|
Yeganə SƏFƏRƏLİYEVA,
Quba Dövlət Sosial-İqtisadi Kollecinin ingilis dili
müəllimi
s.yegana@yahoo.com
 Mürəkkəb
sintaktik bütövün spesifik struktur-semantik birlik kimi
formalaşmasında əsas mətndaxili əlaqələrdən biri olan
təkrarların rolu xüsusi maraq kəsb edir. Təkrar fikri
daha qabarıq nəzərə çatdırmaq, vurğulamaqla yanaşı, həm
də mətnin formalaşmasını təmin edir, mənanın açılması
üçün gərəkli vasitəyə çevrilir, məna bu yolla
şaxələnir, genişlənir. Təkrarın rolunu yalnız hər hansı
bir ideyanı vurğulayan, fikri qüvvətləndirən vasitə kimi
məhdudlaşdırmaq olmaz, təkrar həm də mətn yaradan
vasitədir.
Now these three saw well enough that Wang Lung was
afraid of them and they grew haughty and demanded this
and that and complained of what they ate and drunk . And
especially did the woman complain, for she missed the
delicacies she had eaten in the inner courts and she
complained to her husband and the three of them
complained to Wang Lung.
Göründüyü kimi bu sintaktik bütövdə "complain" feli
təkrar olunaraq mətnin komponentləri arasında əlaqə
yaradır, fikri aydınlaşdırır.
Təkrarlar leksik və sintaktik olaraq iki yerə bölünür.
Bu məqalədə leksik təkrarların mətn yaratma rolundan
bəhs olunacaqdır. Leksik təkrarlar leksik vahid
səviyyəsində olan təkrarlardır. Təkrar zamanı mətn sanki
eyni sözün, söz birləşməsinin və yaxud cümlənin
əhatəsində qalır. Bu o deməkdir ki, leksik təkrarlar
məna müxtəlifliyinə imkan vermir, mənanın həmin
təkrarlanan vahid ətrafında formalaşması üçün şərait
yaradır.
And what will we do with a pretty woman ? We must have a
woman who will tend the house and bear children as she
works in the fields, and will a pretty woman do these
things? No, not a pretty woman in our house.
Bu mətndə" a pretty woman" birləşməsi təkrarlanaraq
mətndəki cümlələri bir- birinə bağlayır, məzmunun
açılmasının əsası kimi diqqəti cəlb edir .
Leksik təkrarlar cümlədəki mövqeyinə əsasən müəyyən
edilir və buraya anafora, epifora, çərçivələmə,
anadiplosis, adi, ardıcıl, zəncirvari təkrarlar kimi
sintaktik üslubi vasitələri aid etmək olar .
Təkrarın bədii əsərlərdə rast gəlinən növlərindən biri
anaforadır . Anafora ( eyni başlanğıc) - eyni dil
vahidinin ardıcıl və ya bir - birinə yaxın yerləşən
misraların, bəndlərin, yaxud da cümlələrin (və ya onun
hissələrinin) əvvəlində təkrarıdır.
Anafora başqa bir sözə, başqa bir ifadəyə istinad edən
hər hansı bir dil vahididir. Məsələn , A small soft
wind blew gently from the east, a wind mild and
murmurous and full of rain. It was a good omen.
Bu nümunədə "it" leksemi "wind" sözünə istinad bildirir
və onu əvəz edir.
Daha bir nümunəni nəzərdən keçirək:
He had not yet told his father he had asked friends to
sup that night. He had asked his male cousin, the young
son of his uncle, and his uncle for his fatherTs sake,
and three neighbouring farmers who lived in the village
with him. He had planned to bring back from the town
that morning pork, a small pond fish, and handful of
chestnuts.
Bu nümunədə "he had" birləşməsi hər cümlənin əvvəlində
təkrar olunaraq mətnin elementlərini bir-birinə
bağlayır.
Anafora bütöv bir mətnin strukturunu və eləcə də
xarakterini müəyyən etmək imkanına malikdir. Belə ki,
anaforanın əsas üslubi funksiyası sadəcə olaraq təkrar
olunan vahidi deyil, daha çox təkrar edilməyən vahidi
vurğulamaqdır.
Ümumiyyətlə, anafora mətn çərçivəsində firkin
açılmasına, cümlələr arasında əlaqənin yaranmasına,
mətnin formalaşmasına xidmət edən sintaktik üsubi
vasitədir.
Mətnin yaranmasında təkrarların digər bir növü olan
epiforanın da özünəməxsus rolu vardır. Epifora ardıcıl
mətn vahidlərində son mövqedə eyni sözün və ya sintaktik
tamın təkrarıdır. Epifora elə bir dayaq əmələ gətirir
ki, bütün mətn orqanizmi bu dayağa əsaslanır. Epifora
cümlənin ifadə etdiyi fikri daha qabarıq nəzərə
çatdıraraq, sözlərin məntiqi vurğusunu və ifadəliliyini
gücləndirir. Nümunəyə nəzər salaq:
This land Wang Lung did not begrudge, even though it was
high land and good for wheat , because it was a sign of
the establishment of his family upon their own land.
Dead and alive they would rest upon their own land.
Yuxarıdakı mətndə "upon their own land" ifadəsi
cümlənin sonunda təkrar olunmaqla, oxucunun diqqətini
cümlədəki fikrə yönəltmək üçün vacib olan məntiqi
vurğunu yaratmaq funksiyasını yerinə yetirir.
They can not take the land from me. The labour of my
body and the fruit of the fields I have put into that
which cannot be taken away. If I had the silver, they
would have taken it. If I had bought with the silver to
store it, they would have taken it all. I have the land
still, and it is mine.
Bu nümunədə "they would have taken it" birləşməsi
ayrı-ayrı cümlələri bir-birinə bağlayaraq epiforik
təkrar yaratmışdır. "They would have taken it" ifadəsi
cümlələrin sonunda təkrar olunaraq həm emosionallığı
artırır, həm də mətndə əsas fikrin çatdırılmasına xidmət
edir və beləliklə də mətn birləşdirici vasitəyə
çevrilir.
He went and sat down at the table, how quick it had all
been! The food was long cold and the old man was asleep
on his bench, but how quick it had all been! He shook
the old manTs shoulder.
Bu nümunədə ardıcıl cümlələrin sonunda təkrar olunan
"how quick it had all been" ifadəsinin köməyilə yazıçı
yalnız nida cümləsi işlətməklə də fikri emosional
şəkildə nəzərə çatdıra bilərdi, lakin o, fikri daha
qabarıq nəzərə çatdırmaq, onu yaddaqalan etmək üçün
epiforaya da müraciət etmişdir, bu təkrar həm də mətnin
bütövləşməsinə xidmət edir. Həmçinin burada epiforanın
rolu ondan ibarətdir ki, o, bir növ növbəti cümləyə
siqnaldır, yəni növbəti cümlədə həmin baş vermiş hadisə
haqqında məlumat veriləcəyinə işarə edir.
Təkrarlara yalnız bir-birini izləyən iki və ya üç cümlə
daxilində deyil, hətta bir abzas tərkibində belə təsadüf
edilir. Bu isə bir üslubi vasitə kimi onların geniş
imkanlarından xəbər verir. Təkrarın çərçivələmə adlanan
daha bir növünü aşağıdakı nümunədə nəzərdən keçirək .
He was still ashamed to think of this woman of his. Part
of the time he thought of his fields and of the grains
of the wheat and of what his harvest would be if the
rains came and of the white turnip seed he wished to buy
from his neighbour Ching if they could agree upon a
price...
He desired suddenly that she should like him as her
husband and then he was ashamed.
Abzasın həm əvvəlində və həm də sonunda duran "he was
ashamed" ifadəsi bütöv bir abzası çərçivəyə salmaqla,
həmin abzas boyunca ötürülməsi nəzərdə tutulan fikri
diqqət mərkəzində saxlamağa xidmət edir və bununla da
epifora və anaforadan daha güclü bir məntiqi vurğu
effekti yaradır. Bu ifadə mətn daxilindəki cümlələri
bir-birinə bağlayır. O, eyni zamanda həm mənanı
genişləndirir, həm mətnin bütövləşməsinə xidmət edir,
həm də mənanı açmaq üçün gərəkli vasitəyə çevrilir.
Təkrarın mətndə rast gəlinən digər bir növü
anadiplosisdir. Anadiplosis bir cümlənin sonunda işlənən
söz və ya söz birləşməsinin növbəti cümlənin əvvəlində
təkrar olunması hadisəsidir. Məsələn, s Wang Lung was
sweating with his weakness in spite of the cold and
bitter wind. This wind never ceased to blow on them and
against them,so that the boys cried of its cold.
Bu nümunədə birinci cümlənin sonunda işlənən "wind"
sözü növbəti cümlənin əvvəlində təkrar olunaraq
cümlələri bir- birinə bağlayır, mətnin bütövlüyünü
təmin edir. Daha bir nümunəni təhlil edək:
Wang Lung stopped, struck by the thought of children
running in and out of their three rooms. Three rooms had
always seemed much to them, a house half - empty since
his mother died.
Mətnin təşkilində "three rooms" birləşməsinin
təkrarlanmasının maraqlı bir əlaməti diqqəti cəlb edir.
Bu da ondan ibarətdir ki, mətnin birinci cümləsində
işlənən "three rooms" ikinci cümlənin əvvəlində
təkrarlanır. Təkrar olunan söz birləşmələri yan-yana
gəlir. Təkrar olunan "three rooms" birləşməsi ilə mətnin
semantikası açılır, fikir aydınlaşır.
Adi təkrarlar da mətn yaradan təkrar növünə aiddir. Bu
təkrarlar mətndə müxtəlif yerlərdə müşahidə olunur. Bunu
nümunələrlə aydınlaşdıraq:
Then on the appointed day after the priests had
finished the night of chanting, Wang Lung dressed
himself in a robe of white sack - cloth and he gave a
robe like it to his uncle and his uncleTs son, and to
his own sons each a robe, and to his wife and to his own
daughters. For his uncleTs wife and for his uncleTs son,
Wang Lung hired chairs also and for all of them he had
robes of sack cloth, and even for the poor fool he made
a robe and hired a chair and put her in it.
Yuxarıdakı nümunədə "a robe" sözü müxtəlif məqamlarda
təkrarlanır, onun dəqiq işlənmə yeri yoxdur, mətnin
müxtəlif yerlərində işlənərək sintaktik bütövün
komponentlərini bir- biri ilə əlaqələndirir.
Təkrarların mətndə rast gəlinən digər bir növü
zəncirvari təkrardır. Professor Qəzənfər Kazımov qeyd
edir ki, zəncirvari təkrarın əsas xüsusiyyəti ondan
ibarətdir ki, əvvəlki cümlənin teması sonrakının teması
kimi çıxış edir və bu proses davam edərək, cümlələri
bir-birinə zəncirin həlqələri kimi bağlayır. Məsələn,
The love of wicked men converts to fear;
That fear to hate; and hate turns one or both
To worty danger and deserved death.
Bu cümlələri zəncir həlqələri kimi bağlayan sözlər -
fear - hate sözləridir. Bu sözlərin hər birinin ortaya
çıxması özündən əvvəlkinin tematik gücü ilə bağlıdır.
Zəncirvari təkrarlar zamanı birinci cümlədəki yeni
məlumat sonrakı cümlədə təkrar olunaraq köhnəyə çevrilir
və bu təkrarlanma zəncirvari şəkildə davam edir.
Təkrarın mətndə rast gəlinən digər bir növü ardıcıl
təkrardır. Bu növ təkrar zamanı sözlər bir-birinin
ardınca, dalbadal təkrar olunur.
Now what, woman? Cannot I say comb out your horseTs tail
of hair without this trouble over it?
But she answered nothing except to say: "I have borne
you sons, I have borne you sons, I have borne you sons -
"
And he was silenced and uneasy and he muttered to
himself, for he was ashamed before her and so he let her
alone.
Burada "I have borne you sons" dalbadal təkrar olunaraq
mətnin emfatik gücünü artırır. Danışanın emosiyalarını
daha güclü şəkildə ifadə etməsinə kömək edir.
Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, mətnin yaranmasında
sintaktik üslubi vasitələrin rolu böyükdür. Belə ki, bu
məqalədə sintaktik üslubi vasitələr kimi nəzərdə
keçirdiyimiz leksik təkrarlar mətnin formalaşmasına,
mənanın inkişafına kömək edir, mətnin elementlərini
bir-birinə bağlayır. Bu növ sintaktik üslubi vasitələr
mətnin komponentləri üzərində məntiqi vurğu yaradaraq
fikrin daha emosinal şəkildə çatdırılması işində
vasitəçi olur, oxucuya, dinləyiciyə çatdırılması lazım
olan fikri dəfələrlə təkrarlayaraq onun yadda qalmasına
xidmət edir. |
