|
Şagirdlərdə mütaliə mədəniyyətinin
formalaşdırılması və oxuya motivasiyanın
yüksəldilməsində kitab seçimi xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. Bu gün uşağın nə oxuması ilə maraqlanmaq
valideyn, müəllim və kitabxanaçılar üçün çox vacibdir.
Valideyn, müəllim və kitabxanaçılar uşaqları onların
zövqünü korlayan, aqressivlik yaradan, şiddəti çözüm
vasitəsi kimi təqdim edən, qorxu və təcavüzkarlıq
oyadan, yaşına uyğun gəlməyən, heç bir ədəbi və
tərbiyəvi dəyəri olmayan, postmodernist əsərlərdən -
kitablardan və ziyanlı saytlardan uzaq tutmalıdırlar. Bu
baxımdan düzgün kitab seçimi xüsusi önəm kəsb edir.
Yaxşı olar ki, kitab seçimində filoloq, kitabxanaçı və
psixoloqların məsləhətlərindən, filoloqlar tərəfindən
hazırlanmış tövsiyə siyahılarından istifadə edilsin.
Bu siyahılar isə necə gəldi yox, müəyyən tələblərə
uyğun tərtib edilməlidir. Burada uşaqların dəyişən
maraq sahəsi ciddi şəkildə nəzərə alınmalıdır. Çünki
maraqlar bir çox səbəbdən asılı olaraq fərddən fərdə
dəyişir. Oxucunun içində olduğu dairə, yaş, zəka, fiziki
imkanlar, başqa bir çox qabiliyyətlər, sosial mühit,
ailə mühiti, mədəni faktorlar və s. bu səbəblərə
daxildir. Siyahıya uşaqların maraq dairəsinə uyğun
olmayan əsərlərin salınması onlarda oxuma həvəsini və
alışqanlığını zəiflədə bilər. Ona görə də kitab
seçimində uşaq, müəllim, kitabxanaçı və valideynlərin
birlikdə qərar vermələri məsləhətdir.
Siyahıda milli-mənəvi və bəşəri dəyərləri təbliğ edən,
uşaqların mədəni, intellektual, psixoloji və nitq
inkişafına daha çox təsir göstərən tanınmış yazarların
nüfuzlu nəşriyyatlar tərəfindən çap edilmiş əsərlərinə
(xüsusən "Uşaq ədəbiyyatı seriyası"ndan) üstünlük
verilməlidir. Tərcih olunan əsərlər uşağın insani duyğu
və dəyərlərinin inkişafını təmin etməlidir.
Bu zaman həm bilik, həm psixoloji, həm də mütaliə
xarakterinə görə müxtəlif yaş mərhələlərinin (2-7; 7-12;
12-17) xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır. Orada
hər yaş qrupuna uyğun əsərlər ayrıca göstərilməlidir.
Məlumdur ki, mütaliə edərkən kiçikyaşlı uşaqları əsasən
hadisə və faktlar maraqlandırdığı halda, yeniyetmə yaşlı
məktəblilər görüb duyduqları hər şeyin mahiyyətini
bilməyə səy göstərir, əsərin fabulasına xüsusi ilə
diqqətli olurlar.
Kiçikyaşlı uşaqlara, ilk növbədə, mövzular üzrə şəkli
yazı ilə çap edilmiş kitablar, daha sonra kiçik
hərflərlə yazılmış və qalın kitablar əvəzinə böyük
şriftli və asanlıqla oxuna biləcək, şəkilləri əsərdəki
duyğuları əyani olaraq canlandıran (çünki uşaqlar
kəlmələrdən öncə rəsmləri oxuyurlar), səhifə düzəni,
qrafik tərtibatı və istifadə edilən material cəhətdən
özənli olan kitablar tövsiyə edilməlidir.
Yuxarı siniflərdə isə ədəbiyyat nümunələrinin seçimi
müəyyən mütaliə vərdişlərinə malik şagirdlərin
intellektual səviyyəsinin yüksəldilməsinə xidmət
etməlidir.
Tövsiyə olunan əsərlər dilimizin prinsiplərinə və
qrammatik qaydalarına uyğun olmalı, bu əsərlərdə işlənən
mövzular uşaqların yaş qruplarına uyğun gəlməlidir.
Seçilmiş əsərlər ədəbiyyatın nəzəri və praktiki
prinsiplərinə uyğun olmalıdır. Unutmayaq ki, bədii əsər
öz məzmunu, tərbiyəvi ideyası ilə yanaşı, növü, janrı,
quruluşu, dili, üslubu və s. xüsusiyyətləri ilə də
oxucuya təsir göstərir.
Siyahıların tərtibində oxucu tipləri də ciddi şəkildə
nəzərə alınmalıdır. Hazırda uşaq və gənclər üçün dörd
oxucu tipi (Başberger modeli) - romantik, realist,
intellektual və estetik tiplər müəyyən edilir. Siyahıya
bu tiplərin marağını təmin edəcək əsərlərin daxil
edilməsi də vacibdir.
Bunlarla yanaşı, siyahıda cinslərin marağı da nəzərə
alınmalıdır. Tədqiqatlar və müşahidələr göstərir ki,
yeniyetməlik dövründə qızlar daha çox məhəbbət, oğlanlar
isə detektiv və fantastik əsərləri oxumağa maraq
göstərirlər.
Bizcə, uşaqların özlərinin doğru hesab etdiklərini və
müsbət obrazları seçməyi öyrənmələri üçün oxunması
tövsiyə olunan ədəbiyyat siyahısına ancaq müsbət deyil,
mənfi xarakterlərin yaradıldığı əsərləri də əlavə etmək
lazımdır.
Unutmaq lazım deyil ki, mütaliə ancaq bilgi almaq üçün
olmayıb, həm də əylənmək üçündür. Ona görə də siyahıya
müxtəlif ədəbi növlərdə, rəngarəng janrlarda və
üslublarda, müxtəlif mətn növlərində olan, əyləncəli və
komik əsərlərin daxil ediməsi də məsləhətdir.
Siyahıda dünya xalqlarının ədəbiyyatından nümunələrin,
dünya miqyasında mükafatlar almış uşaq əsərlərinin
nəzərdə tutulması da məqsədəuyğundur. Çünki bu əsərlər
ciddi kriteriyalar əsasında müəyyən olunur, uşaqlara
uluslararası bir baxış acısı qazandırır, fərqli
mədəniyyətlərin tanınması üçün yararlı olur. Lakin belə
əsərlər tövsiyə olunarkən onların hansı səviyyədə
tərcümə olunduğu nəzərə alınmalıdır (Unutmayaq ki, indi
kitab bazarı xeyli bərbad tərcümə olunmuş kitablarla
doldurulub).
Bizcə, internet resurslarından müxtəlif mətn növlərində
olan bədii, elmi, texniki və s. ədəbiyyatların
mütaliəsini təmin etmək üçün nüfuzlu, uyğun görülən
saytların ünvanları da siyahıya əlavə edilməlidir. Bu
həm də şagirdlərdə müasir İKT vasitələrindən istifadə
etməklə səmərəli axtarış və dəyərli paylaşma
mədəniyyətinin formalaşdırılmasına kömək göstərər.
Yaxşı olar kitab siyahıları əhatəli tərtib edilsin ki,
uşaqların seçim imkanları da geniş olsun. Siyahılar
ədəbiyyat kabinetində və kitabxanada görməli yerdən
asılmalı, valideynlərə və uşaqlara verilməlidir.
Yuxarıda da qeyd edildiyi kimi, uşaqlar tövsiyə olunan
kitablarla yanaşı özləri də çoxlu kitab seçib oxuyurlar.
Bunu onlara birmənalı qadağan etmək məsləhət deyil.
Sadəcə olaraq bu işə ciddi nəzarət olunmalı və
istiqamətləndirilməlidir. Bizcə, uşaqların necə
oxumasından daha çox nə oxumaları ilə maraqlanmaq
lazımdır. Onları çox kitab oxumaqdansa, yaxşı kitab
oxumağa istiqamətləndirmək vacibdir. Çalışmaq lazımdır
ki, uşaqlar nə isə müsbət bir şey verəcək kitabları
seçib oxusunlar. Unutmayaq ki, "ümidlə açılıb qazancla
bağlanan bir kitab, yaxşı bir kitabdır" (Alcott).
İmran VERDİYEV,
Oğuz rayon Yaqublu kənd tam orta məktəbinin
dil-ədəbiyyat müəllimi,
əməkdar müəllim |
