Təhsil sosial inkişafın əsasıdır və təhsil müəssisələrinin effektivliyi daha çox məktəb mühitindən başlanır. Təhsil zaman keçdikcə dəyişən cəmiyyət və mədəniyyətin təsirində qalır. Təhsil mədəniyyəti və cəmiyyət inkişafı arasındakı əlaqə dinamik və mübadiləlidir. Gələcək nəsillərin ruh və düşüncə strukturlarının formalaşmasında, mədəniyyətin ötürülməsində təhsil mühüm  rola sahibdir. Bu kontekstdə cəmiyyətin mentalitetinin təhsildə əks olunması qaçılmazdır. Təhsilə bu prizmadan yanaşdığımızda, onun ictimaiyyətin mədəni-tarixi xüsusiyyətlərini, məzmununun çeşidliliyini və cəmiyyətdə təzahür edən formalarını anlamaq daha çox diqqət yetirməyimizə kömək edə bilər.

Təhsil sosial tərəqqinin təməl daşıdır, fərdi potensialın və kollektiv inkişafın açarı kimi xidmət edir. Ənənəvi biliklərin ötürülməsi rolundan əlavə,  cəmiyyətlərin formalaşmasında çoxşaxəli və əvəzsiz rol oynayır. İqtisadi inkişafın təşviqindən tutmuş sosial birliyin təşviqinə və tənqidi düşüncənin təşviqinə qədər təhsilin təsiri geniş və transformativdir. Cəmiyyət üçün bu qədər əhəmiyyətli bir rolu olması, bir-birinə qarşı müxtəlif təhsil sistemlərinin yaxşı başa düşülməsini tələb edir. Təhsilin bənzər sistemlər arasında müxtəliflik göstərməsi hər bir cəmiyyətin mədəni və tarixi xüsusiyyətlərini qorumağa və inkişafına kömək edir. Mədəni irsin qorunmağında və nəsildən-nəslə ötürülməsində təhsilin əhəmiyyəti çox böyükdür. Tarixi, ədəbiyyatı və incəsənəti öyrənərək, fərdlər öz mədəni köklərini daha dərindən anlamağa nail olurlar. Təhsil həm də tənqidi düşüncə və yaradıcılığı dəstəkləyərək, mədəni təkamülü sürətləndirir. Bu, cəmiyyətlər üçün öz şəxsiyyətlərinin əsl mahiyyətini qorumağa və dinamik, dayanıqlı mədəni mənzərəni təmin etməyə imkan verir, beləliklə də dəyişən zamanlara uyğunlaşmağa nail olmağa kömək edir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Elm, Təhsil və Mədəniyyət qurumu- UNESCO təhsili cinsindən, yaşından, irqindən, etnik və sosial mənşəyindən, dilindən, dinindən, siyasi əqidəsindən, əlilliyindən asılı olmayaraq hər zaman bütün fərdlər üçün əlçatan elan edir. Təhsilin müstəqil və ədalətli şəkildə tətbiq olunması cəmiyyətin digər sahələri ilə də bütövlükdə uyğunluğunu təmin etməlidir. Təhsilin ictimai, obyektiv və subyektiv proseslərlə şərtlənmiş olması, cəmiyyətin diqqətini onun dəstəklənməsinə çəkir...

Çoxları təhsilin mədəni dəyərlərin, adət-ənənələrin və inancların nəsildən-nəslə ötürülməsində əhəmiyyətli bir vasitə olduğunu düşünür. Rəsmi təhsil müəssisələri bu prosesdə əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar təkcə akademik bilikləri deyil, həm də cəmiyyət tərəfindən qiymətləndirilən mədəni davranış və bilikləri öyrədirlər. Bir çox ölkədə təhsil sistemləri şagirdləri öz ölkələrinin ənənələri və dəyərləri ilə tanış etmək məqsədilə təşkil olunub. Dil, ədəbiyyat, tarix və sosial standartların öyrədilməsi, cəmiyyətin mədəni irsini təmsil etməkdə və özündən sonrakı nəslə ötürməkdə önəmli bir rola malikdir. Məktəblər, ənənələrin paylaşıldığı və icmanın kimliyinin davamlılığını dəstəkləyən bir mühit yaratmaqda effektiv rol oynayır. Bununla belə, yadda saxlamaq lazımdır ki, müxtəlif mədəniyyətlər və təhsil sistemləri məktəblərin bu vəzifəni nə dərəcədə yerinə yetirə biləcəyi ilə bağlı fərqli nəticələrə və planlara malik ola bilər.  Bu, məktəblərin mədəni ötürmə və təhsil missiyalarını nəzərdən keçirmədə əhəmiyyətli bir faktordur.

Mədəniyyətin ötürülməsi sosial birlik üçün əməkdaşlığın, ünsiyyətin və anlaşmanın təminatıdır. Oxşar sosial norma və dəyərlər, fərdlər arasında əməkdaşlığı və ünsiyyəti təşviq edir, buna görə də yanlış ünsiyyət və münaqişə ehtimalını azaldır.

Uşaqların ibtidai təhsili çox vaxt onların ilk rəsmi təhsil təcrübəsidir. Bu formalaşma dövründə məktəblər sosial və mədəni dəyərləri, əsas akademik bacarıqları aşılamağa çalışırlar. İbtidai məktəb kurikulumlarına çox vaxt dil, ədəbiyyat, tarix və sosial elmlər kimi cəmiyyətin mədəni irsini təmsil edən fənlər daxildir. Bu təhsil sahələri vasitəsilə şagirdlər öz mədəni kimliklərini, tarixini və milli ənənələrini öyrənirlər. Asım Özdemirin (2006) məktəb rəhbərlərinin təhsilə təsiri ilə bağlı apardığı araşdırmanın nəticəsi göstərir ki, məktəb direktorlarının özlərində nümayiş etdirdikləri uğurlu liderlik yanaşmaları ilə məktəb mədəniyyətinin yaradılması, qorunub saxlanılması və ətraf mühitə tanıtılması son dərəcə vacibdir. Uğurlu rəhbərlik altında uyğun məktəb mühiti yaratmaq və saxlamaq gərəkdir. Bu, təhsil şurasının iştirakını, müəllim məmnunluğunu, tələbə statistikasını və məktəbin müsbət reputasiyasını artırır. Dəstəkləyici mühitlər komanda işini təşviq edir, davranış problemlərini azaldır, şagirdləri yeni məsuliyyət və vəzifələrə hazırlayır. Bu, nəticədə məktəb boyu öyrənmə və inkişaf mühitini yaxşılaşdıran toplum hissini inkişaf etdirir.

Eyni zamanda, ibtidai məktəbdə idarəetmə proseslərinin effektivliyi, həm şagirdlərə, həm də müəllimlərə təsir edərək ümumi təhsil təcrübəsini dəyişir. İbtidai məktəbdə effektiv təhsil təcrübəsi, əsasən effektiv idarəetməyə bağlıdır. Düzgün təşkil olunmuş proseslər davamlı səmərəliliyi təmin edir ki, bu da effektiv öyrənmə mühitini yaradır. Aydın baxış məktəb ictimaiyyətini ümumi məqsədlərə yönəldən güclü rəhbərlik tərəfindən müəyyən edilir. Peşəkar inkişafa və müəllim dəstəyinə üstünlük vermək müəllimləri hazırlıqlı və motivasiyalı saxlayır. Göründüyü kimi, müasir təhsilin daim dəyişən mühitində ibtidai məktəblərin idarəetmə proseslərinin formalaşmasında məktəb mədəniyyətinin rolu təhsilin nəticələrinə təsir edən kritik amil kimi ortaya çıxır. Məktəb mühitini təşkil edən ənənələrin və dəyərlərin birləşməsi əməkdaşlığa, ünsiyyətə, liderliyə və müəllimin mənəviyyatına böyük təsir göstərir. İnklüziv liderliyin motivasiya etdiyi pozitiv məktəb mühiti qayğıkeş müəllimləri və tərbiyəvi öyrənmə mühitini inkişaf etdirir. Nəticədə, bu, tədris standartını yaxşılaşdırır və təhsil nəticələrinə müsbət təsir göstərir. Bundan əlavə, dəyişən təhsil tələblərinə cavab olaraq, qonaqpərvər  mədəniyyət yenilikləri, çevikliyi və valideynlərin iştirakını təşviq edir. Axı ibtidai məktəb idarəçiliyində çoxlu müxtəlif vəzifələr və proseslər var. Bunun üçün idarəetmə komponentlərinin sadələşdirilməsi, siyasətlərin təkmilləşdirilməsi və effektiv tədrisi dəstəkləyən mühitin yaradılması tələb olunur. Bununla belə, təhsil sistemləri və mədəni fonlardakı fərqliliklər bu idarəetmə komponentlərinin həyata keçirilməsində müxtəlif perspektivlərə və metodlara səbəb ola bilər.

Təhsil cəmiyyətdə sosial birliyi və harmoniyanı gücləndirən güclü qüvvə kimi çıxış edir. Müxtəlif mənşəli şəxslər üçün qarşılıqlı əlaqə yaratmaq baxımından ümumi platforma təmin etməklə təhsil maneələri aradan qaldırır və anlaşmanı təşviq edir. Təhsil mühitində müxtəlif ideyalara, mədəniyyətlərə və perspektivlərə məruz qalmaq tolerantlıq və hörməti artırır, inklüziv və inteqrasiya olunmuş cəmiyyətin formalaşmasına töhfə verir. Buna görə də təhsil əhalinin müxtəlif təbəqələri arasında körpü rolunu oynayır, birliyi təşviq edir və sosial bərabərsizlikləri azaldır.

Təhsil təkcə biliklərin toplanması deyil, həm də tənqidi düşünmə bacarıqlarının inkişaf etdirilməsidir. Bu qabiliyyət düzgün qərar qəbul etmək, problem həll etmək və sürətlə dəyişən dünyanın mürəkkəbliklərindən baş açmaq üçün vacibdir. Təhsil fərdləri çeviklik və yaradıcılıq sayəsində çətinliklərlə üzləşməyə hazırlayır, müşküllər qarşısında uyğunlaşa və inkişaf edə bilən cəmiyyətin inkişafına töhfə verir.

Cəmiyyətdə təhsilin əsas rollarından biri onun iqtisadi inkişafa töhfəsidir. Təhsilli işçi qüvvəsi müasir sənayelərin mürəkkəbliklərinin öhdəsindən gəlmək, innovasiyalara təkan, iqtisadi artıma töhfə vermək üçün daha yaxşı təchiz edilib. Təhsil fərdlərə işçi qüvvəsinə daxil olmaq üçün lazım olan bacarıq və bilikləri verir, məhsuldarlığı və qlobal miqyasda rəqabət qabiliyyətini artırır. Bundan əlavə, təhsil sahibkarlıq üçün katalizatordur, fərdlərə biznes yaratmağa və davam etdirməyə imkan verir, bununla da iqtisadi rifahı artırır.

İbtidai məktəblərin idarə edilməsi liderlik, qərar qəbuletmə, nəzarət, ünsiyyət və təşkilat mərhələlərini özündə birləşdirən çoxşaxəli bir prosesdir. İnsanların sinifdəki ünsiyyəti və davranışlarına təsir edən ümumi dəyərlər, inanclar və təcrübələr, yaxşı inkişaf etmiş məktəb mühitinin bir hissəsidir. Məktəb mədəniyyətinin idarəetmə prosesləri ilə necə kəsişdiyini və ona necə təsir etdiyini başa düşmək, ibtidai təhsilin ümumi keyfiyyətini artıran effektiv strategiyaların hazırlanması üçün çox vacibdir. Həmçinin, idarəetmə və mədəniyyətin təsiri yalnız akademik sahə ilə məhdudlaşmır, şagirdlərin sosial və emosional rifahına təsir edir, onların öyrənməyə, özünə inamına, özünə hörmətinə və şəxsiyyətlərarası münasibətlərə təsir göstərir.

Nəticə etibarilə, cəmiyyətdə təhsilin rolu çoxşaxəli və əvəzsizdir. Bu, iqtisadi rifahın, sosial birliyin, mədəni qorunmanın və şəxsi inkişafın qurulduğu təməldir. Təhsilə sərmayə qoymaqla, cəmiyyət öz gələcəyinə sərmayə qoyur, tərəqqi və rifaha aparan yol yaradır. 21-ci əsrin çağırışları ilə məşğul olarkən, təhsilin transformasiya gücünün tanınması və prioritetləşdirilməsi dayanıqlı və çiçəklənən qlobal birliyin qurulması üçün çox vacibdir.

Şəms Məmmədbəyli,

İstanbul Cərrahpaşa Universiteti, təhsilin idarəolunması fakültəsinin magistri