Qazaxıstanın ali təhsil sistemi hazırda dinamik inkişaf mərhələsindədir. Son illərdə respublikada ən qabaqcıl tədris metodlarının tətbiqindən, müasir infrastrukturun inkişafından tələbələrə hərtərəfli dəstək göstərilməsinə  qədər onun modernləşdirilməsi və islahatı istiqamətində qlobal tədbirlər görülür.

Qazaxıstan Respublikasının ali təhsil sisteminə 171 ali təhsil müəssisəsi daxildir, onlardan 34-ü dövlət, 12-si səhmdar cəmiyyəti, 3-ü beynəlxalq, 122-si özəl ali təhsil müəssisəsi və 24 filialı, həmçinin 14 qeyri-mülki  ali təhsil müəssisəsidir.

2018-ci ildə Qazaxıstanda Amerikadakı “Sarmaşıq Liqası” və Britaniyadakı “Rassel Qrupu”na, eləcə də Çindəki “C9” qrupuna bənzər  Akademik Dürüstlük Liqası kimi müstəqil təşkilat yaradılıb.

Qazaxıstanlı gənclər xarici ölkələrdə pullu və ya pulsuz təhsil almaq imkanına malikdirlər. Avropa universitetlərinin çoxu Qazaxıstandan tələbə qəbul etməyə hazırdır. Xaricdə doktorluq və ya magistr dərəcəsi almağı iddia edən Qazaxıstan vətəndaşları üçün Qazaxıstan hökuməti “Gələcək” (Bolaşak) beynəlxalq təqaüdünü təsis edib.

“Gələcək” beynəlxalq təqaüdü istedadlı gənclərin dünyanın ən yaxşı universitetlərinə daxil olmasını təmin edən unikal təşəbbüsdür.  Təqaüdün həyata keçirilməsində 30 il ərzində ölkədə 12,5 mindən çox yüksəkixtisaslı mütəxəssis, o cümlədən alimlər, mühəndislər, həkimlər, dövlət idarəçiləri və öz işinin digər mütəxəssislərindən ibarət mühit formalaşıb. Təqaüd məzunları beynəlxalq qarşılıqlı münasibətlərin qurulmasına, Qazaxıstanın beynəlxalq ictimaiyyətə inteqrasiyasına, dünyadakı bilik və texnologiyaların ölkəyə transferinə kömək ediblər.
     

Proqramın məzunları Qazaxıstan ali təhsilinin flaqmanının - Nazarbayev Universitetinin, Nazarbayev İntellektual Məktəblərinin, “Astana” Beynəlxalq Maliyyə Mərkəzinin, bir sıra Milli Tibb Mərkəzlərinin, AstanaHub, Astana IT Universitetinin, beynəlxalq yaşıl texnologiyalar və investisiya layihələrinin işə salınmasında əsas rol oynayıblar.

“Gələcək” proqramı hazırda  Qazaxıstan iqtisadiyyatı üçün urbanistika, enerji sistemləri, hidrologiya, atom sənayesi, kibertəhlükəsizlik, robototexnika, virusologiya, fövqəladə halların qarşısının alınması  kimi aktual ixtisaslar üzrə yüksəkixtisaslı mütəxəssislər hazırlayır.
   

Dövlət başçısının  “Gələcək” proqramının yenidən istiqamətləndirilməsi ilə bağlı tapşırığına əsasən, 2022-ci ildə təqaüdlərin 60% -i mühəndis-texniki ixtisaslar üzrə təhsilə və təcrübəyə bölünmüşdür. 2023-cü ildə mühəndis-texniki işçilər arasında keyfiyyətli müsabiqə üçün şərait yaratmaq məqsədilə namizədlərin sayının artırılması yolu ilə imtiyazlı kateqoriya – “Magistr dərəcəsi almaq üçün mühəndis-texniki işçilər” tətbiq edilib ki, bu da 12 aya qədər müddətə dil hazırlığını nəzərdə tutur.

Bu gün Qazaxıstan vətəndaşları 27 ölkədə dünyanın ən yaxşı 200-dən çox universitetində, o cümlədən ən nüfuzlu Sarmaşıq Liqasına (ABŞ) və Russel Qrupuna (Böyük Britaniya) daxil olan universitetlərdə yüksəksəviyyəli bilik əldə etmək üçün unikal fürsətə malikdirlər.

Ötən  ilin aprel ayında respublikada 2023-2029-cu illər üçün ali təhsil və elmin inkişafı konsepsiyası təsdiqlənib. Təhsil sisteminin inkişaf prioritetləri arasında ali və ali məktəbdənsonrakı təhsilin əlçatanlığının artırılması, ali təhsilin infrastrukturunun inkişafı və rəqəmsallaşdırılması, habelə onun beynəlmiləlləşməsi xüsusi yer tutur. Müasir çağırışlar arasında Qazaxıstan elminin dünya reytinqlərində azalması, “beyin axını”nın artması,  müəllimlərin və alimlərin digər sahələrə axını qeyd olunur.

Əmək bazarında dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması və mütəxəssislərin hazırlanması istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi üçün yeni peşələr atlası yaradılıb. Yaxın 5-10 il üçün peşə tələbatlarında dəyişikliklər proqnozlaşdırılıb. 2029-cu ilə qədər peşə standartları və regional peşə xəritələri nəzərə alınmaqla təhsil proqramlarının yenilənməsi planlaşdırılır.

2018-ci ildə “Təhsil haqqında” Qazaxıstan  Respublikasının Qanuna ali məktəblərin akademik və idarəetmə müstəqilliyinin genişləndirilməsi ilə bağlı dəyişikliklər edilmişdir. Ali məktəblər tədris zamanı əldə edilmiş nəticələr nəzərə alınmaqla yaradılan və müasir əmək bazarına yönəlmiş özünəməxsus inteqrasiya edilmiş və çevik təhsil proqramları hazırlaya bilərlər. Bununla da bakalavriatın sürətlə keçilməsi mümkün olub ki, bu da ölkə daxilində ali təhsil almaq üçün maliyyə və müvəqqəti xərcləri azaldıb, tələbələr isə peşələr haqqında daha aktual bilik alırlar.

Xaricdən tələbə axını

Məlumdur ki, hazırda bütün dünyada universitetlər, təhsil konsorsiumları və ölkələr bütün gücləri ilə xarici tələbələri cəlb etməyə çalışırlar. Qazaxıstanda dövlət təhsil sifarişi ilə xarici vətəndaşların qəbulu müsabiqə əsasında həyata keçirilir:

- Qazaxıstan Respublikasının Təqaüd Proqramı üzrə təhsil qrantları;

- Qazaxıstan Respublikasının imzaladığı beynəlxalq müqavilələr çərçivəsində təhsil qrantları;

- dövlətlərarası sazişlər əsasında yaradılan beynəlxalq universitetlərdə təhsil üçün təhsil qrantları (ali məktəblər tərəfindən müstəqil olaraq həyata keçirilir).

Həmçinin, əcnəbi vətəndaşların ali məktəblərə pullu əsasda təhsil almaq üçün qəbulu universitetlərin və ya elmi təşkilatların qəbul komissiyaları tərəfindən təqvim ili ərzində keçirilən müsahibənin nəticələri əsasında təmin edilir.
  

Xarici vətəndaşların qəbulu akademik təqvimə uyğun olaraq növbəti akademik dövrün başlamasından 5 gün əvvəl həyata keçirilir.
  

Son illərdə Qazaxıstan universitetlərində xarici tələbələrin sayı 3 dəfə artıb. Qazaxıstanda xarici tələbələrin payı Qazaxıstanın 2025-ci ilədək Strateji İnkişaf Planının əsas indikatorudur. 2022-2023-cü tədris ilində Qazaxıstanda 26080 (4,5%) xarici tələbə təhsil alıb.

Regionlar üzrə əcnəbi tələbələrin sayı, nəfər:

Beynəlxalq əməkdaşlıq

Qazaxıstanda ali təhsil sisteminin inkişafının mühüm istiqaməti beynəlmiləlləşmə prosesləridir. Bu günə qədər ölkənin ali məktəbləri xarici ölkələrin aparıcı universitetləri ilə beynəlxalq müqavilələr bağlayır, beynəlxalq layihələrdə iştirak edir, xarici alimləri iş üçün dəvət edir, birgə və ikili diplomlu təhsil proqramlarını həyata keçirir.

Bu sahədə əməkdaşlıq çərçivəsində Qazaxıstan ali məktəbləri tərəfindən dünyanın 13 ölkəsindən 31 ali təhsil müəssisəsi ilə tərəfdaşlıq əlaqələri qurulub.

Regionlar daxilində birgə təhsil proqramlarının icrası üzrə tərəfdaş ali məktəblərin sayı, vahid:

2029-cu ilə qədər Qazaxıstanda 12 xarici universitetin filiallarının açılışı planlaşdırılır ki, bu da qazax ali təhsil sisteminin dünyada tanıdıması və nüfuzunun artması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Filiallarda tədris prosesinə xaricdən aparıcı professor və tədqiqatçılar da cəlb ediləcək.

Ölkə başçısının tapşırığı əsasında  2025-ci ilə qədər  beş nüfuzlu xarici universitetin filiallarının açılışı planlaşdırılıb.

2022-ci ildə  Rusiya Milli Tədqiqat Nüvə Universitetinin (MIFI) Almatıda, İ.M.Qubkin adına Rusiya Dövlət Neft və Qaz Universitetinin Atatura, Arizona Universitetinin (ABŞ) Petropavlovskdakı filialları açılıb.

Bundan əlavə, Türkiyənin  Qazi Universitetinin  Şimkəntdə, ABŞ-nin  Miçiqan Universitetinin Astanada,  Şotlandiyanın Heriot-Watt Universitetinin Aktobada,  Seul Milli Elm və Texnologiyalar Universitetinin (Cənubi Koreya) Qızılordada filiallarının açılışı planlaşdırılır.
      

Beləliklə də Qazaxıstan Respublikasının ali təhsil sistemi aparıcı Avropa universiteti nümunəsi ilə kökündən yenidən qurulmaqdadır.
 

Oruc MUSTAFAYEV