|
 Azərbaycan
xalqının həyatında, inkişafında, ictimai fikir
tarixində, millətinin maariflənməsində mühüm rolu olmuş
şəxsiyyətlərin gənc nəslə təqdim edilməsi olduqca
əhəmiyyətlidir. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycanda xalq maarifi, pedaqoji və ədəbi fikrin
inkişafında mühüm xidmətləri olan Rəşid bəy Əfəndiyev də
məhz belə görkəmli şəxsiyyətlərdəndir. Oxuculara təqdim
olunan bu yazıda maarifpərvər insanın həyat və çoxşaxəli
fəaliyyətinin əsas məqamlarına toxunulur, onun əvəzsiz
xidmətlərindən söz açılır.
Azərbaycan maarifçilik ənənəsinin görkəmli davamçısı
Azərbaycan maarifçilik ənənəsinin görkəmli davamçısı,
dövrünün qabaqcıl ziyalılarından olan Rəşid bəy
Əfəndiyev 1863-cü ildə Şəkidə (Nuxada) ruhani ailəsində
anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarında mollaxanada təhsil
alan Rəşid bəy 1873-1878-ci illərdə Nuxa qəza məktəbində
təhsilini rus dilində davam etdirib. 1878-ci ildə
Zaqafqaziya Qori Müəllimlər Seminariyasının müsəlman
şöbəsinə daxil olub. Təhsil aldığı müddətdə elmi
biliklərə marağı və çalışqanlığı ilə hər zaman diqqəti
cəlb edib. Azərbaycanın maarifpərvər ziyalılarının
yetişməsində böyük rol oynamış Zaqafqaziya Qori
Müəllimlər Seminariyasının ilk məzunlarından olan və
Tiflisdə Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunu bitirən
Rəşid bəy Əfəndiyev bütün ömrünü pedaqoji işə həsr edib,
böyük rus pedaqoqu K.D.Uşinskinin ilk praktik ardıcılı
kimi tanınıb.
Pedaqoji fəaliyyəti
19 yaşlı Rəşid bəy seminariyanı bitirdikdən sonra ilk
pedaqoji fəaliyyətə Qəbələdə başlayıb. O, burada
çalışdığı 8 il ərzində əhalinin adət-ənənəsi, yaşayış
tərzi, mənəvi-psixoloji durumu, folkloru və maddi-mənəvi
abidələri ilə maraqlanırdı. Rəşid bəy məktəblərdə dərs
vəsaiti olmadığından öz tədqiqatları, araşdırmaları
nəticəsində əldə etdiyi müəyyən məlumatları şagirdlərə
öyrədir, onlarda xalqa məhəbbət, vətən sevgisi, milli
təəssübkeşlik hissi, elmi biliklərə böyük maraq və həvəs
oyatmağa çalışırdı.
Azərbaycan məktəblərində tədrisin dövrün tələblərinə
uyğun olmasını istəyən Rəşid bəy Əfəndiyev yazırdı:
"...Mən anladım ki, köhnə məktəb dağılmalıdır. Bu isə
yalnız Uşinskinin yeni üsulla olan dərs kitabları kimi
öz məktəbimiz üçün ana dilində dərs kitabları tərtib
etməklə mümkündür".
Şərəfli tarixi keçmişə, zəngin mədəni irsə, adət-ənənəyə
malik olan xalqın cəhalət və dini xurafat məngənəsində
ağır həyatı onu sıxırdı. O, çıxış yolunu elmi
biliklərin, maarif və mədəniyyətin yayılmasında, xalqın
özünü dərk etməsində, öz gücünə və gələcəyinə inamında
görürdü. Rəşid bəy Əfəndiyevin bütün bilik və bacarığını
xalqın maariflənməsi işinə, elmi və ədəbi yaradıcılığa
həsr etməsi məhz bu böyük vətəndaşlıq duyğuları ilə
bağlı idi.
 Maarifpərvər
insan 1888-1890-cı illərdə Nuxa bölgəsi ətrafında,
Xaçmaz kəndində yeni məktəb yaradaraq orada ana dilini
və rus dilini tədris edir. 1892-ci ildə onu Tiflis
şəhərindəki müsəlman məktəbinə müəllim vəzifəsinə
göndərirlər. Müəllimliklə yanaşı, o, həm də Qafqaz
Müsəlmanları Ruhani İdarəsində katib müavini işləyir.
Müftinin "Ömər məktəbi"ndə müəllim kimi çalışır.
Azərbaycan
məktəbləri üçün ana dilində dərslikləri
Tiflis ictimai mühiti onun dünyagörüşündə ciddi dönüş
yaradır. Rəşid bəy Əfəndiyev Tiflisdə Aleksandrovski
Müəllimlər İnstitutunda təhsilini davam etdirir.
Millətinin savadlı olması işində yorulmaz fəaliyyət
göstərən görkəmli maarifçi məktəblərdə dərs vəsaitinə
olan ehtiyacı aradan qaldırmaq üçün ana dili dərs
kitablarını yazıb nəşr etdirmək arzusunu həyata keçirmək
istəyir. A.O. Çernyayevskinin "Vətən dili" dərsliyi,
xüsusilə dahi rus yazıçısı Lev Tolstoyun "Əlifba", "Yeni
əlifba", "Riyaziyyat" və "Oxu" kitabı ilə tanışlıqdan
sonra Azərbaycan məktəbləri üçün ana dilində dərslik
yaratmaq fikrinə düşür, uşaqların oxu və yazı prosesində
qrammatik qaydalarla tanış olmaları prinsipi əsasında "Uşaq
baxçası"adlı əlifba kitabı yaradır. Lev Tolstoyun
hekayə və məqalələrindən də tərcümə edərək "Uşaq
baxçası" dərsliyinə daxil edir. Bu ilk dərslik böyük
tirajla İstanbulda çap olunur. Həmin dərslik Azərbaycan
dilində təhsil verən bütün dövlət və xüsusi tədris
məktəblərində istifadə etmək üçün Qafqaz Təhsil Dairəsi
tərəfindən bəyənilmiş və 4 dəfə 90 min nüsxə nəşr
edilmişdir.
Rəşid bəyin ikinci məşhur dərsliyi "Bəsirət-ül
-ətfal"dır. O, Qori Müəllimlər Seminariyasının
Azərbaycan şöbəsinə müəllim təyin olunarkən həmin
şöbənin tələbələri üçün Azərbaycan dilində mükəmməl bir
ədəbiyyat yox idi. Buna görə də görkəmli ziyalı hələ
Tiflisdə işlərkən tərtib etdiyi ədəbi-qiraət kitabını
1901-ci ildə "Bəsirət-ül-ətfal" adı ilə Bakıda 2000
nüsxə çap etdirmişdir.
Dövründə yazıçı kimi də tanınan Rəşid bəy adıçəkilən
dərsliklərlə yanaşı, "Qan ocağı", "Qonşu qonşu olsa, kor
qız ərə gedər", "Rüstəm və Zöhrab", "Saqqalın kəraməti",
"Şəki", "Xəzan və bahar", "Pul dəlisi", "Tiflis
səfərləri", "Qadınların sport dəstəsi", "Qızıl gül" və s.
kimi bədii əsərləri də yazıb çap etdirmişdir. Bu
əsərlərdə də maarifçilik ideyaları özünün geniş əksini
tapmışdır. Tanınmış ziyalı həmçinin Puşkinin,
Jukovskinin, Krılovun, Lermontovun, Qoqolun,
L.N.Tolstoyun əsərlərindən tərcümələr də etmişdir.
Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayevin müəllimi
Rəşid bəy Əfəndiyev sovet dövründə Şəkiyə qayıdaraq
burada oğlan və qız seminarıyaları təşkil edib,
həmçinin Pedaqoji Məktəbin direktoru olub. O, eyni
zamanda SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan
filialının elmi işçisi kimi pedaqoji və ədəbi sahədə
axtarışlarını davam etdirib.
Öz sevimli müəllimlik peşəsi ilə məşğul olan tanınmış
pedaqoq, dramaturq Azərbaycan I Ölkəşünaslıq
Qurultayının nümayəndəsi və Etnoqrafiya Cəmiyyətinin
Şəki şöbəsinin elmi katibi seçilmişdir.
Bu maarifpərvər insanın dərs dediyi yetirmələri arasında
çoxlu sayda dövrümüzün tanınmış simaları - milli
mədəniyyətimizin, elmimizin aparıcı mütəxəssisləri,
alimləri və incəsənət xadimləri vardır. Azərbaycanın
görkəmli musiqi xadimləri olan Üzeyir Hacıbəyli və
Müslüm Maqomayev məhz Rəşid bəyin tələbələri olmuşdur.
Olduqca vətənpərvər, xalqının maariflənməsində əvəzsiz
xidmətləri olan Rəşid bəy Əfəndiyev 1942-ci ildə 79
yaşında Şəkidə vəfat edib.
Rəşid bəy Əfəndiyevin nəsil şəcərəsi
Rəşid bəy Əfəndiyev nəslindən çıxan demək olar ki, hər
bir kəs bu soy- kökə layiq, görkəmli ziyalılar,
xalqımızın inkişafına öz töhfələrini verən şəxslər kimi
tanınıblar. Belə ki, onun millətimizə bəxş etdiyi iki
oğlu, 4 qızı mükəmməl təhsil görmüş adlı-sanlı ziyalılar
olmuşlar. Böyük oğlu Məmməd bəy Əfəndiyev (1887-1977)
görkəmli riyaziyyatçı, professor, əməkdar elm xadimi
kimi bütün ömrünü Azərbaycanda riyaziyyat elminin
inkişafına həsr etmişdir. Nadir adlı digər oğlu məşhur
həkim-cərrah kimi tanınmışdır.
Böyük qızı Maral Əfəndiyeva-Nəbiyeva (1889-1967) atası
kimi bütün ömrünü xalq maarifi işinə həsr etmiş,
Tərtərdə, Qarğabazarda (indiki Füzuli rayonu), Şəkidə
ilk Azərbaycan qız məktəblərinin yaradılmasında və
şərəfli pedaqoji fəaliyyəti ilə gənc nəslin
təlim-tərbiyəsində mühüm rol oynamışdır.
Rəşid bəyin Azərbaycan, rus, fransız dilini mükəmməl
bilən qızı Mahtaban Əfəndiyeva-Rüstəmova (1900-1972)
1915-ci ildə Şəkidə açılmış "Müqəddəs Nina" qız
gimnaziyasında müəllim işləmiş, 1920-ci ildə Şəkidə
Darülmüəllimat yaradılanda onun ilk müdiri olmuş,
sonralar Oğuzda rus və fransız dillərindən dərs demişdir.
Digər qızı Cəmilə Əfəndiyeva-İbrahimbəyli (1902-1978)
isə Şəkidə və Bakıda pedaqoji fəaliyyətlə məşğul
olmuşdur.
Rəşid bəy Əfəndiyev şəcərəsinin digər davamçıları da bu
gün təhsilimizin, elmimizin inkişafında, o cümlədən
cəmiyyətin müxtəlif sahələrində fəaliyyətlərini uğurla
davam etdirərək bu maarifpərvər insanın adına layiq
olmağa çalışırlar.
Maarif xadiminin xidmətləri hər zaman qiymətləndirilib
Görkəmli maarif xadimi seminariyadakı səmərəli
xidmətlərinə görə Qafqaz Təhsil Dairəsi tərəfindən
medalla təltif olunmuş, 1916-1917-ci illərdə isə onu
İrəvan Quberniyası Xalq Məktəblərinin inspektoru
vəzifəsinə təyin etmişlər. O, burada qəza və üsuli-cədid
məktəblərində təlim-tərbiyə işlərinə, tədrisin
keyfiyyətinə nəzarət etməklə yanaşı, eyni zamanda
qısamüddətli ixtisasartırma kursları təşkil edib.
1917-ci ildə Tiflis Mərkəzi İdarə (komissariatın) rəisi
Həmid bəy Şaxtaxtinski Rəşid bəyə xüsusi məktubla
müraciət edərək Naxçıvanda və Ordubadda müəllimlik
kurslarının təşkil edilməsini xahiş edir. 1918-ci ildə
o, Qazax seminariyasına direktor təyin olunur.
1918-ci ildə daha sonra tanınmış ziyalı Bakı şəhərinə
dəvət alaraq, xalq maarifi sahəsində tədbirlərin həyata
keçirilməsi işinə cəlb edilir. Rəşid bəy Bakı Kişi
Seminariyasının direktoru işləməklə yanaşı, Maarif
Nazirliyi yanında əlifba komissiyasının tərkibində latın
qrafikasına keçmək üçün təqdim olunmuş layihələrin
müzakirəsində fəal iştirak edib.
Xalqımız və dövlətimiz Rəşid bəy Əfəndiyevin vətən
qarşısında əvəzsiz xidmətlərini hər zaman yüksək
qiymətləndirmişdir. Şəkidə Tarix-diyarşünaslıq muzeyinə,
10 nömrəli tam orta məktəbə, habelə kitabxana və küçəyə
bu əvəzsiz şəxsiyyətin adı verilmişdir. Vaxtilə yaşadığı
mənzil ev muzeyi kimi qorunur. Onun 60, 70 illik
yubileyləri keçirilmiş, əsərləri kütləvi tirajla nəşr
edilmişdir.
1964-cü ildə isə Azərbaycan SSR Maarif Nazirliyinin,
Yazıçılar İttifaqının və Azərbaycan Pedaqoji
İnstitutunun təşəbbüsü ilə görkəmli pedaqoq və yazıçı
Rəşid bəy Əfəndiyevin anadan olmasının 100 illiyi
təntənə ilə qeyd edilmişdir. Bu münasibətlə keçirilən
yığıncaqda Yazıçılar İttifaqı İdarə Heyətinin birinci
katibi Mehdi Hüseyn, Azərbaycanın maarif naziri Mehdi
Mehdizadə, respublikanın görkəmli alimləri A.Abdullayev,
Ə.Seyidov, Ə.Abdullayev, xalq şairi Süleyman Rüstəm,
yazıçı Sabit Rəhman çıxış edərək yubilyar haqqında
xatirələrini söyləmişlər.
Ulu öndər Heydər Əliyev xalqımızın maarif və
mədəniyyətinin, elmimizin inkişafında görkəmli rol
oynamış şəxsiyyətlərin vətən, xalq qarşısında
xidmətlərinə böyük qiymət vermiş, onların ad günlərinin,
yubileylərinin qeyd edilməsini həmişə diqqət mərkəzində
saxlamışdır.
Hazırda ölkə başçısı cənab İlham Əliyev də bu gözəl
ənənəni davam etdirərək, elm, təhsil və mədəniyyətin
tərəqqisi işində əvəzsiz xidmətləri olan ziyalıların
yubileylərinin dövlət səviyyəsində keçirilməsi üçün
diqqət və səyini əsirgəmir.
Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin 18 iyun 2001-ci ildə
imzaladığı "Dövlət dilinin tətbiqi işinin
təkmilləşdirilməsi haqqında" Fərmanında XIX əsrin
ortalarından etibarən Azərbaycan dili dərslikləri yazan
görkəmli yazıçıların sırasında Rəşid bəy Əfəndiyevin də
adı çəkilir. Bundan başqa, ölkə başçısı İlham Əliyevin
23 may 2012-ci il tarixli "Azərbaycan dilinin
qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun
istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair
Dövlət Proqramı haqqında" sərəncamında da ana dili ilə
bağlı yeni-yeni dərsliklərin, lüğətlərin və sanballı
elmi tədqiqatların meydana çıxması, bu sahədə görkəmli
ziyalılarımız Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə,
Sultan Məcid Qənizadə, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Nəriman
Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyli və başqaları ilə yanaşı
Rəşid bəy Əfəndiyevin də mühüm xidmətləri olduğu qeyd
olunur.
Azərbaycan xalqının ictimai fikir tarixində görkəmli
pedaqoq, həmçinin dramaturq, tərcüməçi və etnoqraf
kimi qalan Rəşid bəy Əfəndiyevin 2013-cü ildə anadan
olmasının 150 illiyi tamam olub. Ömrünü millətinin
maariflənməsinə həsr edən bu maarif xadiminin həyat və
fəaliyyəti gənc nəsil üçün örnəkdir.
Samirə KƏRİMOVA,
Azərbaycan müəllimi,
s.kerimova@ muallim.edu.az |
