Məlum olduğu kimi, iyunun 17-də UNESCO-nun Baş Qərargahında “Dayanıqlı İnkişaf Məqsədi 4-ə doğru tərəqqinin sürətləndirilməsi: təhsildə transformasiya tədbirlərinin yekunlaşdırılması” adlı iclas keçirilib. Bir sıra ölkələrin təhsil, maliyyə və ətraf mühit nazirlərinin iştirak etdiyi iclasda elm və təhsil naziri Emin Əmrullayevin iştirakçılara videomüraciəti yayımlanıb. Müraciətdə sosial-iqtisadi inkişafla bağlı prioritetlərdən bəhs olunub, eləcə də COP29 çərçivəsində ölkəmizdə təhsil sahəsində planlaşdırılan bir sıra tədbirlər barədə məlumat verilib.
“Azərbaycan müəllimi” xəbər verir ki, tədbirin plenar iclasında və daha sonra təşkil olunan sessiyalarda dünya təhsil sistemləri üçün Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri çərçivəsində keyfiyyətli təhsilə nail olunması üzrə BMT-nin 2030-cu ilə qədər dövrdə qarşıda duran hədəflərə nail olmaq imkanları və vəzifələrə geniş baxış nümayiş olunub. Çıxışlarda təhsilin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının sülh, bərabərlik, inklüzivlik, birgəyaşayış və davamlılıq dəyərlərinin əsas sütunu kimi rolu vurğulanıb.
Təhsil üçün dönüş ili
UNESCO-nun baş direktoru Odri Azule tədbirin açılışında bildirib: "Bu gün bir araya gəlməklə biz Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinin (IV) nailiyyətlərini sürətləndirmək və təhsili dəyişdirmək məqsədilə uzaqgörən, yenilikçi bir yanaşma qəbul etmək üçün ümumi qətiyyətimizi, 2024-cü ili təhsil üçün dönüş nöqtəsi etmək öhdəliyimizi vurğulayırıq". O qeyd edib ki, “1948-ci ildə təhsil universal insan hüququ - ayrı-seçkilik olmadan hər bir insana xas olan hüquq elan edilib. Bu hüquq 2015-ci ildə hamı üçün keyfiyyətli təhsilin 2030-cu il üçün Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərindən birinə çevrildikdə bir daha təsdiq olunub. Bu bəyanatlar boş sözlər deyil. Bunlar bütün hökumətlərin diqqət yetirməli olduğu və beynəlxalq ictimaiyyəti cəlb etməli olan möhkəm öhdəliklərdir”.
Odri Azule əlavə edib ki, bu gün dünyada 250 milyon uşaq məktəbə getmir. Aşağı və orta gəlirli ölkələrdə uşaqların təxminən 70 faizi 10 yaşına kimi sadə yazılı mətni başa düşə bilmir.
2030-cu ilə qədər bizə daha 6 milyon məktəbəqədər müəllim lazımdır
Tədbirdə çıxış edən UNESCO-nun Baş direktorunun təhsil üzrə müavini Stefania Giannini məktəbəqədər uşaqların baxımı və təhsili ilə bağlı səylərdən danışıb və qeyd edib ki, 2 il əvvəl Dünya Təhsil konfransında 155 ölkə tərəfindən hər bir uşağın ən azı bir il pulsuz icbari məktəbəqədər təhsil almasını təmin etmək və büdcə vəsaitlərinin ən azı 10%-nin təhsilə həsr etmək üçün çalışmaq öhdəliyi yerinə yetirilib. “Ölkələr ən kiçikyaşlı uşaqlarımıza qoyulan investisiyaların həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan ən çox gəlir gətirdiyini qəbul etdilər. Son iki ildə məktəbəqədər təhsilin qlobal gündəmin prioritetinə çevrilməsi üçün çox çalışdıq. Bu səylər nəticə verdi: ölkələrin 95%-i, ilkin milli öhdəliklər götürmüş ölkələrin 40%-i ilə müqayisədə, təhsilin transformasiyası sammitindən sonra məktəbəqədər uşaqların baxımı və təhsili ilə bağlı işlər gördüklərini bildirdi. Ancaq irəliləyişə baxmayaraq, hələ də böyük problemlərlə qarşılaşırıq: dərhal hərəkət etmədən dünyadakı uşaqların 37%-i, 300 milyondan çoxu 2030-cu ilə qədər minimum oxu səviyyəsinə çatmayacaq. Aşağı gəlirli ölkələrdə məktəbəqədər müəllimlərin yalnız 57%-i lazımi təlimlərə malikdir. 2030-cu ilə qədər bizə daha 6 milyon məktəbəqədər və ibtidai məktəb müəllimi lazımdır. Nəhayət, məktəbəqədər təhsil sahəsi ciddi maliyyə çatışmazlığı yaşayır. 2030-cu ilə qədər məktəbəqədər təhsil məqsədlərinə çatmaq üçün hər il əlavə 21 milyard dollara ehtiyacımız var.
Təhsil hər kəs üçün fundamental insan hüququdur.
Daha sonra Stefania Giannini ölkələrin təhsilin transformasiyası üzrə fəaliyyətlərinin qlobal icmalına dair “Hərəkətsizliyin qiyməti: təhsil almayan uşaqların və gənclərin qlobal özəl, maliyyə və sosial xərcləri” adlı hesabatı təqdim edib. UNESCO, OECD və Commonwealth Secretariat (Birlik katibliyi”) tərəfindən hazırlanmış 88 səhifəlik hesabat uşaq və gənclərin təhsil sahəsində geridə qalması ilə əlaqədar dünya iqtisadiyyatları üçün maliyyə xərclərini əks etdirən ilk qlobal hesabatdır. Hesabatın giriş hissəsində qeyd olunur ki, ölkələrin səylərinə baxmayaraq, məktəbə getməyən uşaqların sayı ciddi şəkildə qalır - 128 milyon oğlan və 122 milyon qız məktəbdən kənarda qalıb. Təhsil bacarıqlarının çatışmazlıqları da böyükdür - dünya uşaqlarının 57 faizi əsas bacarıq səviyyələrini əldə etməyib. “Təqdim etdiyimiz hesabatda bu problemlərin həlli ilə bağlı konkret tövsiyələr təqdim olunur. Bunların arasında kiçikyaşlı uşaqların siyasətimizin mərkəzinə qoyulması, həm yerli, həm də beynəlxalq mənbələrdən maliyyələşmənin artırılması, qlobal tərəfdaşlığın gücləndirilməsi əsasdır. Erkən yaşa diqqət yetirərək, uşaqlara ehtiyac duyduqları– yalnız məktəb üçün deyil, həm də həyat üçün zəruri alətləri veririk”.
Sənəddə aparıcı fikir budur ki, təhsil hər kəs üçün fundamental insan hüququdur və ayrı-ayrı şəxslərin şəxsi inkişafı və rifahı üçün, həmçinin sosial ədalətə nail olmaq və yoxsulluğun azaldılması məqsədilə cəmiyyət üçün həlledici əhəmiyyətə malikdir. Və bu hüququn yerinə yetirilməməsinin fəsadı son dərəcə yüksəkdir.
Hesabatın əsas nəticələri:
Bu araşdırma göstərir ki, 2030-cu ilə qədər uşaqların məktəbi erkən tərk etmələri və əsas bacarıqlara yiyələnməməsinin şəxsi, maliyyə və sosial xərcləri çox böyükdür və dünya iqtisadiyyatı trilyonlarla ABŞ dolları itirəcək.
* 2030-cu ilə qədər erkən məktəbi tərk edənlərin və əsas bacarıqları olmayan uşaqların qlobal illik özəl xərcləri müvafiq olaraq 6,3 trilyon ABŞ dolları və 9,2 trilyon ABŞ dolları və ya qlobal ÜDM-in 11 və 17 faizini təşkil edəcək. İyirmi illik üfüqdə xərclərin təxminən 20 dəfə artacağı gözlənilir.
* 2030-cu ilə qədər bütün dünyada məktəbi erkən bitirənlərin illik sosial xərcləri 6 trilyon ABŞ dolları təşkil edəcək. Əsas bacarıqları olmayan uşaqlara görə onlar 10 trilyon ABŞ dolları təşkil edəcək. Bu isə 2022-ci ildə 9,8 trilyon ABŞ dolları təşkil edən Fransa və Yaponiyanın birgə illik ümumi daxili məhsulundan (ÜDM) daha böyük məbləğdir.
* Məlumatların mövcud olduğu ölkələrin alt qrupunda 2030-cu ilə qədər aşağı sosial-emosional bacarıqlara görə ÜDM itkiləri 7,4 trilyon ABŞ dolları təşkil edəcək.
Hökumətlərin müəllim peşəsinə diqqət yetirmə tərzində böyük dəyişikliklərə ehtiyacımız var
Stefania Giannini iclasda qaldırılan məsələləri üç bənddə yekunlaşdırıb:
1. Ədalət və bərabərlik prinsipləri əsas olaraq qalmalıdır: bizim hamı üçün inklüziv və əlçatan təhsilə ehtiyacımız var, qızlara və oğlanlara eyni şanslar vermək və geridə qalan qrupların xüsusi ehtiyaclarını ödəmək lazımdır.
2. Kurikulumun rolu əsasdır: o, dünyanı dəyişə bilər. Çevik kurikulumun yaradılması, öyrənmə tərzimizin dəyişdirilməsi, bu günün və sabahın dünyası üçün yeni kompetensiyaların təmin edilməsi təhsilin transformasiyası üçün əsasdır. Bu, bizə lazım olan vətəndaşları yaratmaq üçün iki əsas - rəqəmsal və yaşıl keçidi əhatə edir.
3. Keyfiyyətli təhsilə nail olmaq, yeni çağırışlara cavab vermək və yenilənmiş öyrənmə təcrübəsi yaratmaq üçün bizə ixtisaslı, motivasiyalı və yaxşı hazırlanmış müəllim lazımdır. Bu, o deməkdir ki, hökumətlərin müəllim peşəsinə diqqət yetirmə tərzində böyük dəyişikliklərə ehtiyacımız var.
UNESCO-nun hesabatında “Hamı üçün keyfiyyətli təhsil” məqsədinə (DİM IV) nail olmaq üçün 10 tövsiyə yer alıb. Bunlardan birincisi odur ki, hökumətlər hər uşaq üçün ən azı on iki il ərzində pulsuz, dövlət tərəfindən maliyyələşdirilən məktəb təhsilinə zəmanət verməlidirlər. Məktəb təhsili məktəbəqədər uşaqların inkişafına qoyulan investisiya ilə müşayiət olunmalıdır. Bu, bərabərsizliklə mübarizə aparmağa və erkən yaşlarından tədrisin əsasını qoymağa kömək edəcək. Yüksək keyfiyyətli təhsil ala bilməyən və ya təhsili yarımçıq qalmış gənclər üçün “ikinci şans” təlim proqramları hazırlanmalıdır.
Bundan əlavə, təhlükəsiz və inklüziv tədris mühitinin olmasını təmin etmək lazımdır. UNESCO şagirdlərin məktəbin yaxınlığında yaşamalarını təmin etməyə, həmçinin bütün məktəblərdə suya və sanitariya xidmətlərinə çıxışı təmin etməyə çağırır. Siniflərdə şagirdlərin sayını azaltmaq, həmçinin gender bərabərliyinə xüsusi diqqət yetirərək bütün şagirdlərə bərabər dəstək verən ixtisaslı və motivli müəllimlərin dərslərini aparmalarına nəzarət etmək lazımdır.
UNESCO dövlətləri uşağın tam təhsil dövrünü bitirməsinin vacibliyi barədə yerli ictimaiyyətə və ailələrə məlumat verməyə, habelə valideynləri məktəb tədbirlərində və məktəbin idarə olunmasında iştirak etməyə cəlb etməyə çağırır.
Hesabatın nəticələrini şərh edən Odri Azule qeyd edib: “Mesaj aydındır: təhsil təkcə bütün insanlar üçün iqtisadi inkişaf üçün güclü bir rıçaq deyil, həm də strateji sərmayədir, fərdlər, iqtisadiyyatlar və bütövlükdə cəmiyyət üçün ən yaxşı investisiyalardan biridir. Beynəlxalq ictimaiyyət bu şəkildə hərəkət edərək 75 ildən çox əvvəl öz üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirə bilər: təhsili dünyadakı hər bir insanın imtiyazına çevirmək. Təhsil - yoxsulluq miqyasının azaldılmasından iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizəyə qədər müasir problemlərin həlli üçün ən vacib şərtdir”.
DİM məqsədlərinin heç birini təhsilə və müəllimlərə investisiya qoyulmadan əldə edilə bilməz
Avropa İttifaqının beynəlxalq əməkdaşlıq üzrə komissarı Jutta Urpilainen çıxışında qeyd edib ki, daim dəyişən dünyada təhsil davamlı inkişaf üçün edə biləcəyimiz ən əhəmiyyətli sərmayədir. Buna baxmayaraq, əhəmiyyətinin hamı tərəfindən qəbul edilməsinə baxmayaraq dünyada təhsil kifayət qədər maliyyələşmənin olmaması kimi xroniki bir problemlə üzləşir.
Onun sözlərinə görə, gələcəkdə təhsil üçün yeni səriştələrə və bacarıqlara artan tələbi nəzərə alacaq yeni bir investisiya əsaslandırması yaratmalıyıq. “Necə? Üç məqamı vurğulamaq istərdim. Birincisi, təhsilə qoyulan investisiyaların maliyyə əsaslandırmasını təmin etməliyik. Təhsil insan hüququdur. Ancaq təhsilə investisiya qoymaq yalnız sosial imperativlər deyil. Söhbət yaşıl və rəqəmsal gələcəyə, ədalətli və davamlı bir dünyaya investisiya qoymaqdan gedir. Bu, ənənəvi təhsil sistemlərinin tez-tez kifayət qədər əhatə edə bilmədiyi bacarıqları tələb edəcəkdir. Çalışdığımız gələcəyə bugünkü gənclər – tarixin ən böyük gənclər nəsli rəhbərlik edəcək. Gənclərin uğur qazana bilmələrini və iqtisadiyyatın dəyişməsinə töhfə vermələrini təmin etmək maliyyə baxımından mühüm məna daşıyır. İkincisi, bu məsələnin siyasi gündəmin başında qalması üçün beynəlxalq gündəmə ilham verə biləcək həmfikir təhsil çempionları olan maliyyə nazirləri koalisiyasının yaradılmasını təklif edirəm. Bu koalisiya dünyanın hər yerindən olan nazirlərin, nə olursa-olsun təhsil xərclərini qorumağı və ya artırmağı bacaranların bilik və təcrübələrini birləşdirəcək. Onların uğur hekayələri və strategiyaları başqalarını ruhlandıra və istiqamətləndirə bilər, təhsilin maliyyələşdirilməsi mənzərəsini dəyişdirə biləcək dalğalanma effekti yaradır. Bu, təhsili qlobal gündəmdə saxlamaq üçün hərəkətverici qüvvə olacaqdır. Nəhayət, üçüncüsü, investisiya əsaslandırması konkret nəticələrə və sübutlara söykənməlidir. Təhsilə daha çox və daha səmərəli investisiya qoymaq üçün investisiya gəlirlərini nümayiş etdirməliyik. Nəyin işlədiyini və nəyin işləmədiyini və vəziyyəti necə yaxşılaşdıra biləcəyimizi anlamalıyıq. Təəssüf ki, öyrənmə nəticələri ilə bağlı məlumatların monitorinqi, təhlili və istifadəsi bir çox ölkələr üçün problem olaraq qalır. İnanıram ki, səmərəli əməkdaşlıq sayəsində bu boşluğu doldura biləcəyik. 17 DİM məqsədinin hər biri hərəkət tələb edir. Ancaq bəlkə də bunların heç biri təhsilə və müəllimlərə investisiya qoymadan əldə edilə bilməz. İstər yoxsulluğu aradan qaldırmaq, istər gender bərabərliyini təşviq etmək, istərsə də sülhü və davamlı cəmiyyəti təşviq etmək olsun, təhsil dəyişikliyə səbəb ola biləcək əsas sərmayədir. Faydaları sinifdən çox kənara çıxır. Hamımız istəyirik ki, 2024-cü il hamı üçün inklüziv və keyfiyyətli təhsil təmin etmək üçün dönüş nöqtəsi olsun. Düzgün yanaşma və investisiya ilə buna nail ola bilərik”.
Paralel sessiyalardakı diqqət mərkəzində olan mövzulardan biri təhsil və süni intellektə həsr olunub. Müzakirələrdə həm texnologiyanın hamı üçün öyrənməni yaxşılaşdırmaq üçün necə istifadə oluna biləcəyi, həm də bizə dünyada yaşamağa imkan verəcək öyrənmə ehtiyaclarına, qabaqcıl texnologiya və süni intellektin roluna baxılıb. Mühüm mövzulardan biri kimi yaşıl məktəblərin modernləşdirilməsi kimi əhəmiyyətli məsələyə toxunulub.
Çili prezidenti Qabriel Boriç müzakirələr zamanı qeyd edib ki, “Bizim üzərimizə qaçınılmaz məsuliyyət düşür: hər uşağa, gəncə və böyüklərə, kişi və ya qadına inklüziv, ədalətli və keyfiyyətli təhsilə çıxış imkanı təmin etmək üçün maneələri səfərbər etməliyik”.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş katibinin müavini Əminə Ceyn Məhəmməd isə vurğulayıb ki, “Misli görünməmiş sərvət və resurslar zamanı “Hamı üçün keyfiyyətli təhsil” məqsədinə (DİM IV) nail olmaqda irəliləyişin olmaması dərindən ədalətsizlikdir və bu bizi çox kədərləndirir. Ancaq bu təslim olmaq üçün bir səbəb deyil. Əksinə, bu, gələcək hədəfləri iki dəfə artırmaq, yenilikləri daxil etmək, atlanmaq üçün bir səbəbdir. Və birlikdə 2030-cu ilədək olan dövrdə irəliləyişin sürətləndirilməsi üçün təcili səy göstərməkdir".
Oruc MUSTAFAYEV