsi səbəbindən bəhs edən Zaqafqaziya məktəblər direktorunun bir rəsmi məlumatında oxuyuruq: "Naxçıvan əhalisi çox olan şəhərdir və əlbəttə, burada məktəbə ehtiyac vardır. Lakin müəllimlik vəzifəsinə qabiliyyəti olan adamın olmaması burada məktəb açılmasını ləngidir". Sözünə davam edən məktəblər direktoru yazırdı: "Təcrübənin mənə sübut etdiyi kimi, qəza məktəblərində dərs deyəcək müəllimlərin yerli dili bilməsi zəruridir və mən yalnız çox böyük çətinlikdən sonra Bakı və Yelizavetpol qəza məktəbləri üçün belə müəllimlər tapa bildim"( S-Peterburq  MDTA, f.733, s.82, iş ¹ 21, v.3 arx).

Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bu vaxt naxçıvanlılar yeni məktəblərə, rus dilini öyrənməyə böyük həvəs göstərirdilər. Sənədlərin birində deyilir ki, "yerli əhalidə rus dilini öyrənməyə böyük həvəs vardır. Bir çox vəzifəli şəxslər artıq rus dilini öyrənməyə başlamışlar və böyük müvəffəqiyyətlər əldə etmişlər"(Statistiçeskoe opisanie Naxiçevanskoy provinçii, sost. V.Q. S.-Peterburq, 1833, str.42).

1835-ci ildə Zaqafqaziya məktəblərinin yeni nizamnaməsi meydana gəldi. Bu nizamnamə ilə Naxçıvanda qəza məktəbi açmaq yenidən təsdiq edildi. üç sinifdən ibarət olacaq bu məktəbin tədris planına şəriət, rus və   Azərbaycan dilləri, hesab, coğrafiya, tarix, hüsnxət, rəsm və rəsmxət daxil idi. Bu fənlərin tədrisi üçün cəmi 5 müəllimin olması nəzərdə tutulurdu. 1835-ci il nizamnaməsinə əsasən məktəbin illik xərci xəzinədən olmaqla gümüş pul ilə ildə 1.780 manat təşkil edirdi.

Nəhayət, 1837-ci ilin əvvəllərində Naxçıvanda qəza məktəbi adlı ilk dövlət məktəbi fəaliyyətə başladı. Zaqafqaziya məktəblər direktoru Qassen-Miller 1837-ci il mayın 10-da Rusiya XMN-ə göndərdiyi 342 nömrəli məktubunda Naxçıvanda qəza məktəbinin açılmasını xəbər verərək yazırdı: "Bu məktəb üçün bina axtarmağa aid sərəncam verilmişdir. Yanvarın 1-dən  təsis edilən bu məktəbə şagirdlər fevralın 16-dan davam etməyə başladılar. Martın 25-də məktəbin təntənəli açılışı oldu. Məktəbə yerli müsəlmanlardan və başqa millətlərdən ilk dəfə cəmi 20-yə qədər uşaq cəlb edilmişdir". Həmin məlumatın üzərinə aşağıdakı sözlər yazılmışdır: "Rusiya XMN jurnalının redaksiyasına məlumat verilsin".

Naxçıvanlılar məktəbə hüsn-rəğbət bəsləyir, ona maddi kömək  göstərirdilər. Təkcə 1839-cu ildə yerli əhali tərəfindən məktəbə yardım məqsədilə gümüş pul ilə 352 manat pul toplanmışdı.

Məktəb ilk əvvəllər yerli əhali tərəfindən 12 il müddətinə pulsuz olaraq ayrılmış xüsusi binada - Ehsan xanın övladları olan Bünyatovların evində yerləşirdi. Sonralar məktəb üçün müvafiq bina tikilmişdir.

Naxçıvan qəza məktəbi sürətlə inkişaf etmiş, şagirdlərin sayı ildən-ilə artmışdır. Bir fakt maraqlıdır ki, təşkil edildiyi ilk 10 il ərzində Naxçıvan qəza məktəbi şagirdlərinin sayına görə Azərbaycanın Şuşa, Nuxa, Bakı, Gəncə və Şamaxı şəhərlərindəki qəza məktəblərinin hamısını ötüb keçmişdi. Şagirdlərin sayına görə Naxçıvan qəza məktəbi Zaqafqaziyanın Tiflis, İrəvan, Aleksandropol, Axalsix kimi irəlidə gedən qəza məktəbləri ilə bir sırada dururdu.

Naxçıvanda qəza məktəbinin təşkili ilə əlaqədar olaraq orada ilk məktəb kitabxanasının da əsası qoyuldu. Buraya Azərbaycan və rus dillərində tədris vəsaiti, dərslik, müxtəlif qəzet və jurnal nüsxələri toplanmışdır. 1845-ci ilin məlumatına görə burada 152 adda kitab və digər tədris vəsaiti vardı. Bu, o vaxtlar üçün böyük rəqəm idi. Azərbaycanın digər şəhərlərində olduğu kimi, Naxçıvan qəza məktəbinin kitabxanası da kitab fonduna görə Zaqafqaziyanın digər iri şəhərlərindəki məktəb kitabxanaları ilə bir səviyyədə durur və bəzilərindən hətta zəngin idi. Naxçıvan qəza məktəbi XIX əsrin 70-ci illərinə qədər davam etdi.

Naxçıvanda qəza məktəbinin açılması sonralar burada şəhər məktəbi adlanan yüksək təhsil müəssisəsinin meydana gəlməsi üçün əlverişli zəmin hazırladı. Başqa sözlə desək, Naxçıvan şəhər məktəbi mövcud qəza məktəbinin bünövrəsi üstündə yaradıldı.

XIX əsrin 60-70-ci illərinin ictimai-pedaqoji hərəkatı və məktəb islahatları ilə əlaqədar hökumət şəhər məktəbləri adlı yeni məktəb açmağa məcbur oldu. 1870-ci il may ayının 31-də qəbul olunmuş yeni nizamnamə ilə əlaqədar mövcud qəza məktəbləri tədricən şəhər məktəblərinə çevrildi. Həmin nizamnamə ilə Naxçıvan qəza məktəbi də 1877-ci ildə yenidən quruldu və şəhər  məktəbi adlandırıldı. Tip etibarı ilə daha üstün olan şəhər məktəblərinin meydana gəlməsi irəliyə doğru böyük bir addım idi. Burada Azərbaycan və rus dillərindən başqa hesab, həndəsə, coğrafiya, tarix, təbiyyət tədris edilir, rəsm və rəsmxət öyrədilirdi.

Elm-fənn müəllimləri əsasən Tiflis Aleksandrovski İnstitutunun məzunları idilər. Azərbaycan dilini ruhani təhsili görmüş yerli ziyalılar tədris edirdi. Müxtəlif vaxtlarda bu fənn Mirzə Kərim Qulubəyov ilə Molla Nəsrulla Hacı Mirzə Əli oğlu tərəfindən tədris edilmişdi.

Şəhər məktəbində təhsil pullu idi. Buna baxmayaraq, təhsil almaq istəyənlərin sayı get-gedə artırdı. 1890-cı il yanvarın 1-nə olan məlumata görə burada 152 şagird təhsil alırdı. Şagirdlərin milli tərkibi müxtəlif idi. Burada azərbaycanlılarla yanaşı, ruslar və digər millətlər də təhsil alırdı. Silki tərkibinə görə şagirdlərin əksəriyyətini şəhər sakinlərinin (74) və kəndlilərin uşaqları (49) təşkil edirdi. Naxçıvan şəhər məktəbi özünün kənd təsərrüfatı və sənət şöbələri ilə fərqlənirdi. 1887-ci ildən fəaliyyətə başlayan bu şöbədə şagirdlər dülgərlik, xarratlıq, dəmirçilik və çilingərlik öyrənirdi. Bu şöbə sonralar hətta əhalidən ağac və dəmirdən hazırlanmış ev əşyaları üçün sifarişlər qəbul edirdi. Məktəbin ipəkçilik şöbəsində 40-a qədər şagird məşğul olurdu. İpəkçilik şöbəsinin şagirdləri bəslədikləri barama qurdlarından sağlam ipəkqurdu toxumu almaq işində xeyli müvəffəqiyyət qazanmışdı. Naxçıvan şəhər məktəbi ipəkçilik şöbəsinin şagirdləri 1898-ci ildə bəslədikləri ipəkqurdlarından 240 misqal sağlam ipəkqurdu toxumu əldə etmişdilər. Naxçıvan şəhər məktəbi cəmi İrəvan quberniyasındakı 5 şəhər məktəbi içərisində sənət şöbəsi olan yeganə məktəb idi. Məktəbin emalatxanası, şagirdlərin əl işləri, kitabxana və fizika kabinəsi ilə tanış olan rəsmi dövlət nümayəndələrinin məktəbin rəy dəftərinə yazdığı xoş təəssüratlar şagirdlərin sənət öyrənməyə həvəsinin yüksək olduğunu göstərirdi.

Azərbaycanın digər şəhər məktəbləri kimi, Naxçıvan şəhər məktəbi şagirdlərinin də əl işləri Rusiyanın iri şəhərlərində təşkil edilən sənaye və kənd təsərrüfatı sərgilərində nümayiş etdirilirdi.

1879-cu ildən 1901-ci ilədək Naxçıvan şəhər məktəbinin cəmi 20 buraxılışı olmuşdur ki, buranı 207  nəfər bitirmişdir (bu vaxt məktəb 5 sinifdən və 7 şöbədən ibarət idi).

Məzunların böyük bir dəstəsi ömrünü müəllimlik peşəsinə həsr etmişdir. Təkcə 1879-cu ildə fəaliyyətə başlayan Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası Azərbaycan şöbəsinə qəbul olunan ilk tələbələrdən üçü: Mirzə Xəlilov, Ələkbər Süleymanov və Ələkbər Şeyxhüseynov məhz Naxçıvan şəhər məktəbinin məzunları idilər.

Cəlil Məmmədquluzadə məhz Naxçıvan şəhər məktəbini bitirməsi sayəsində Qori şəhərindəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasına daxil olmuş və buranı bitirdikdən sonra bu yaxınlarda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin xüsusi sərəncamı ilə təşkilinin 125 illik yubileyinin geniş qeyd edildiyi, bu gün isə qürbətdə qalan Uluxanlı məktəbində, sonralar isə doğma Nehrəm kəndində müəllimlik etmiş və zəngin pedaqoji irs qoymuşdur.

ümumiyyətlə, Naxçıvan şəhər məktəbində təhsil alan azərbaycanlılar  rus dilini mənimsəmək, mütərəqqi rus mədəniyyəti ilə tanış olmaq nəticəsində sonralar İrəvan və Qori Müəllimlər Seminariyasına, Rusiya və Avropanın bir sıra universitetlərinə qəbul olunmuş və bu təhsil müəssisələrini bitirdikdən sonra Vətənə qayıdaraq təhsilin, xalq maarifinin, elm, ədəbiyyat və mətbuatın sonrakı inkişafında unudulmaz xidmətlər göstərmişlər.

H.ƏHMƏDOV,

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

Universiteti, ümumi pedaqogika

kafedrasının müdiri, akademik