|
Tanınmış şairin həyat yoldaşı Gülxanım Fətəliqızı ilə
söhbət
Rüfanə GÜNƏŞ, "Azərbaycan müəllimi"
r.qurbanova@muallim.edu.az
 - Alo, salam, sizi "Azərbaycan
müəllimi" qəzetindən narahat edirəm...
Bu dəfə Azərbaycanın tanınmış şairi
Məmməd Araz ömrünün gizli səhifələri ilə bağlı həyat
yoldaşı Gülxanım Fətəliqızının xatirələrini dinləmək
istədikE Razılaşdığımız kimi, səhəri gün qapısını
döyürəm. Mehriban bir xanım qarşılayır məni, qonaq
otağına keçirik. Divarlarda Məmməd Arazın portretləri
var. Sanki şairlə üz-üzə dayanmışam.
Əyləşirik və söhbətə başlayırıq.
- Mənim bu gözəl balam nə istəyir?
- Mərhum həyat yoldaşınızdan danışmağınızı istəyirəm, -
deyirəm.
Gülümsəyir və deyir:
- Onun yaradıcılığının böyük bir hissəsi mənə düşür. Bir
sətri yazıb atır, çıxıb gedirdi. Şeirlər tam olmurdu
bəzən. Toplamaq, saxlamaq lazım idi. Onun bəxti onda
gətirmişdi ki, mən ədəbiyyatçı olmuşam.
- Necə tanış olmusunuz, bəlkə elə
bundan başlayaq?
- Yox, tanışlıqdan danışmaq istəmirəm.
Susur. Amma sonra fikrini dəyişir.
Nəfəsini dərir və davam edir.
- Mən qubalı qızıyam. İkiillik Müəllimlər İnstitutunu
qurtarmışdım. Sonra belə qərar çıxdı ki, kim iki ili
bitiribsə ardını davam etdirməlidir. Anam əvvəl qoymadı
məni oxumağa, dedi gedəcəksən, Bakıda da qalacaqsan. Elə
də oldu. Məmmədin böyük qardaşı və əmisioğlu mən olan
patokda oxuyurdular. Nə bilim, qismətdir, vəssəlam.
- Ora gəlib-gedəndə görmüşdü sizi?
- Təbii ki. Amma xüsusi eşq macərası olmayıb. Mən onu
tanımırdım, amma şeirlərini əzbər bilirdim.
- Sizinlə tanış olanda Naxçıvandan
qayıdıb gəlmişdi?
- Bir il işləyib kənddə. Mənimlə oradan qayıdıb gələndən
sonra tanış olmuşdu. Öz kəndlərində həm coğrafiyadan,
həm də kimyadan dərs deyirdi. Halbuki coğrafiya müəllimi
idi. Sonra bir müddət Tibb Universitetində estetika
şöbəsi açdılar. İki-üç dəfə auditoriyaya girdi, sonra
atdı və şeir yazmaqla məşğul oldu.
- Uşaqlığı ilə bağlı hansı xatirələri
var idi? Necə uşaq olub?
- Bilirsiniz qızım, bizim uşaqlığımızı Hitler oğurladı.
Uşaqlıq görməmişik. Dava illəri, aclıq,
çatışmazlıqlar... Məmmədin atası xalq düşməni adı ilə
1945-ci ildə sürgün edilmişdi. Məmmədgil də çətinliklə
dolanırdılar, balaca olanda sürü otarırmış. Özünün
dediyinə görə, nadinc olub. Onun qabaq dişləri sınmışdı.
Dedim, sənin dişlərin niyə sınıb? Dedi ki, qayışqapdı
oyunu oynayırdıq, onda sınıb. Ayağının dərisi də neçə
yerdən sümüyünə yapışmışdı. Dedim, bunlar hardandır?
Dedi, o qədər nadinc idim ki, yorğanı atırdım başıma
həyətimizdəki iti qorxudurdum. Birdən-birə cumdu üstümə
ayaqlarımı parçaladı. İki ay gəzə bilmədim.
- Atası geri qayıtdı?
- Atası 10 il sonra geri qayıtdı. Onda artıq onlar
böyümüşdü. Məmmədin böyük qardaşı İbrahim o zaman
müəllim işləyirdi.
- Nə vaxtdan başlayıb yazmağa?
- Məmmədin kəndi (Nursu) ilə Şahbuz şəhəri arasında
Mahmudoba kəndi var. Orta məktəbi orada bitirib.
Məktəbin kitabxanasından Səməd Vurğunun "İstiqbal
təranəsi" kitabını alır. Deyir, birinci səhifəni açdım.
Gözüm birdən-birə sataşdı, "yenə səni gördüm, Dilcan
dərəsi" misrasına. Deyir, o misra beynimdə həkk olundu.
Mən də belə bir misra yazdım ki, "yenə səni gördüm Nursu
dərəsi". Amma bu şeir alınmadı. Sonra yazmağa davam
etdim.
Onun bir şair kimi yetişməsində anası Cahan xanımın
böyük rolu olub. Anasının çox qəribə yaddaşı var idi.
Aşıq Ələsgərin bu qalınlığında kitabını (əli ilə
göstərir) əzbər bilirdi. Halbuki oxuyub-yaza bilmirdi.
Məmməd həmişə deyirdi ki, mənim ilk müəllimim anam olub.
Amma təəssüf ki, o vaxt yazılan şeirləri, demək olar ki,
qalmayıb.
- Özü də xatırlamırdı yazdıqlarını?
- Yox. Xatırlamırdı.
- Araz təxəllüsünü nə vaxtdan
götürmüşdü?
- 1970-ci illərdə. Araz qırağında doğulmuş adam idi.
Həmişə Araz dərdindən danışırdıq. Düzdür, bir müddət
yuxarıdakıların acıqlarına gəldi. Amma Məmməd əhəmiyyət
vermədi.
- Dediniz ki, "Araz" təxəllüsü
yuxarıların xoşuna gəlməmişdi. DTK-nın qapınızı döydüyü
vaxtlar olubmu?
- Xeyli çətinliklərimiz olub, amma qapımızı döyməyiblər.
Çünki onları qoruyan bir əl var idi. Bəxtiyarı da
(Vahabzadə), Xəlili (Rza Ulutürk) də, Məmmədi də.
- Kim idi?
- Təbii ki, bəllidir...
- Ulu öndər Heydər Əliyev?
- Əlbəttə. Onları müdafiə edirdi. Tutulmağa qoymurdu.
Xəlil Rzanın bir şeiri var idi ki, Saranı sellər yox,
Rusiyayla İranın uzanmış əlləri apardı. Məmməd durub
deyib ki, Xəlil düz deyir. Biz cənubu görmək istəyirik,
cənuba getmək istəyirik. İstəyirik ki, torpağımızı geri
qaytaraq. Onda çox adam düşdü Məmmədin üstünə...
- Bir az da evdəki Məmməd Arazdan
danışaq. Necə xarakterli idi?
- Yazıçıların iki dənə üzü var (gülür). O demək
deyil ki, ailədə despot olub. Amma zəhmi var idi. Olmaz,
qurtardı. Mən 41 il müəllim işləmişəm. Amma 10 il
işləməyə qoymadı.
- Hansı illər idi?
- 1958-ci ildə bizim toyumuz oldu. Toyumuzdan sonra 10
il işləmədim. Sentyabr gələndə davaya çıxırdıq. Mən
işləmək istəyirdim, o qoymurdu. Sonra şair Əli Kərim
rəhmətə getdi. Gördü ki, Əli Kərimin həyat yoldaşı Elza
xanım iş axtarır. 3 körpəsi qucağında. Gəldi evə, nə
düşündü bilmirəm. Mənə dedi ki, sənədlərini hazırla,
apardı məni yenidən işə bərpa etdirdi. İlk dəfə rusdilli
məktəbdə Azərbaycan dilini keçirdim. Oradan rus dilini
bilmədiyim üçün qaçdım.
- Neçənci ildən bu binada
yaşayırsınız?
- 1998-ci ildən bu binada yaşayırıq.
- Bu ev sizə hədiyyədir?
- 1975-ci ildə bu bina tikilib. Buradan evləri
paylayanda biz Yasamalda ikiotaqlı evdə yaşayırdıq. Bizə
ev vermək məsələsi var idi. Mənim də ürəyim gedirdi
dənizi görmək üçün. Məmməd dedi, arvad gözünü o binadan
çək, bizə oradan ev verən deyillər. Çox qəribədir,
hərdən özüm mat qalıram. Allah bu evi bizə qismət
elədi... Dedilər ki, Heydər Əliyev qurultay qabağı
yazıçıları çağırır. Mən də Məmmədin yanında idim.
Operatorların arxasında əyləşmişdim. Gördüm ki, Heydər
Əliyev durdu Məmmədi arxadan qucaqladı, qulağına nəsə
dedi. O da başını yellədi. Mən də fikirləşirəm ki,
Heydər Əliyev indi çıxıb gedəcək, ev məsələsini deyə
bilməyəcəyəm. Bir də gördüm dedi ki, mənim iki mənzilim
var, birini verirəm Bəxtiyara, birini də Məmməd Araza.
Mən də bilmirdim ki, hansı tərəfdən ev veriblər. Hamı
dağılışdı. Heydər Əliyev Rəfail Allahverdiyevi, Bəxtiyar
müəllimi, Məmmədi və məni öz otağına dəvət etdi. Dedi ki,
ev filan binadadır. Mən də dedim ki, biz sizinlə
görüşmək istəyirdik, alınmırdı. Dedi ev üçün deyildi?
Çaşdım. Dedim, bəli ev üçün, həm də dərdləşmək üçün.
Güldü, dedi köçün, sonra dərdləşərik.
- Əvvəlki eviniz hansı idi, ilk hansı
evə gəlin gəlmişdiniz?
- Yarım padval evə. Məni Məmmədə vermirdilər. Amma
xoşlamışdıq bir-birimizi, dedim, gedirəm, qurtardı getdi.
Bir stol, iki stul, bir divan güclə yerləşən otaq idi.
İndi Salatın Əsgərova küçəsidir ora. Sonra Məmməd
ikiillik Moskvaya getdi, Qorki adına Ədəbiyyat
İnstitutuna. Mən qayıtdım anamın yanına. Amma ildə bir
dəfə bir aylığına Moskvaya gedirdim. İki il sonra o da,
mən də Bakıya qayıtdıq. Onda böyük qızım İradə qucağımda
idi.
- Ailəniz niyə onunla evlənməyinizə
razı deyildi?
- Uzağa vermək istəmirdilər. Anam 4 uşağı yetim böyüdüb.
Qardaşım dedi, madam istəyir, ver.
- Ailəcanlı idi?
- Ailəcanlı?
Sualıma sualla cavab verir.
Birdən-birə deyir ki, sizə bir şeir oxuyum. Təsadüfən
əlimə düşüb. İndi görün bu şeiri oxuyub kənd həyatını
təsvir edə bilərsiniz, ya yox?
Parisdə bir yuxu gördüm
Gördüm nənəm un ələyir
Gördüm babam çulğalayır qara damı
Bulağa ilk cığır salıb qar adamı
Boz itimiz havalanıb zəncir qırıb
Qar üstündə zəncir izi qırıq-qırıq
Tayamızdan düşüb qaçıb ana dovşan
Almalıqda
yol
itirib
bala
dovşan
Birinci
sinif
uşağı
üçün
ən
gözəl
şeirdir
bu.
İndi
bu
şeir
tamdır,
tam
deyil,
mən
bilmirəm.
O,
vəfat
edəndən
sonra
yenidən
arxivi
ayırmağa
başlamışam.
Əlimə
bu
şeir
düşdü.
- Öz
xəttidir?
-
Yox,
mənim
xəttimdir.
O
son
illər
yaza
bilmirdi
ki.
Onun
xəttini
də
oxumaq
mümkün
deyildi.
Bəzi
əsərlərini
mən
oxuyub
ortalığa
çıxarmışam.
Yaza
bilmirdi,
əli
tutmurdu,
bir
hərfi
yazırdı,
sonra
xətt
çəkirdi.
O
hərfə
baxıb
mən
fikirləşirdim
ki,
bu
söz
nə
ola
bilər.
Bu
hərfdən
sonra
nə
gəlsə
nə
olar.
Saatlarla
fikirləşib
mən
onun
yazılarını
bərpa
etmişəm.
-
Neçə
yaşında
xəstələnmişdi?
- 1971-ci
ildə
o
artıq
xəstə
idi.
-
Xəstəliyinin
adı
nə
idi?
-
Parkinson.
Əsəbdən
olmuşdu.
-
Nəyə
əsəbiləşmişdi?
-
Sovet
hökumətində
belə
bir
qayda
var
idi,
məzuniyyətə
çıxan
adamı
işdən
çıxarmaq
olmaz.
"Provsoyuz" da (Həmkarlar İttifaqı) icazə verməzdi ki,
özünün xəbəri olmadan bir adamı işdən çıxarsınlar.
Məmməd də onda "Ədəbiyyat" qəzetində baş redaktorun
müavini işləyirdi. Nərimanovun heykəli qoyulmamışdan
qabaq şəkli qəzetdə gedir. Bu şəkil gedəndə Məmməd
Vilnüsdə məzuniyyətdə olur və şəklin getməsindən xəbəri
olmur. Bütün təqsirləri yıxırlar Məmmədin üstünə,
səbəbsiz, xəbər etmədən işdən çıxarırlar. Məmməd bizi
aparıb Yesentukiyə qoyub özü gəlib Tatarıstana
ezamiyyətə getməli idi. Gəlib görür ki, işdən çıxarılıb.
Bu adam 3 ay əsəbdən yata bilmədi. Sonra başladı sol əli
titrəməyə, sağa keçdi, ayağa, dilə... Qızım, onun
qəbrini belə qısqananlar olub.
- Xəstəlikdən sonra həyatınız necə
oldu?
- Ən gözəl şeirlərini xəstəlik dövründə yazdı. Düzdür,
xəstəlik səhhətini əlindən aldı, amma beynini ala
bilmədi. Açığı deyim ki, bir həyat yoldaşı kimi bəlkə də
mən heç nə etməzdim. Amma mən ədəbiyyatçı kimi
yanaşdığıma görə onun bir sətrinin də itməsinə razı
deyildim. Hamısını bərpa edirdim, özünə oxuyurdum. O
deyəndə ki, bu düzdür, qoyurdum bir kənara. Beləliklə,
şeirlərinin hamısını onun redaktəsi ilə bitirmişəm. Amma
məqalələrini yox. 200-dən yuxarı məqaləsini kompüterdə
yığmışam. 5-6 məqaləsi qalıb. Xəstələndim deyə onları
yığa bilmədim. İstəyirəm "Qarabağ simfoniyası" adında
kitab çap etdirəm. Onun eyniadlı məqaləsi var. Hissələrə
ayıram, "Torpaq, kimdir sahibin?". Ssenariləri var:
Xurşidbanu Natəvan, Azərbaycanın landşaft qurşaqları
haqqında. Bu ssenariləri də, müsahibələri də, qələm
yoldaşları haqqında söhbətləri də toplayıb kitabı dərc
etdirəcəyəm.
Yenidən ailədəki Məmməd Arazdan
danışmaq istəyirəm.
- Necə ata idi?
- Çox gözəl ata idi. Amma feodal fikirli idi. Çatdı
sənə?
(İkimiz də gülürük)
- Mənə qarşı da feodal fikirli idi. Bir dəfə istədim
dırnaqlarımı boyayım, bəzənib-düzənim. Gəldi evə, gördü.
Dedi, hara getmişdin? Dedim, heç yerə. Dedi, bu saat
onların hamısını yu. Bir də görməyim.
- Övladlarına da icazə vermirdi?
- Çox istəyirdi uşaqlarını. Amma sərbəstlik vermirdi.
- Ondan incidiyiniz məqamlar olubmu?
- Qızım, bu həyatdır. Əlbəttə, olub. Dava elədiyimiz də
olub. Küsülü olduğumuz da.
- Könlünüzü necə alırdı?
- Yox, elə xasiyyətləri yox idi. Üzr istəmirdi, gəl
barışaq da deməzdi. Belə şeylərə quru adam idi.
- Ən şad gününüz hansı idi?
- Böyük nəvəm anadan olanda sevincimizin hədd-hüdudu yox
idi.
- Nəslinizdə adını daşıyan varmı?
- Yox. Uşaqlar istəmədi. Nəticələrimin də hamısı qızdı.
- Onun ən yaxın dostu kim idi?
- Biz ailəvi Söhrab Tahirgillə dost olmuşuq. Onun həyat
yoldaşı Lida xanımla mənim xasiyyətim tuturdu. Salamımız
çox adamla olub. Get-gəl olmayıb.
- Eşitdiyimə görə, adətən şairlər gecələr yazırlar.
Məmməd müəllim necə?
- Mən görməmişəm. Bax, Məmmədin yarımçıq misraları çox
olub. Qoy o yarımçıq sətirlərin olduğu dəftəri gətirim
sənə.
(Gedir dəftəri gətirməyə)
- Bu onun çap olunmamış məqalələridir. Öz xətti ilə. Oxu
görüm oxuya bilirsən?
(Oxumağa çalışıram, bir neçə sözdən sonra oxuya
bilmirəm).
- Bəs siz necə oxuyurdunuz?
- Mən 41 il müəllim işləmişəm. Müxtəlif xətlər görmüşəm.
Ona görə xəttini oxuya bilirdim.
- Sizə təşəkkür etdiyi zamanlar oldumu?
- Mənə təşəkkür etməyib. Amma dostlarına deyib ki, mənim
yaradıcılığımı saxlayan Gülxanımdır.
- Xarici ölkələrdə olmusunuz?
- O özü də demək olar ki, olmayıb. Bir dəfə Fransaya
getdi. Sonra hazırlaşdı ki, harasa getsin, alınmadı.
Sonra da xəstələndi. Həmişə mənə deyirdi ki, səni Orta
Asiyaya aparacağam. Apara bilmədi. Amma onun müalicəsi
üçün Almaniyaya getmişdik. Səhər getdim xəstəxanaya,
gördüm ki, dəftərin qırağında belə bir misra yazıb.
"Axır ki, təkliyə öyrətdim səni, Onsuz da nə vaxtsa
öyrədəcəkdim".
- Məmməd Arazın sevimli yazıçısı kim idi?
- Ən çox Nizamini, Füzulini oxuyurdu.
- Son günlərini necə xatırlayırsınız?
- İnana bilmirdim ki, o qəfildən ölə bilər. Dəfələrlə
vəziyyəti pisləşirdi. Bir-iki gün keçirdi yaxşılaşırdı.
2004-cü il dekabrın 1-i idi. Nahar eləyirdi, durub qaçdı
pəncərəyə. Elə bildim, nəsə boğazında qalıb. Mən də
qaçdım yanına, kürəyinə vurdum. Gördüm kişi yıxıldı.
Evdə köməkçinin yanında qoyub, həyətə qaçdım, kömək
çağırmağa. Həyətdəki polislərə dedim ki, təcili yardım
çağırın. Sonra İradəyə zəng etdim ki, tez yetiş, kişi
gedir. Uzatdılar bura (otaqdakı həmin yeri göstərir),
sonra nəvəm qucağına aldı, pilləkənləri düşürtdü, yolda
da keçindi.
- Vəfatından sonra yuxunuza gəldiyi zamanlar olur?
- Yuxuma gəlir, amma məndən heç nə istəmir. Kölgə kimi
gəzir, kölgə kimi də çəkilib gedir. Amma tez-tez
görmürəm.
Söhbətimiz yekunlaşır, amma birlikdə ailə albomlarını
vərəqləyirik. Gülxanım müəllim öz atasının şəklindən
başlayaraq bütün ailə albomunu göstərir. Məmməd Arazın
hərbi hissədə imza atdığı zaman çəkilən şəkillərini
görür. Deyir, qızım, yadımdan çıxdı sənə deyim ki, biz
onunla 1995-ci ildə Murovdağa qalxmışıq. Murovdağdan
aşağı enəndə bir bulağa Məmməd Araz adı verilib.
Məmmədlə bir yerdə Beyləqanda əsgərlərlə görüşməyə
getmişik. Biz gedən səngərlə düşmən arasında 100 metr
məsafə olub. Beyləqanda, Hərami düzündə olan səngərə də
Məmməd Araz adı veriblər.
İllərin fotoşəkillərə əks olunan xatirələrini
izləyə-izləyə müsahibimə təşəkkür edirəm və o da Məmməd
Araz haqqında yazdığı iki kitabını mənə hədiyyə edir.
|
