|
Əfqan ABDULLAYEV,
filologiya elmləri doktoru, professor
 Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin müvafiq
sərəncamları ilə "Azərbaycan Respublikasında təhsilin
inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası"nın (23 oktyabr
2013-cü il) və bu Strategiyanın həyata keçirilməsi ilə
bağlı Fəaliyyət Planının təsdiqi (19 yanvar 2015-ci il)
təhsilimizin inkişafında mühüm addım olaraq tarixə düşdü.
Hər iki dövlət sənədində əsas məqsədlərdən biri kimi
təhsildə nəticələrə görə cavabdeh, şəffaf və səmərəli
idarəetmə mexanizmlərinin yaradılması nəzərdə tutulur.
Bu da təhsil sistemində tənzimləmə və idarəetmənin
qabaqcıl beynəlxalq təcrübə əsasında müasirləşdirilməsi,
təhsil müəssisələrində nəticəyönlü və şəffaf idarəetmə
modelinin, təhsilin keyfiyyətinin təminatı və idarə
olunması üzrə yeni məlumat və hesabat sistemlərinin
yaradılması kimi hədəfləri əhatə edir. Strategiyada
inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi nümunə götürülərək
təhsildə idarəetmənin ictimailəşməsi prosesinin
sürətlənməsi önə çəklib. "Bu, ilk növbədə, bütün növ
təhsil müəssisələrinin müstəqilliyinin artırılmasını,
valideyn, şagird, tələbə və təhsil prosesinin digər
iştirakçılarını geniş cəlb etməklə təhsil ocaqlarının
idarə olunmasını, nəticəyönlü menecmentin və digər
müasir idarəetmə texnologiyalarının prosesə tətbiqini
tələb edir".
Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri hörmətli
Mikayıl Cabbarov öz müsahibələrinin birində qeyd
etmişdir ki, müasir dövrümüzdə insanlar, daha geniş
çevrədə dövlətlər və nəhayət, bəşəriyyət bir şeyi aydın
dərk edib ki, təhsil fenomeni dünyanın yeni inkişaf
trendlərini müəyyən edir. Bu, dünən də belə olmuşdur, bu
gün də belədir, gələcəkdə də belə olacaqdır.
İdarəetmənin vahid və hamının qəbul etdiyi bir tərifi
yoxdur. Ancaq bir məsələ aydındır: bu bir strukturdur,
hüquqi münasibətlərdir, hakimiyyət formasıdır, vəzifə və
məsuliyyətdir, qərar qəbuletmə formasıdır və əlbəttə,
hesabatlılıqdır. İdarəetmənin administrativ qərar
qəbuletmədən fərqi isə ondadır ki, idarəetmə
administrativ qərar qəbul etmədən əvvəl gəlir və
siyasəti müəyyənləşdirir. Sonrakı mərhələdə artıq
administrasiya işə düşür. Bu proses eynilə ali təhsil
müəssisələrində də baş verir.
 Ali
təhsilin idarə olunması ölkədən ölkəyə fərqlənir. Burada
əsas rolu ölkənin (eləcə də universitetin) ümumi tarixi,
müstəqillik tarixi, yerləşdiyi region, milli
xüsusiyyətləri, milli-mənəvi dəyərləri oynayır. Məhz bu
müddəaları nəzərə alaraq ali təhsilin idarə olunmasının
ABŞ təcrübəsinin oyrənilməsi fikrimizcə maraqlı olardı,
xüsusilə də ali təhsil sahəsində çalışanlar üçün.
ABŞ ali təhsilinin bu gün dünyada oynadığı lider rolunu
nəzərə alaraq (Nobel laureatlarının təxminən yarısının
ABŞ-dan olması, dünyanın 10 ən yaxşı universitet
sıralanmasında əsasən ABŞ universitetlərinin olması buna
bariz nümunədir), ABŞ universitetlərində idarəetmənin
xüsusiyyətlərini, xüsusilə də universitetin əsas
idarəedicisinin - universitet prezidentlərinin
(rektorlarının) işinin xüsusiyyətləri haqqında məlumat
vermək yerinə düşərdi.
ABŞ universitetlərinin rektorlarından
(prezidentlərindən) söz düşəndə onları akademik sahənin
"qurbanları" adlandırırlar. Onlar günün 24 saatını,
həftənin 7 gününü tələbələrin sonu bitməyən
arzu-təklifləri, akademik keyfiyyətin yüksəldilməsi,
universitet büdcəsinin balanslaşdırılması, universitetin
imicinin yüksəldilməsi, yerli və federal hökumətlə
əlaqələrin normallaşdırılması işinə həsr edirlər. Məhz
bu cür idarəetmə ABŞ universitetlərini digər ölkə
universitetlərindən fərqləndirir. Bu fərqli
xüsusiyyətlər nədir?
1) Ali təhsilin əmək bazarının ehtiyaclarına
istiqamətlənməsi, xüsusilə işəgötürənlərin
gözləntilərinin, tələblərinin ödənilməsi, 2) Tələbələrin
seçdikləri ixtisaslar üzrə lazımi bilik və bacarıqlara
yiyələnmələri üçün hər cür şərait yaratmaqla bərabər,
onlara iş tapmaq üçün, karyera qurmaları üçün lazımi
səriştələrin aşılanması. Hər bir universitetdə
universitet strukturunun əsas bir bölməsi kimi karyera
mərkəzləri bu sahədə əvəzsiz fəaliyyət göstərir. 3)
Tələbələrin universitet idarəedilməsində əsl söz sahibi
olmaları və demokratik təhsil mühitininn olması, 4)
Müəllim-tələbə münasibətlərinin yüksək formada olması və
s.
ABŞ ali təhsilinin idarə olunmasının əsas fərqləndirici
cəhəti bir də idarəetmənin rəngarəngliyidir. Hər bir
idarəetmə forması həmin təşkilatın unikal tarixini və
tələbatlarını özündə əks etdirir. İdarəedən qurumlar
(Qəyyumlar Şurası, Universitet Senatı, Məşvərət Şurası,
Tələbə İdarəetmə Assosiasiyaları və s. )
mərkəzləşdirilmiş deyil, avtonomluq prinsipinə söykənir.
1966-cı ildə Amerika Universitet Professorları
Assosiasiyasının, Amerika Təhsil Şurasının və
Universitet və Kolleclərin İdarə Şuraları
Assosiasiyasının birgə razılığı ilə demokratik
idarəetmənin prinsipləri qəbul edilmişdir. ABŞ ali
təhsilində idarəetmə nə qədər demokratik olsa da, bütün
idarəedənlərin bir ümdə vəzifəsi var: işlədiyi
müəssisənin maraqlarını qorumalı, cəmiyyətdə ona bir
inam yaratmalı, keyfiyyətli təhsil verən bir tədris
ocağı imici formalaşdırmalıdır.
İdarəetmədə iştirak edən hər bir qurum - ayrı-ayrı
fərdlərdən tutmuş şuralara qədər hamı bir-birinə
hesabatlı durumdadır, aşağı qurum yuxarı qurum
qarşısında sözün əsl mənasında cavabdehlik, məsuliyyət
daşıyır.
Hamıya məlumdur ki, ali təhsil müəssisəsində əsas
idarəedən şəxs onun rəhbəridir - rektordur. Amerika
universitetlərində onlara "prezident", bəzi ştatlarda
"kansler" (chancellor) deyilir. Bu şəxs Universitet
Qəyyumlar Şurasının müəyyən etdiyi siyasəti yerinə
yetirir. Universitet prezidentinin rolu ondan yuxarıdakı
quruma -Qəyyumlar Şurasına təkliflər verməkdir və o
həmin Şura qarşısında cavabdehlik daşıyır.
XX əsrin əvvəllərinə qədər universitetin idarə
edilməsində universitet əməkdaşlarının,
professor-müəllim heyətinin rolu nəzərə alınmırdı.
1915-ci ildən başlayaraq idarəetmədə professor-müəllim
heyətinin iştirakının prinsipləri Amerika Universitet
Professorları Assosiasiyası tərəfindən işlənib
hazırlandı və həmin vaxtdan hər bir universitet üzvü
akademik qərarların qəbul edilməsi üçün təkliflər verə
bilər. Tələbələrin idarəetmədə iştirakı ştatlardan asılı
olaraq bu və ya digər dərəcədə fərqlənir. Bəzi ştatlarda
(məsələn, Kaliforniyada) tələbənin idarəetmə şuralarının
üzvü olması qanunla tənzimlənir.
Universitet rektorlarının əsas iki qərar qəbuletmə
sferası vardır - universitetdaxili və universitetxarici.
Universitetdaxili qərarlara strateji planlaşdırma,
maliyyə-büdcə məsələləri, administratorların,
professor-müəllim heyətinin, xidmət personalının
seçilməsi, akademik proqramların, dərəcələrin, fənlərin,
tələbə qəbulu və məzunluq məsələlərinin, maaş təyini,
idman, tələbə problemləri, elmi-tədqiqat, qrantlar,
tibbi xidmət, təhlükəsizlik xidmətləri və s. daxildir.
Rektorun universitetxarici fəaliyyətinə isə idarəetmə
orqanları ilə, məzunlarla, donorlarla, yerli və federal
hökumətlə, qeyri-hökumət təşkilatları ilə,
assosiasiyalarla, kompaniyalarla işlər daxildir. O
universitet rektoru müvəffəqiyyət qazanır ki, o, daxili
təzyiqlərə, maneələrə dözür və onları neytrallaşdıra
bilir, eyni zamanda universiteti xarici təsirlərdən
qoruyur.
379 illik ali təhsil tarixi olan ABŞ əhalisi bu gün 316
milyon nəfərdir. Bu 316 milyon əhalinin yaş bölgüsü
belədir: 6,3% 4 yaşa qədər olanlar, 13,1% 5-14 yaşı
olanlar, 6,8% 15-19 yaşa qədər olanlar, 7,2% 20-24
yaşa qədər olanlar, 26,3% 25-44 yaşa qədər olanlar,
26,3% 45-64 yaşlılar və 14,2% 65-dən çox yaşı olanlar.
27,8%-in orta məktəb təhsil var, 21,1%-in natamam kollec
təhsili var, 8,1%-in peşə dərəcəsi (adətən ikiillik
təhsildən sonra verilən dərəcə) var, 18,4%-in bakalavr
dərəcəsi var, 7,9% magistr dərəcəsi var, 1,3%-in isə
doktorluq dərəcəsi var.
2014-2015-ci tədris ilində 3265460 nəfər orta məktəbi
qurtarmalıdır. 2012-ci ildə orta məktəbi qurtaranların
81%-i ali təhsillərini öz yaşadıqları ştatda almağa
üstünlük verib. Orta məktəbdən yayınma 4,2%-dir. Ali
təhsil müəssisələrində 17506000 bakalavr, 2911547
magistr təhsil alır. Bu tələbələrin 72%-i dövlət
universitetlərində oxuyur. Bütün tələbələrin 61,7%-i
əyani təhsil formasından (Full-time) istifadə edir.
Keçən ildə ABŞ universitetlərində məzunluq (universiteti
qurtarma) faizi 59,8% olmuşdur.
Həmin insanların ali təhsilini təşkil etmək üçün ABŞ-da
4810 ali təhsil verən kollec və universitetlər vardır.
Buraya həm dövlət, həm də özəl təhsil müəssisələri
aiddir. Bu ali təhsil müəssisələrində ümumilikdə 3084491
(52,4% qadınlardır) nəfər mütəxəssis çalışır ki,
bunlardan da 1560503 (48,8% qadınlardır) nəfəri
professor-müəllim heyətidir. Bütün professor-müəllim
heyətinin 46% (703150 nəfər) tam ştatda olanlardır ki,
bunların da 182508 nəfəri professor (25%), 155505 nəfəri
dosent (22%), 166505 nəfəri isə baş müəllim (23,6%)
vəzifəsində işləyirlər.
Bütün bu sadaladıqlarımız təhsil göstəriciləri kollec və
universitetlərdə reallaşır və həmin təhsil
müəssisələrində bir qrup insanlar var ki, onların
tədrisinin təşkili, idarə olunması üçün məsuliyyət
daşıyırlar. Ən böyük məsuliyyət isə heç şübhəsiz ki,
universitet rektorlarının üzərinə düşür. Dünyanın super
dövlətinin təhsil müəssisələrinə kimlər rəhbərlik edir,
onların təhsil göstəriciləri, elmi dərəcələri, iş
şəraitlərinin necəliyi yəqin ki, bizim ali təhsil
müəssisələrində çalışanlar üçün də çox maraqlı olar.
İndi həmin məsələlərə bir aydınlıq gətirək.
ABŞ universitetlərinin rektorlarının 77%-i kişi, 23%-i
qadındır. Bunların 86,4%-i ağdərili amerikalılar,
5,9%-i Afrika mənşəli amerikalılar, 4,9%-i ispan mənşəli
amerikalılar, 1% isə Asiya mənşəli amerikalılardır.
Yaşa gəldikdə isə universitet rektorlarının 0,6%-nin
31-40 yaşı, 7,5%-nin 41-50 yaşı, 42,6% -nin 51-60
yaşı, 42,6%-nin 61-70 yaşı, 6,7%-nin isə 71 və daha
çox yaşı var. Universitet prezidentlərinin orta yaş
həddi 60-dır. Ailə statuslarına görə prezidentlərin
4,2%-i heç vaxt evlənməyib, 3,3%-i dini baxışlarına görə
evlənməyib, 83,3%-i evli, 1,1%-in kəbinsiz ailəsi var,
0,2%-i ailəsindən ayrılıb, 6,2%-i boşanıb, 1,8%-i
subaydır.
Universitet rektorlarının bu təyinata qədər hansı işdə
çalışmaları da maraqlıdır. Onların 18,5% bu universitetə
başqa universitetdən dəvət olunub, 10,9% rektor əvəzi
işləyib, 22,6% elə həmin universitetdə tədris işləri
üzrə prorektor (ABŞ-da ona çox vaxt "Provost" deyirlər)
olub, 18,1% başqa universitetdə president-rektor müavini
işləyib, 10,2% həmin universitetdə dekan olub, 7,2%
başqa universitetdə digər administrativ işlərdə (kafedra
müdiri, bölmə rəhbəri və s.) çalışıb, 0,8% həmin
universitetdə professor vəzifəsində olub, 11,7% isə
təhsil sahəsindən kənardan çalışıb. Universitet
rektorlarının təxminən 80%-i universitetlə yazılı
müqavilə bağlayıb və bunlardan da 18,1%- nin illik,
7,7%- nin 2 illik, 32,6%-nin 3 illik, 9,5%- nin 4
illik, 24,6%- nin 5 ildən çox, 3%-nin müqaviləsi
qeyri-müəyyən müddətə olub. Universitet rektorlarının
75,4%-i müqaviləni imzalamamışdan qabaq universitetin
maliyyə vəziyyətini tam öyrənib, 81,2% Qəyyumlar
Şurasının ona hansı ümidlər bəslədiyini əvvəlcədən
aydınlaşdırıb. Seçilən rektorların 1,9%-nin bakalavr,
9,5%-nin magistr, 54,3%-nin doktorluq, 20,7%-nin
təhsil doktoru (Ed.D), 1,3 % - nin tibb doktoru (M.D),
5,7%-nin hüquq doktoru dərəcəsi olmuşdur. Bunların
aldıqları dərəcələrin 43,0% təhsil sahəsini, 13,8%
sosial elmləri, 13,7% humanitar - incəsənət elmlərini,
4,9% biznes sahəsini, 4,7% hüquq sahəsini, 18% isə
fundamental elmləri və mühəndislik sahəsini əhatə edib.
Dini baxışlarına gəldikdə, universitet prezidentlərinin
54,4%-i protestant, 27%-i roman katolik, 5,1%-i yəhudi,
1%-i buddizm, 9,8% isə heç bir dinə qulluq eləmir.
Universitetə seçilmiş rektorlarla bağlanmış
müqavilələrdən bəzi nümunələr vermək, düşünürük ki,
maraqlı olardı. Onların 51,3%-i xidməti maşın
verilməsini istəyib, sürücu istəməyib, 27,6%
universitet rektoru üçün olan evdə yaşamaq arzusunda
olub. 63,3% tibbi sığorta istəyib, 17,5% evini
yığışdırmaq üçün xidmətçi olmasını göstərib.
Universitet rektorlarının vaxtlarının daha çox nəyə
sərf olunması da maraqlıdır. Onların 37,7%-i
vaxtlarını universitetə maliyyə mənbələri cəlb etməyə,
(keçən il ABŞ universitetlərinə təmənnasız olaraq 31
milyarddan çox maliyyə yardımı (nəğd pul, yaxud başqa
formada) edilmişdir ki, bunların da 30%-i
universitetlərin məzunlarının payına düşür), 20,9% vaxt
strateji planlaşdırmaya, 10,8% vaxt
müəllim-professor heyətinə, 10,2% vaxt akademik
problemlərə, 10,6% vaxt tələbə qəbulu məsələlərinə,
yuxarı orqanlarla işə 7,2% vaxt, 3,7%
kütləvi-informasiya vasitələri ilə işə, 2,6% tələbə
həyatı, nizam-intizam məsələlərinə, 10,9% şəxsi
məsələlərə və s. ayırır (göstərilən vaxt bölgüləri
ümumiləşmələr əsasında aparılmışdır).
Universitet rektorları daha hansı işlərə vaxt ayırırlar?
Onların 20,1%-i dərs deyir, 16,9%-i elmi əsərlər yazır,
11,2%-i elmi-tədqiqat işləri aparır. Rektorların 86%-i
universitetdən kənarda müxtəlif şuraların, cəmiyyətlərin
üzvüdür.
Universitet rektorlarının 3,4%-nin ailə üzvlərinə
universitet kompensasiya ödəyir, 6,2%-nin həyat
yoldaşı universitetdə işləyir, 34,4%-in ailə üzvləri
təhsil haqqı ödəmədən dərslərə qedir, 26,8%-i isə
unversitetdən kənarda işləyir. Yüksək elmi tədqiqat işi
ilə məşğul olan universitetlər rektorlara yüksək də maaş
verir.
Göründüyü kimi, ABŞ universitetlərinin rəhbərlərinin
həyatları o qədər də rahat keçmir. İstər akademik sahə
olsun, istərsə də qeyri-akademik sahə, universitet
rəhbərləri çox gərgin işləyirlər və birinci növbədə
rəhbəri olduğu universitetin uzun illərdən bəri
formalaşmış imicinin qorunması onun şərəf işi sayılır.
|
