|
Mehman ƏLİYEV,
Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimov adına
Biləsuvar lisey-məktəb kompleksinin coğrafiya müəllimi
 Coğrafiya
fənninin tədrisində əsas şərtlərdən biri əyanilikdir.
Əyanilik tədris prosesində şagirdlərin təfəkkürünün
formalaşmasında
və hafizəsinin inkişafında mühüm rol oynayır. Əyani
vasitələrdən istifadə etmək bütün nəzəri məlumatları
yadda saxlamağa kömək edir. Tədrisin müxtəlif növlərinə
verilən tələblərə görə əyani vəsaitlərə bunları aid
etmək olar: çap edilmiş vasitələr (xəritə, şəkil,
cədvəl, diaqram, iş dəftəri və s.), mineral və dağ
süxurları kolleksiyaları, coğrafi model və maketlər (dağ
silsiləsi, təpə, çay vadisi, çay hövzəsi və
suayırıcısı), müxtəlif video və audio vəsaitlər və s.
Coğrafiyanın tədrisində mövzunu xəritə üzərində
şagirdlərlə təhlil edirəm. Şagird nəzəri biliyi
öyrəndikdən sonra verilənləri xəritə üzərində taparaq
komplektləşdirir. Son zamanlar sualların formatını da
dəyişmişik. Şagirdlərə verdiyimiz suallar daha çox
praktik xarakter daşıyır. Məsələn: "Avrasiyanın
cənubundan şimalına doğru təbii zonaları ardıcıl düzün".
Bunun üçün şagird iqlim qurşaqlarını xəritədə göstərir
və həmin iqlimə uyğun təbii zonaları ərazilərə
uyğunlaşdırır. Buna uyğun suallar çox olur. Şagirdlərlə
xəritə üzərində işə aid praktiki tapşırıqlar çox yerinə
yetiririk. Bunun üçün dərsliklərdə olan şəkillər kifayət
etmir. Əlavə olaraq mövzulara uyğun xəitələrdən də
istifadə edirik. Coğrafiya dərsliklərində olan şəkilləri
şagirdlərlə aşağıdakı ardıcıllıqla təhlil edirik:
1.Şəklin ümumi baxışla qavranılması;
2.Şəklin xəritə ilə əlaqələndirilməsi;
3.Ayrı-ayrı hissələrin təhlili və onların
xüsusiyyətlərinin izahı;
4.Əldə edilmiş məlumatların xəritə ilə
əlaqələndirilməsi.
Təlimdə texniki vasitələrdən də istifadə edirik.
Məktəbdə praktiki işlərin hazırlanmasında, təcrübə və
müşahidələrin aparılmasında coğrafiya meydançasının
böyük əhəmiyyəti var. Coğrafiya meydançası şagirdlərin
müxtəlif cihaz və alətlərlə müstəqil işləməyi, müşahidə
və təcrübələrdən praktiki nəticə çıxarmağı öyrədir. Eyni
zamanda biz coğrafiya meydançasının bəzi alətlərindən
dərsdə də istifadə edirik.
Coğrafiya meydançasına aid olan alətlərlə havanın
temperaturu, təzyiqi, küləyin istiqaməti, yağıntıları
müşahidə etməklə onun miqdarını, istiqamətlərini müəyyən
edir və müxtəlif növ ölçü işləri aparırıq.
Bəzi alətlərdən istifadə edərək məktəbin həyətində
şagirdlərlə kiçik "meteoroloji stansiya" təşkil etmək
fikrindəyik.
Biz müəllimlər relyeflə bağlı dərslərimizdə şagirdlərdə
təsəvvür yaratmaq üçün 3D formasında relyef xəritəsindən
istifadə edirik. Bu xəritə şəkil formasında verilib.
Şagird hər hansı bir ərazinin meyilliyini görməsə onun
haqqında heç bir araşdırma edə bilməz. Bunun üçün biz
Azərbaycanın relyef xəritəsini 3D formasında gipslə
yaratmışıq. Azərbaycanın fiziki coğrafiyasına aid bütün
dərsləri bu relyef xəritəsinin üzərində aparıram. Burada
biz Kür çökəkliyinin qərbdən şərqə doğru, Böyük Qafqazın
şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru, Kiçik Qafqazın isə
şərqə və cənuba meyilliyinin azaldığını görərik. Bu eyni
zamanda çayların istiqamətləri və hara töküldüyünü
müəyyən etməyə imkan verir.
Şagirdlərlə Azərbaycanın relyefinə uyğun iqlim
tiplərinin yayılmasını və həmin iqlim tiplərinə uyğun
torpaq tiplərini müəyyən edirik. Şagirdlər qurşaqların
ardıcıllığını istər torpaq, istərsə də landşaft
qurşaqları olsun, müəyyən edə bilmirlər. Lakin şagirdlər
burada ardıcıllığa baxaraq qurşaqları relyefə uyğun
müəyyən edə bilirlər. Azərbaycana daxil olan hava
kütlələrinin istiqamətlərinə uyğun onların yaratdığı
dəyişikliklər və yerli iqlim şəraitində torpaq və bitki
örtüyünü müəyyənləşdirir və təhlil edirlər. Bildiyimiz
kimi, relyefdən asılı olanlardan biri də ərazimizin
geoloji quruluşudur. Ovalıqlardan tutmuş dağların
zirvələrinə qədər süxurların yaşı qədimləşir. Şagirdlər
ovalıqların ən sonda, yəni kaynazoy erasının çay və
dəniz çöküntülərindən yarandığını müəyyən edərək
hündürlüyə doğru isə neogen və paleogen süxurlarını
təyin edirlər. Bundan sonra isə hündürlüyə doğru mezozoy
yaşlı süxurlar gəlir. Bu yaşlı süxurları ərazilərə və
relyef xəritəsinə görə təyin edə bilirlər.
Son zamanlar sınaq və qəbul imtahanlarında xəritə üzrə
düşən suallar arasında relyeflə bağlı suallar çox olur.
Bu sualları göstərilən xəritə əsasında araşdırmaq
mümkündür.Yəni suala cavab vermək üçün mütləq ərazinin
meyilliyini və hündürlüyünü bilmək lazımdır. Suallardan
birini təqdim edirik. Bu sualda ərazinin A-B profili
üzrə torpaq və ya iqlim tipi soruşulur. Burada şagird
A-dan B-yə ərazinin yüksəyə doğru qalxdığını görür,
iqlimi və iqlimə uyğun torpaq tiplərini sadalayır.
Ümumiyyətlə, coğrafiyanın tədrisində əyani vasitələrdən
istifadə etmək həm şagirdin verilən tapşırıqları tez
qavramasına, həm də müəllimin dərs prosesində yüksək
nailiyyət əldə etməsinə gətirib çıxarır.
|
