Elmə  həsr olunmuş ömür

İnstitutda, ümumiyyətlə ictimaiyyət arasında sadəcə olaraq "Budaq müəllim" deyə  müraciət olunan akademik Budaq Əbdüləli oğlu Budaqov 1928-ci il fevralın 23-də qədim Zəngibasar mahalının çobankərə kəndində dünyaya göz açıb və ilk təhsilini doğulduğu kənddə alıb. 1947-ci ildə  İrəvan Pedaqoji Məktəbində təhsilini başa vurub, həmin il Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun coğrafiya fakültəsinə daxil olur. 1951-ci ildə institutu Stalin  təqaüdü ilə  bitirən B.Budaqov Moskvada SSRİ EA Coğrafiya İnstitutunda geomorfologiya ixtisası üzrə aspiranturaya qəbul olub. O, görkəmli geomorfoloq N.V.Dumitraşkonun rəhbərliyi altında "Cənub-şərqi Qafqazın geomorfologiyası" mövzusunda namizədlik  dissertasiyasını başa çatdırıb və 1955-ci ildə  Moskvada uğurla müdafiə  edib. Elmi şuranın qərarı ilə  Budaq müəllimin namizədlik dissertasiyası 1957-ci ildə  monoqrafiya şəklində çap  olunub. Bu əsər Azərbaycanın geomorfologiyasına dair ilk monoqrafik əsər idi.

Müdafiədən sonra Budaq müəllimin fəaliyyəti Azərbaycan EA Coğrafiya İnstitutu ilə  bağlı olub.

***

Cənub-şərqi Qafqazın çox maraqlı və mürəkkəb geoloji-geomorfoloji quruluşunu, ərazinin geomorfoloji cəhətdən zəif  öyrənilməsini, eləcə də  geomorfologiya və geologiyanın bir sıra mübahisəli məsələlərinin düzgün həll olunması üçün unikal ərazi olmasını və  əldə edilən elmi nəticələrin alp qırışıqlıq zonasına daxil olan digər dağlıq ərazilərə də  tətbiq edilə  bələcəyini nəzərə alaraq B. Budaqov bu  regionda tədqiqatlarını  davam etdirmişdir. O,  ərazidə yayılmış qədim və müasir buzlaşmaları öyrənmiş, onların yaşı, yayılma arealı və  miqdarı haqqında indiyə qədər mübahisəli olan məsələlərə aydınlıq gətirmişdir. O, 1965-ci  ildə  çapdan çıxmış "Böyük Qafqazın Azərbaycan hissəsinin müasir və qədim buzlaşmaları" monoqrafiyasında Alp dağlarında dörd buzlaşma haqqında Penk-Bryükner sxeminin mexaniki olaraq Böyük Qafqaza şamil edilməsinin səhv olduğunu göstərmiş və  bunu faktik  materiallarla əsaslandırmışdır. B.Ə.Budaqov A.L.Reynqart, L.N.Leontyev, S.A.Kovalevski və başqalarının Böyük Qafqazda buzlaşmanın miqdarı haqqında fikirlərini tənqid  etmiş və  ərazidə dağ-dərə xarakterli  iki buzlaşmanın (Qusar və  Şahnabad) olduğunu təklif etmişdir.

Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində çox geniş yayılmış və demək olar ki, hər il təsərrüfata böyük ziyan vuran sel hadisəsi Budaq müəllimin əsas tədqiqat obyektlərindən biri olmuşdur. O, 1959-cu ildən başlayaraq bu problemin öyrənilməsi ilə  məşğul olmuş, sel hadisələrinin genetik təsnifatını vermiş və sel ocaqlarını, onların qidalanma mənbələrini müəyyənləşdirmişdir. O, apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq Böyük Qafqazın cənub yamacında sellərin zəifləməsi haqqında L.N.Leontyevin fikrini inamlı  surətdə rədd etmiş və  sübut etmişdir ki, ərazidə sel prosesləri zəifləmir, əksinə, daha da  güclənir. Budaq Budaqov sellərin  güclənməsinin səbəblərini araşdırıb müəyyənləşdirmiş və bu təbii fəlakətlə mübarizə üçün səmərəli tədbirlər təklif etmişdir. O, eyni zamanda sel təhlükəsinə görə  respublika ərazisinin  rayonlaşma  sxemini  tərtib  etmişdir.

B.Budaqovun ilk dəfə  olaraq Şahdağ massivində 3600 m yüksəklikdə üst sarmat yaşlı dəniz çöküntülərini aşkar etməsi ən yeni tektonikanın inkişafında mühüm addım olmuş və  tektonikanın nəzəri sahələrinə  yenidən baxmağa imkan vermişdir ki, bu da ən yeni tektonikanın inkişafına alimin qiymətli hədiyyəsi olmuşdur. O, bu tədqiqatları ilə  Böyük Qafqaz dağlarının son 9 milyon  il ərzində əmələ gəldiyini sübut etmiş və  Qafqazın yeni tektonik inkişaf  mərhələsinin başlanğıcını dəqiqləşdirmişdir.

Keçmiş sovet respublikaları  sırasında birinci olaraq 1956-cı ildə  çapdan çıxmış "Azərbaycanın geomorfoloji xəritəsi" nin  və 1959-cu ildə  nəşr olunmuş "Azərbaycanın geomorfologiyası" (rus dilində) monoqrafiyasının müəlliflərindən biri B.Budaqov olmuşdur.

O, uzun müddət apardığı tədqiqatların nəticəsi olaraq 1967-ci ildə "Azərbaycanın Böyük Qafqaz hissəsinin geomorfologiyası və  yeni tektonikası" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmiş və  coğrafiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini almışdır.

Akademik Budaqovun tədqiqatları ümumi geomorfologiya, morfostruktur təhlil, paleogeomorfologiya, Dördüncü dövr çöküntülərinin stratiqrafiyası, landşaftşünaslıq, landşaftın geokimyası, yeni tektonika, paleocoğrafiya, geologiya, toponimiya, torpaqşunaslıq, ekologiya, konstruktiv coğrafiya və  digər sahələri əhatə edir.

Respublikada geomorfologiya məktəbinin əsas yaradıcılarından biri kimi akademik B.Ə.Budaqovun respublikada landşaftşünaslığın (onun yaradıcılarından biri kimi), toponimiyanın  (Azərbaycan və ingilis dilində  çap olunmuş "Türk uluslarının yer yaddaşı", "Avrasiyanın türk adları" monoqrafiyalarını qeyd etmək kifayətdir), Xəzərin  səviyyəsinin dövri tərəddüdü məsələsinin, təbiətin mühafizəsi işinin (respublikada ekoloji problemi qabaqcadan görərək), relyefin estetikası məsələsinin (respublikada bu  istiqamətin yaradıcılarından biri kimi) və  bir çox başqa  sahələrin inkişafında böyük xidmətləri olmuşdur.

O, coğrafiya və geologiya elminin görkəmli nümayəndələri ilə sıx əməkdaşlıq etmiş, onlarca elmlər namizədi və elmlər doktoru yetirmişdir. Akademik B.Budaqov respublika və  xarici ölkələrdə yüzlərlə (1000-dən çox) məqalə, monoqrafiya və  xəritələr nəşr etdirmiş, respublika və  xarici ölkələrin medalları  və mükafatları  ilə  təltif edilmişdir.  Budaq müəllimin yetirmələri Qazaxıstan, özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Dağıstan respublikalarında, İran İslam  Respublikasında uğurla çalışırlar. O, 1987-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının bu gün akademik H.Ə.Əliyevin adını daşıyan Coğrafiya İnstitutunun direktorudur. Akademik B.Budaqov Respublika Coğrafiya Cəmiyyətinin prezidenti, bir çox xarici ölkələrin coğrafiya cəmiyyətlərinin üzvi,  respublika və xaricdə çıxan bir sıra qəzet və jurnalların redaksiya heyətinin üzvidir.

O, vətəndə  və xarici ölkələrdə keçirilən çoxlu sayda konfranslarda, simpoziumlarda, elmi yığıncaqlarda, beynəlxalq ekspedisiyalarda fəal iştirak etmiş və  təşkilatçılarından olmuşdur.

Akademik B.Ə.Budaqovun - H.Ə.Əliyev, A.A.Qriqoryev, İ.P.Gerasimov, K.K.Markov, A.F.Treşnikov, M.A.Topçubaşov, Ş.F.Mehdiyev, Ə.Ş.Şıxəlibəyli, Q.G.Gül, Z.M.Bünyadov, H.B.Zərdabi, Əziz Əliyev, çokan Vəlixanov, Vaxuşti Baqrationi, N.V.Dumitraşko, Ə.M.Şıxlinski, Şıxəli Qurbanov və bu kimi görkəmli alim və ictimai xadimlərin xeyirxahlığına minnətdarlıqla həsr olunmuş "Elmin yanar şamları" kitabını xüsusi qeyd etmək lazımdır.

B.Budaqovun təbiət və  şeriyyət, relyefin gözəlliyi, təbiət abidələri və  insan  mövzusunda  nəşr etdirdiyi  dərin mənalı və məzmunlu məqalələri, publisistik yazıları, şübhəsiz ki, onun ədəbi istedada, incə zövqə  malik olmasının əsas göstəriciləridir.

Budaq Budaqovun "Mənim  doğma vətənim", "çobankərə eli", "XX əsrin erməni burulğanı" əsərləri, silsilə  məqalələri və bir sıra  başqa yazıları öz doğma-əziz torpaqlarını itirmiş insanın qəlb ağrılarının tərənnümüdir. Bu yazılarda erməni təcavüzü, həmvətənlərin kütləvi qırğını, ermənilərin Azərbaycan, ümumiyyətlə türk xalqına qarşı  qəddarlığı ittiham edilir, pislənir.

Görkəmli alim orta və ali məktəblər üçün dərsliklərin hazırlanmasında, proqramların tərtibində bilik və tövsiyələrini əsirgəməyib.

ömrünü coğrafiya elminin inkişafına həsr etmiş alim 80 yaşında da ictimai fəaliyyət göstərir, respublika Ağsaqqallar şurasının sədridir.

Xalid TANRIVERDİYEV,

coğrafiya elmləri doktoru,

Aydın SƏFƏROV,

coğrafiya elmləri namizədi