|
Ellada MİRZƏYEVA,
Sabirabad şəhər 5 nömrəli tam orta məktəbin ingilis dili
müəllimi
İkinci dilin mənimsənilməsində lüğət biliyinin vacibliyi
hər kəsə aydındır. Dilşünas Devid Vilkins qeyd edir ki,
"qrammatika olmadan çox az məlumat çatdırmaq olar,
lüğətsiz isə heç bir şey". Dilçilər, ingilis dilinin
orta hesabla 500000 və ya bundan daha çox söz ehtiyatına
malik olduğu qənaətindədirlər. Lüğət ehtiyatına
mükəmməl yiyələnmək nəinki ikinci dil öyrənənlər üçün,
eləcə də dil daşıyıcıları üçün belə bəzən çətinlik
yaradır. Dil öyrənənin lüğət bazasının zənginliyi, onun
dil bacarığı səviyyəsinin göstəricisi hesab olunur.
Dilçilər lüğət ehtiyatını aktiv və passiv lüğətə
bölürlər. Passiv lüğət dil öyrənənin tanıya biləcəyi
bütün sözləri əhatə edir. Aktiv lüğət dedikdə isə onun
danışıq və ya yazı zamanı rahat istifadə etdiyi leksika
nəzərdə tutulur. Tədqiqatçılar dilin lüğət ehtiyatını
yüksək istifadə tezliyinə malik sözlər (High Frequency
Words), elmi-texniki terminlər (Academic and Technical
Words) və aşağı istifadə tezliyi olan sözlərə (Low
Frequency Words) bölürlər. Dildəki sözlər, bu sözlərə
dəfələrlə rast gəldikdən sonra tədricən mənimsənilir.
Lüğət vahidini mənimsəmənin müxtəlif dərəcələri
məlumdur. Sözü gördükdə tanıya bilmə bacarığı -
qəbuletmə biliyi (Receptive Knowledge), danışarkən və ya
yazarkən ondan istifadə edə bilmə isə produktiv bilik (Productive
Knowledge) hesab olunur. Sözü öyrənmək, sadəcə onun ana
dilində tərcüməsini bilməkdən ibarət olmayıb olduqca
mürəkkəb bir prosesdir. Mütəxəssislər söz
mənimsənilməsinin aşağıdakı aspektlərini sadalayırlar:
Sözün mənası, yazılı forması, tələffüz forması,
qrammatik davranışı, əmələ gətirdiyi söz birləşmələri,
dildə işlənmə tezliyi və s. Tədqiqatçılar dildən uğurlu
istifadənin mümkün olması üçün orta hesabla 5000 yüksək
tezlikli söz bazasının olmasını zəruri hesab edirlər.
Lüğət ehtiyatı nə qədər böyük olarsa ünsiyyət bir o
qədər rahat olar. Dilçilikdə xarici dildə çoxsaylı
lüğət zənginləşdirmə strategiyaları göstərilir.
Bunlardan ən geniş istifadə olunanı Tematik qruplaşdırma
(Thematic Grouping), Söz yaratma (Word Formation), Qohum
sözlər (Cognates) və digərlərini göstərmək olar.
Tematik qruplaşdırma strategiyası, hər hansı mövzuya aid
sözlərin qruplaşdırılaraq öyrənilməsini nəzərdə tutur.
Mövzular fənlər, hisslər, tərəvəzlər, mətbəx əşyaları,
rənglər, su heyvanları və başqaları ola bilər. Tematik
qruplaşdırmaya aşağıdakı sxemi nümunə kimi göstərə
bilərik:
Tematik qruplaşdırma
Sözyaratma strategiyası naməlum sözlərin potensial
mənalarını düşünüb tapmaqda öyrənənlərin köməyinə gələn
bir strategiya hesab olunur. Suffiks və prefikslərin
mənasını bilmə lüğət öyrənmə prosesini asanlaşdırır. Dil
tədqiqatçısı Marcio Vilaça (2009) sözyaratma
strategiyasına belə bir sxemi misal göstərir:
Sözyaratma.
Bu sxemdə bütün sözlərin kökü "act" sözüdür.
Qohum sözlər, müxtəlif dillərdə mənaca və quruluşca
yaxın və ya eyni olan sözlərdir. Məsələn, chocolate sözü
ingilis, ispan və portuqal dillərində mənaca və formaca
eynidir. Həmçinin ingilis dilindəki information sözü,
rus dilində informasiya, Azərbaycan dilində informasiya,
italyan dilində İnformazione formasındadır və bu sözlər
qohum sözlərə misal ola bilər. Lüğət ehtiyatının
zənginləşdirilməsində cognates adlandırılan bu qohum
sözlərin rolu da mühümdür.
Bir çox tədqiqatçılar (Stephen D. Krashen, 2002), ikinci
dilin mənimsənilməsində iki müstəqil sistemin olduğu
fikrini irəli sürürlər: şüurlu dilöyrənmə (Conscious
Language Acquisition) və qeyri-şüuri (şüuraltı) dil
götürmə (Subconscious Language Acquisition). Şüurlu
dilöyrənmə linqvistik səhvlərin düzəldilməsi, qaydaların
birbaşa öyrənənə təqdim edilməsi vasitəsilə həyata keçir.
Dil öyrənənlər minlərlə yeni sözü və yüzlərlə qrammatik
qaydanı şüurlu olaraq səy edib öyrənirlər. Şüuraltı dil
götürmə prosesi isə birbaşa kommunikasiya tələb edir ki,
burada da dil öyrənənlər çatdırdıqları mesajın formasına
deyil, mənasına daha çox diqqət edirlər. Dil öyrənən
şəxs yeni sözlərə müxtəlif kontekstlərdə dəfələrlə rast
gəlir və bu sözlərin mənası tamamilə qeyri-şüuri olaraq
mənimsənilir. Dil öyrənən şəxs bunun üçün şüurlu cəhd
göstərmir. Bir çox dilçilər şüurlu dilöyrənmənin
vacibliyini vurğulayır, digərləri isə hər iki prosesin
vəhdətinin əhəmiyyətini ön plana çəkirlər. Fikrimizcə,
qeyri-şüuri dil götürmənin effektivliyi danılmazdır.
Belə dilöyrənmə dildə mütəmadi qiraət zamanı da səmərə
verir. Yeni sözlərə dəfələrlə rastgəlmə nəticəsində
onların mənasının mənimsənilməsi qeyri-şüuri gedir, oxu
və dinləmə fəaliyyəti geniş olan dil öyrənənlərin lüğət
bazası da durmadan genişlənir. Əlbəttə ki, ana
dilimizdəki sözlərin mənalarını mənimsəyərkən də lüğətə
baxmamışıq və bu proses dinləmə, danışma və ünsiyyət
nəticəsində mümkün olub. İkinci dilin sözlərinin tərtib
olunmuş siyahılar şəklində öyrənilməsi təqdirəlayiqdir,
çünki qısa müddət ərzində çoxsaylı sözlərin öyrənilməsi
ilə nəticələnir. Amma unutmayaq ki, belə siyahılarda
sözlər, bütün kontekstual mənalarından məhrumdurlar,
onların digər sözlərlə əmələ gətirdikləri assosiasiyalar
göstərilmir, nəticədə yeni söz tam deyil, yarımçıq
mənimsənilir, uzunmüddətli yaddaşa həkk olunması gecikir.
Sözün mənasının kontekstdən mənimsənilməsi zamanı, dil
öyrənən, söz barəsində daha geniş məlumat alır, daha
aydın təsəvvürü yaranır və daha dərin yaddaş
mexanizmləri işə düşür. Dünya dilçilərinin gəldikləri
qənaətə görə, dil öyrənənin oxu və yazı zamanı təmasda
olduğu lüğət bazasının orta hesabla yarısı onun fəal
danışığında istifadə olunur. Təhlillər göstərir ki,
öyrənən 2000 yüksək işlənmə tezlikli söz bilərsə mətnin
informasiyasının 80%-ni başa düşəcək. 10000 lüğət
ehtiyatı ilə original mətndəki informasiyanın 93%-ni ala
biləcəkdir. Lüğətöyrənmə prosesi vaxt və məşq tələb edən
davamlı prosesdir. Bu, dil öyrənəndən mütəmadi
təkrarlama, öyrənilən elm sahəsinə yüksək maraq və
motivasiya, fərdi dil götürmə qabiliyyəti və ümumilikdə
gərgin əmək tələb edir. |
