|
Vidadi BƏŞİROV,
ADU-nun dosenti, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
 Bu
gün Azərbaycan Respublikasının təhsili qarşısında böyük
vəzifələr durur. Müasir gənclərimizə Azərbaycan
mənəviyyatı, dil və ədəbiyyatımız, Azərbaycanın tarixi,
coğrafiyası, incəsənəti, habelə zəngin maddi və mənəvi
sərvətlərimiz barəsində dərin və hərtərəfli biliklər
verilməli, yetişən gənc nəsildə yüksək mədəniyyət,
mənəviyyat, vətənpərvərlik hissləri
formalaşdırılmalıdır. Xalqımızın ümummilli lideri
Heydər Əliyev bununla əlaqədar deyirdi: "Biz
keçmişlərdən fərqli olaraq indi müstəqil Azərbaycanın
vətəndaşlarını formalaşdırırıq və məktəbdə,
universitetdə formalaşan gənc, Azərbaycanın gələcək fəal
vətəndaşı gərək birincisi, mənəviyyatda saf olsun. Ona
görə də gərək mənəvi saflıq ali məktəblərdə, orta
məktəblərdə hökm sürsün. Gərək o, vətənpərvərlik hissi
ilə yaşasın, vətənpərvərlik hissi ilə tərbiyə olunsun.
Ona görə də gərək onun müəllimləri, tərbiyəçiləri özləri
vətənpərvər olsunlar, vətənpərvərliyi gənclərə aşılaya
bilsinlər". Göründüyü kimi, dahi rəhbərimiz ali və
ümumtəhsil məktəblərində tərbiyə işinə, mənəvi, əxlaq
tərbiyəsi məsələlərinə nə qədər böyük önəm vermiş və bu
sahədə qarşıya mühüm vəzifələr qoymuşdur.
İslahatların gedişi və ilkin nəticələri göstərir ki,
yaranan bir çox pedaqoji məfhumları və hadisələri həm də
pedaqogikanın müasir tələbləri çərçivəsində uğurla həll
etmək vacib bir tələbdir. Müasir pedaqoji elmin və
pedaqoji prosesin zənginləşməsi sahəsində atılan hər bir
uğurlu addım onun nəzəri-metodik istiqamətlərinin də ən
müasir metodlarla inkişaf etdirilməsini zəruri edir.
Araşdırmalar göstərir ki, bu baxımdan müasir
nəzəri-pedaqoji ideyalardan pedaqoji proses
təcrübəsində istifadə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Bu sahədə tədqiqatçı alimlərimizdən N.M.Kazımovun,
H.M.Əhmədovun, Ə.Ə.Ağayevin, Z.İ.Qaralovun,
F.A.Rüstəmovun, R.İ.Əliyevin, F.B.Sadıqovun,
Ə.Əlizadənin, H.Əlizadənin, F.İbrahimovun,
R.Hüseynzadənin, A.N.Abbasovun, dosentlərdən
M.İsmixanovun. A.İ.Eminovun, V.Bəşirovun, T.Dadaşovanın,
E.Mollayevanın, Ə.Bədəlovanın müasir pedaqogikaya
gətirdiyi elmi yeniliklərdəki mütərəqqi
nəzəri-konseptual ideyalar indi pedaqoji fəaliyyətdə
əməli şəkildə həyata keçirilməkdədir.
Bu tədqiqatçıların yaradıcı fəaliyyətində formalaşan
pedaqogikanın nəzəriyyəsi və tarixi aspektlərindən
alınan elmi nəticələrdən pedaqoji proses təcrübəsində
istifadə üçün çox dəyərli nümunələr gətirmək olar.
Elə birmənalı olaraq demək olar ki, pedaqoji prosesdəki
köhnə və müasir stereotipləri islah etməklə, pedaqoji
gerçəkliyin həqiqətlərinə yol açmaq baxımından dəyərli
ideyalar müəllifi olan professor Nurəddin Kazımovun
milli pedaqogikaya gətirdiyi ideyalar Azərbaycanın
müstəqilliyi şəraitində çox dəyərlidır.
Professor Nurəddin Kazımov pedaqoji gerçəkliyi əks
etdirmə baxımından milli və ümumbəşəri keyfiyyətlərin
xarakterik xüsusiyyətlərini, inkişaf
qanunauyğunluqlarını, elmi-metodoloji prinsiplərini,
onun reallaşdırma yollarını yeni məntiqi üsullarla
ümumiləşdirən bir nəzəriyyə vermişdir. "Milli" və
"ümumbəşəri" məfhumların mahiyyətinin açılması ilə bağlı
yeni mündəricədə anlayış yaratmağın nəzəri məsələlərini
ümumiləşdirən professor Nurəddin Kazımov həm bu
dəyərlərin tətbiqi imkanlarını, həm də onun işlənmə
səviyyəsini, əməli təcrübədə istifadə metodikasını yeni
pedaqoji təfəkkür baxımından tətbiq etmişdir.
Milli dəyərlərlə yanaşı ümumbəşəri dəyərlərin də
öyrənilməsini zəruri sayan tanınmış pedaqoq ilk dəfə
olaraq milli və ümumbəşəri ifadələrə, onların pedaqoji
terminologiyasına vətəndaşlıq statusu gətirmiş, digər
tərəfdən isə pedaqoji proses təcrübəsində milliliklə
bəşəriliyin vəhdəti nisbətində ən çox milliliyə üstünlük
verən nəzəriyyəni sübuta yetirmişdir.
Ümumiyyətlə, onun tətbiqi pedaqogikanın əsasları, milli
pedaqogikanın metodoloji aspektləri, pedaqoji elmin
tədqiqat mövzusu, pedaqoji kateqoriyalar, pedaqoji
məfhumlar və pedaqoji anlayışların sistemi, şəxsiyyət
problematikası, psixoloji inkişaf və psixoloji qüvvələr
paradiqması, pedaqoji qanunauyğunluqlar və qanunlar
törəməsi, mərhələli tərbiyə nəzəriyyəsi, pedaqoji
ustalıq əlamətləri, müqayisənin universallığı haqqında
bitkin elmi-pedaqoji baxışları milli pedaqogikanı
zənginləşdirən konseptual ideyalardır.
Respublikada dərin elmi pedaqoji fikir qaynaqlarının üzə
çıxarılmasında müstəsna əməyi olan pedaqoji elmlər
doktoru, professor Ə.Ə.Ağayevin pedaqoji proses
təcrübəsinə gətirdiyi müasir təhsil, təlim, tərbiyə
problemlərinin, pedaqoji fikir tarixində yer tutan
fəaliyyəti və ideyaları da böyük maraq doğurur.
Onun ötən əsrin 80-90-cı illərində "Yeniləşən cəmiyyətdə
təhsil, təlim, tərbiyə məsələləri" problematikasına həsr
olunmuş "Fasiləsiz təhsil: problemlər, vəzifələr, yaxud
ömür boyu öyrənməli" adlı fundamental səciyyə daşıyan
nəzəri-pedaqoji ideyalarında sırf təhsil paradiqmaları
dayansa da, bu konsepsiyadakı prioritet istiqamətlərin
çoxu məhz elə pedaqoji elmin prinsipləri kimi dərk
olunur.
Məsələn, o yazır: "Təhsilin müasir dövrə
uyğunlaşdırılması, təlim-tərbiyə prosesinin həyatın
tələbləri səviyyəsində qurulması ümumiyyətlə, təhsil
sistemində dəyişikliklər edilməsi sahəsində dünyanın
bütün qabaqcıl ölkələrində axtarışlar aparılır. Çünki
hazırda dünyanın hər yerində məktəb, təlim və tərbiyə
sahəsində vahid hökmranlığını itirib, hətta, bəzi
tədqiqatçıların, məsələn, polyak alimi Ç.Kupiseniçin
fikrincə, məktəb islahatı belə, əgər məktəb həyatda baş
verən dəyişikliklərin quyruğunda gedəcəksə,
müvəffəqiyyəti ola bilməz. Məktəb dəyişiklikləri,
yeniləşməni qabaqlamalıdır, ən azı onunla
ayaqlaşmalıdır.
Müasir elm pedaqoji fikrin formalaşmasına təsir göstərən
nəzəri ideyalardan müəllim hazırlığında, tələbələrin
elmi dünyagörüşünün formalaşmasında müstəsna çıxış yolu
kimi faydalanmaq olar. Bu cəhətdən yeni nəzəri
ideyalarla çıxış edən professor Əjdər Ağayevin müasir
pedaqogika üçün bütövlükdə yeni mahiyyət kəsb edən
tövsiyələr, elmi maddələr irəli sürmək, pedaqoji prosesi
(yəni, təlimi, tərbiyəni, təhsili və bu zəmindən
formalaşan psixoloji inkişafı) diqqət mərkəzinə
gətirərək qabaqcıl mövqeyə çıxardan məfhumlardan,
kateqoriyalardan, anlayışlar sistemindən və nəhayət,
pedaqoji elmin "əlifbası" olaraq meydana gətirməsində
uğurlu yenilik kimi qəbul edilməlidir. Ə.Ağayevə görə
vəzifəni düzgün yerinə yetirə bilmək üçün əvvəlcə
anlayışın özünü dərk etmək, qavramaq tələb olunur.
Professor Ə.Ə.Ağayevin elmi araşdırmaları məhz
hərtərəfli, ahəngdar inkişafa malik şəxsiyyət hazırlığı
olduğu üçün o, pedaqogikanın bütün sahələrindəki
təşəkkül istiqamətlərini özünün əsaslı və isbatlı
dəlilləri ilə sübut edərək pedaqogikanı həm bir elm kimi,
həm də tədris fənni kimi mahiyyətinə yenilik ruhu
gətirən tədqiqatlar müəllifi kimi tanınmasına səbəb
olmuşdur. Belə ki, o ilk dəfə Azərbaycan müstəqilliyi
şəraitində pedaqogikanın milli intibaha xidmətini,
təhsilin informasiyalaşdırılmasında müəllim kadrları
hazırlığını, pedaqoji elmlər sistemini təkmilləşdirmədə
dünya təcrübəsindəki mütərəqqi texnologiyaların təsirini
və s. açıb göstərmişdir.
Bir məsələni də qeyd edək ki, Ə.Ağayev müasir pedaqogika
pedaqoji proses təcrübəsində milli və ümumbəşəri
dəyərlərə verilən filoloji və sosial yanaşmalardakı
qiymətli cəhətləri də yeri gəldikcə nəzərə alır,
onlardan istifadə etməyin təlim və tərbiyə prosesindəki
əhəmiyyətini vurğulayır. Yəni, problemin digər elmi
düşüncə aspektində olan nəticələrinə biganə qalmır,
əksinə, müasir pedaqogika pedaqoji proses təcrübəsi üçün
bu amillərin də tərbiyələndirici məzmun mənbəyi kimi
cəmiyyətin ideya-siyasi maariflənmə işində çox effektiv
təsirə malik elmi-nəzəri reallıqlar olduğunu da unutmur.
Müasir pedaqogikada milli və ümumbəşəri dəyərlər,
onların vəhdəti barədə fəlsəfi, filoloji, pedaqoji,
tarixi nəzəriyyələri, ümumiləşdirmək səyi bu gün
pedaqoji proses üçün də önəmli məsələ olub, geniş və
qiymətli istiqamətlərdən birini təşkil edir. Bu problemə
istər xaricdə, istərsə də ölkəmizdə alim-pedaqoqlarımız
çoxlu sayda məqalə və publisistik yazılar həsr etmişlər.
Lakin bu işin elmi-nəzəri mahiyyətini daha çox tədqiqat
problemləri kimi pedaqoji elmlər doktoru, professor
Zahid Qaralov və pedaqogika üzrə elmlər doktoru,
professor, Rüfət Hüseynzadə işləmişlər.
Azərbaycan Respublikasının sosial qruplarının milli
tərkibinin müxtəlifliyi və bunların hər birinin
özünəməxsus mənəvi dəyərlərinin olması onun əsas
xüsusiyyətlərindən biri kimi təhlil obyektinə çevirən və
ictimai tərbiyə sistemində bu xüsusiyyətlərin nəzərə
alınmasını milli birlik yaratmağın mühüm şərtlərindən
biri kimi irəli sürən konseptual ideyalardan millilik,
millətçilik və beynəlmiləlçilik elementlərinə, yeni
mündəricədə dəyər verən belə tədqiqatlardan biri məhz
professor Zahid Qaralova məxsus "Tərbiyədə sağlam
üçlüklər (3+3+3)" nəzəriyyəsidir. Onun əsas mahiyyəti
sxemləşdirmək nümunəsi ilə mühakimələrimizi daha
effektiv şərh etmək istəyirəm.
Müəllif yazır: "Göstərmək istəyirəm ki, xalqa ləyaqətlə
xidmətin üç əsas göstəricisi var:
1.Xeyirli milli dəyərləri öyrənmək, ona hörmət bəsləmək,
inkişaf etdirmək, təbliğ etmək.
2.Ümumbəşəri dəyərləri öyrənmək və onlardan faydalanmağı
bacarmaq.
3.Azərbaycan xalqını təşkil edən bütün etnik qruplara
sağlam münasibət bəsləmək, milli ayrı-seçkilikdən tam
imtina etmək. İnsanlara milli mənsubiyyətinə görə deyil,
şəxsi keyfiyyətlərinə görə münasibət bəsləmək".
Tərbiyədə sağlam üçlüklər nəzəriyyəsinə istinad edən
müəllif ilkin olaraq bu işin elmi yenilik kimi
pedaqogikaya gətirdiyi milli və ümumbəşəri keyfiyyətlər
vəhdətini təmin edən metodoloji prinsip kimi istər fənn
tədrisi prosesində, istərsə də dərsdənkənar (orta
ümumtəhsil mühitində), istərsə də ali məktəbdə
auditoriya məşğələlərində və ondan kənar məşğələlərdə iş
prinsipi kimi istifadəyə dair bitkin bir nəzəriyyə
yaratdığını görmək mümkündür. Yəni yaxşı insan, kamil
vətəndaş yetişdirərkən mənbəyi ailə, məktəb və
ictimaiyyət olan; məzmunu milli, ümumbəşəri və dini
dəyərlərin vəhdətindən nəşət tapan; metodologiyası insan,
təbiət və cəmiyyət vəhdətindən yaranan, nəticədə yüksək
milli və ümumbəşəri dəyərlərə çatmaqla əsl vətənpərvər
vətəndaş yetişdirməyin elmi-metodoloji əsasları tədqiq
edilərək pedaqoji proses üçün əlçatan bir səviyyədə işıq
üzü görmüşdür.
Milli və ümumbəşəri dəyərlərin pedaqoji proses
təcrübəsində yetərincə istifadə etməyin elmi kredosunu
açan tədqiqatçı Rüfət Hüseynzadənin Azərbaycan pedaqoji
fikrində milli tərəqqi ideyalarının istər müəyyən tarixi
dövrlərdə səciyyələnən və istərsə də müasir pedaqogikada
onun işlənmə səviyyəsini araşdıran tədqiqatlarında bu
real təcrübəyə tarixi aspektdən pedaqoji dəyər
verilmişdir.
Qədim və erkən orta əsrlər dövrünün tərbiyə və təhsili
pedaqoji fikir tariximizdə az öyrənilmiş bir sahəsini (professor
İbrahim Mollayev istisna olmaqla) tədqiqat obyekti
götürən professor R.Hüseynzadə pedaqoji fikir tarixinə
yeni bir sistem - tarixiliklə müasirliyin vəhdətini
gətirmişdir. O, elmi axtarışlarının maraqlı və
əhəmiyyətli cəhətlərini daş kitabələrdən, ilkin
məxəzlərdən əxz edərək yazılı və şifahi sənət nümunələri
əsasında sanballı faktlar üzə çıxararaq, onları pedaqoji
istiqamətdə təhlil-tərkib edərək müasir təcrübə üçün
zəruri olan dəyərlərini üzə çıxarmışdır.
Ümumiyyətlə, müasir pedaqogikanın azərbaycançılıq
təfəkkürü ilə bağlı elmi nəticələrini və onun pedaqoji
proses təcrübəsində ehtiva olunan elmi yeniliklərini
belə qruplaşdırmaq olar:
- pedaqogikanın elmi yeniliklərindən biri:
- Azərbaycan dövlət müstəqilliyinin tanınmasında;
- milli təhsil ideyalarının yaranmasında;
- əxlaqi keyfiyyətlərin möhkəmlənməsində;
- milli özünüdərk prosesinin güclənməsində;
- azərbaycançılıq, türkçülük və islamçılıq mütərəqqi
məfkurəsinin formalaşmasında;
- gələcəyin sağlam nəslinin "fəal vətəndaş"
konsepsiyasına qoşulmasında;
- nəhayət, milli sərvətimizə çevrilən ümummilli
liderimiz Heydər Əliyevin zəngin ideya-mənəvi irsinin
üzə çıxarılmasında təzahür etmişdir.
Beləliklə, müasir pedaqoji fikrin pedaqoji elmə
gətirdiyi elmi yeniliklərin nəticələrindən indi milli
özünüdərk prosesinin getdikcə dərinləşdiyi bir dövrdə
pedaqoji proses təcrübəsi qarşısında dayanan əsas
vəzifələrdən biri kimi müasir həyat hadisələri ilə
vəhdətlə götürülərək, gənc nəslin bu irsdən faydalanmaq
imkanlarını xeyli təkmilləşdirmək olar.
Gəldiyimiz elmi nəticə budur ki, müasir pedaqoji elmlər
sisteminin daha sıx əlaqəliliyi təmin olunmalıdır. Bu
məqsədlə bütün pedaqoji tədqiqatların mayasında
müasirliyin tarixiliklə vəhdətdə nəzərdən keçirilməsi
nizamlanmalıdır.
Pedaqogikada mübahisə doğuran, şübhəli qalan, mücərrəd
səviyyədə dərk olunan problematik məsələlərdə elmi
həqiqəti tam açmaq üçün nəzəri və tətbiqi pedaqogika
müddəalarının tənqidi təhlili aparılmalıdır.
- pedaqoji elm və onun işlək sahəsi olan pedaqoji
proses kateqoriyalarına olan birmənalı münasibət yönümü
vahid məcrada öz həllini tapmalıdır.
- pedaqogika dərsliklərinə zərurət yarandıqda yeni,
müasir mövzular salınmalıdır.
- pedaqoji prosesin qanunauyğunluqlarına istinadən
pedaqoji elm yeni-yeni nəzəriyyə və əməli fəaliyyət
sisteminə yol açmalıdır. |
