|
 Məktəb dövrünün ilk 3-4 həftəsi uşaq
orqanizmində əsl fırtınaya səbəb olur. Belə ki, həmin
müddət zamanı uşağın orqanizmi artmış gərginliyə necə
reaksiya verəcəyini “düşünür”, bu zaman faktiki olaraq
bütün (ürək-damar, endokrin, tənəffüs, sinir-psixi)
sistemlər ekstremal rejimdə fəaliyyət göstərir.
Dünənə qədər ömrünün məktəbəqədər dövrünü yaşayan
uşaq üçün məktəb həyatının ilk həftələri xüsusilə
çətindir. Onun məktəbə uyğunlaşması və məktəbli
həyatının nə demək olduğunu anlaması üçün xeyli səy və
vaxt tələb olunur.
Məktəb həyatı uşağın yaşam tərzini əsaslı surətdə
dəyişir. Bu, yeni rejim, yeni tələblər, yeni şərait,
yeni münasibətlər və əlbəttə ki, tamamilə yeni fəaliyyət
növü deməkdir. Belə mürəkkəb bir dövrdə problemlərin
öhdəsindən təklikdə gəlmək uşaq orqanizmi üçün çətindir.
Bu zaman onun valideyn dəstəyinə daha çox ehtiyacı
vardır.
Məktəbə uyğunlaşmağın çətinlikləri haqqında
valideynlər çox eşidir və oxuyurlar. Sual oluna bilər
ki, valideynlər və müəllimlər bu dövrdə məktəbliyə
necə yardım edə bilərlər?
İlk növbədə, qeyd etməliyik ki, bu, kifayət
qədər uzunsürən bir proses olub, ən azı iki ay, bəzən
isə bütöv bir dərs ili davam edir. Bütün bu müddət
ərzində, valideynlər vaxtında və ehtiyatlı qərarlar
tələb edən bir sıra problemlərlə qarşı-qarşıya qalırlar.
Bu problemləri 2 qrupa bölmək olar:
* Uşağın funksional vəziyyəti və sağlamlığı,
əslində, məktəb gərginliyinə fiziki olaraq tab gətirmə
qabiliyyəti;
* Həmyaşıdlarından ibarət yeni kollektiv və
psixoloji uyğunlaşma, müəllimi ilə qarşılıqlı əlaqə.
Sağlam, sakit, müvazinətli sinir sistemi olan uşaq
məktəb dövrünün ilk müddətinin öhdəsindən asanlıqla
gələ bilir. Lakin bu cür uşaqlar, təxminən 30% təşkil
edir. Yerdə qalan uşaqlara isə bu yükün öhdəsindən
gəlmək çox çətindir.
Onu da qeyd etməliyik ki, hətta 30% müvazinətli
uşaqlar üçün də həmin müddət yaşadıqları gərginlik
yaşlarına müvafiq olmalıdır. Bunun üçün aşağıdakı
məsələlər diqqətdə saxlanılmalıdır:
* Məsləhətdir ki, dərslər günün birinci yarısında
keçirilsin və gündə 4 dərsdən çox olmasın.
* Dərs cədvəli tərtib olunarkən birinci sinif
şagirdinin iş qabiliyyətinin dinamikası nəzərə
alınmalıdır. Belə ki, əgər birinci dərsdə uşaq hələ
yuxulu kimidirsə, dördüncü dərsdə o, artıq yorğun olur.
Tez-tez xəstələnən uşaqlar kateqoriyasına aid olan
birincilər tez yorulurlar, onlar üçün həm birinci, həm
ikinci, həm də üçüncü dərs çətindir. Dördüncü dərsdə
isə onlar sadəcə olaraq “iştirak” etmirlər.
Valideynlərin arzusu ilə hər hansı bir əlavə fəaliyyətlə
isə uşaq sadəcə olaraq məşğul ola bilməyəcək.
Digər bir qrup - narahat uşaqlar kateqoriyasıdır.
Heç bir ciddi tələblər olmadıqda, onların
aktivliyi norma çərçivəsində qala bilər. Lakin ardıcıl
olaraq 4 dərsdə oturmaq belə, bu uşaqlar üçün
dözülməzdir. Ən azından ona görə ki, hərəkətsiz
vəziyyətdə 45 dəqiqə ərzində oturmaq və dərsi dinləmək -
bu, çox çətin statik və psixoloji yükdür.
Ləng uşaqlar qrupu da mövcuddur. Onlara hər
tapşırılanların öhdəsindən gəlmək son dərəcə çətindir,
işi ləng görürlər. Sinif yoldaşlarının iş rejimi ilə
ayaqlaşa bilmədikləri üçün onlar daim gərginlikdə olur
və nəticədə, ciddi bir iş görmədən yorulurlar.
Birinci sinif şagirdi fiziki gərginliklə yanaşı,
psixoloji uyğunlaşma problemləri ilə də üzləşir.
Məsələn, tanımadığı həmyaşıdları ilə ümumi dil
tapmalıdır. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, məktəbdə
uşaqlar arasında böyüklərin nəzarət edə bilmədiyi
kortəbii münasibətlər uşaq bağçasına nisbətən daha
çoxdur və bu səbəbdən də uyğunlaşma prosesi olduqca
çətin və ağrılı ola bilər.
Bundan əlavə, müəllimlə əlaqə qurmaq, onun
nitqinin tempinə, səsinə uyğunlaşmaq və əlbəttə ki,
tələblərini başa düşmək və ümidlərini doğrultmağa
çalışmaq lazımdır. Birinci sinif şagirdi müxtəlif
vəziyyətlərdə necə davranmaq lazım olduğunu hələ də
yaxşı başa düşmür və həmin səbəbdən də tez-tez sıxıntı
keçirir, çətin vəziyyətlərə düşür. Bu böyük emosional
gərginliyin öhdəsindən gəlmək bir o qədər də asan deyil.
Nəticədə məktəb həyatının ilk həftələrində uşaqda baş
ağrıları, yorğunluq kimi şikayətlər meydana gəlir.
Həmçinin onlarda iştahanın azalması, yuxunun
pozulması, əhvalın səbəbsiz olaraq tez-tez dəyişməsi
müşayiət oluna bilər. Bütün bu sadalanan əlamətlər isə
nevrozabənzər pozuntular olub psixoloji uyğunlaşmanın
gərginliyindən xəbər verir.
Diqqət yetirilməsi vacib olan məqamlardan biri də
uşağın orta ümumtəhsil məktəbi ilə bərabər, musiqi
məktəbində də təhsil almağa başlaması və ya müxtəlif
dərnəklərə getməsidir. Bu zaman adaptasiya prosesi bir
qədər də mürəkkəbləşir. Balacanın orqanizminin artıq
yüklənməsinə yol verməmək üçün musiqi, idman və ya
incəsənət məktəblərindəki məşğələlərə bir il əvvəl və
ya bir il sonra başlamaq məsləhətdir.
Valideynlərin birinci sinif şagirdi olan övladını
yeni həyata uyğunlaşmaq üçün diqqətdə saxlamalı olduğu
digər bir zəruri məsələ də rasional və düşünülmüş
rejimin qurulması və ona ciddi riayiət olunmasıdır.
Bunun üçün aşağıdakılara diqqət etmək lazımdır:
* Eyni vaxtda oyanmaq və yatmaq.
* Gecə yuxusu 10 saatdan az olmamalıdır.
* Əksər uşaqlar üçün gündüz yuxusu vacibdir. Əgər
uşaq məktəbdən sonra yatmaq istəyirsə - mane olmayın,
qoyun yatsın.
* Məktəbdən sonra heç olmasa bir saat gəzmək
vacibdir. Dərhal ev tapşırığının yerinə yetirilməsinə
başlamaq məsləhət deyil. Əslində, birinci sinifdə evə
tapşırıq heç verilməməlidir.
* Ev tapşırığının saat 18:00-dən sonra yerinə
yetirilməsi düzgün deyil. Bu zaman uşaqlar tərəfindən
sakit oyunların oynanılmasına üstünlük verilməlidir,
imkan varsa, yatmazdan əvvəl gəzintiyə çıxmaq
məsləhətdir və əlbəttə ki, uşaq vaxtında yatmalıdır.
Valideynlər həmçinin uşağın hər bir şikayətinə
qarşı çox diqqətli olmalıdırlar, nəzərə alsaq ki, onlar
heç zaman boş yerə şikayət etmirlər.
Ata-analar ənənəvi olan “Bu gün hansı qiyməti
almısan” sualını unutmalı, övladına məktəbdəki
uğurlarına görə qiymət verməyə
çalışmamalıdırlar.Tədqiqatlar göstərir ki, ilk tədris
illərində konfliktlərin 80%-i qiymətləndirmə ilə bağlı
olur. Beləlikə, demək olar ki, istənilən birinci sinif
şagirdini danlamaq üçün səbəb tapmaq asandır, tərifə
qaldıqda isə, əksinə valideynlər bu halda çətinlik
çəkirlər.
Bununla yanaşı, uşağın təhsilə olan həvəsini
artırmaq üçün iki psixoloji məqam - maraq və
müvəffəqiyyətlilik nəzərə alınmalıdır. Müəllim, eyni
zamanda valideyn də uşağı necə maraqlandırmağı
bilməlidir. Tərif üçün uyğun məqam və fürsət tapmaq və
lazım gəldikdə, uşağa şəfqət göstərmək, onu dəstəkləmək
çox vacibdir.
Bütün məktəb çətinliklərinin öhdəsindən gəlmək
mümkündür. Sadəcə valideynlər öz yardımlarında
konstruktiv olmalı, övladlarını danlamamalı,
utandırmamalı, günahlandırmamalı, onlara real həll
yollarını təklif etməyi bacarmalıdırlar.
Hüseyn QABULOV,
“Sağlam təhsil-sağlam millət” layihəsinin
tibbi-gigiyenik blokunun rəhbəri,
ATU-nun professoru |
