|
 Görkəmli
psixoloq Əbdül Əlizadə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
Universitetinin fərəhli uğurlarında, vüsətli inkişafında
və mənəvi həyatında özünəməxsus yeri olan nadir
alim-pedaqoqlarımızdan biri olmuşdur. Mənalı həyatını
ilhamlı əməksevərliklə qeyri-adi bir elmə həsr etmiş bu
elm fədaisi Azərbaycanda psixologiya elminin inkişafında
əvəzsiz rol oynamışdır.
Onun həyat yolunun ilk mənalı mərhələsi 1950-ci ildən -
Azərbaycan Dövlət Universitetinin tələbəsi olmaq
şərəfinə nail olduğu gündən başlayır. 50-ci illərdə
Azərbaycan Dövlət Universiteti öz həyatının
müharibədənsonrakı qaynar günlərini yaşayırdı. Ə.Əlizadə
hörmətli müəllimlərini - respublikanın elm korifeylərini
- Mir Cəlal Paşayevi, A.Qarayevi, A.O.Makovelskini,
F.Qasımzadəni, M.C.Cəfərovu, B.Vahabzadəni, M.Təhmasibi,
M.Hüseynzadəni, A.Zamanovu, M.Məhərrəmovu həmişə
minnətdarlıq hissi ilə xatırlayırdı.
Sözügedən görkəmli alimlərlə unudulmaz görüşlər Əbdül
Əlizadə üçün bir məktəb idi. Bu məktəbdə o, böyük ziyalı
mədəniyyətinin qaynaqlarını mənimsədi və bütün həyatı
boyu onun ab-havasında yaşadı. Tələbələri elmə çağırış
və elmə məhəbbət ruhunda tərbiyə etmək bu "məktəbin"
müqəddəs məramı idi.
Əbdül Əlizadənin elm dünyası da ilk növbədə, bu
qeyri-adi mühitdə yaranmışdı. O, III kurs tələbəsi ikən
özünün ilk sanballı əsərini yazmışdır və bu əsər
universitetdə TEC-in əsərlərində nəşr olunmuşdur.
 ADU-nu
fərqlənmə diplomu ilə bitirəndən sonra o, Ə.Əzimzadə
adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbində psixologiya
və pedaqogika müəllimi kimi fəaliyyətə başlamışdır.
Məktəbdə qaynar yaradıcılıq mühiti gənc müəllimin elmə
olan marağını daha da artırırdı. Onun yaradıcılıq
psixologiyası haqqında ilk məqalələri də elə rəssamlıq
məktəbində yazılmışdır.
1957-ci ildə Ə.Əlizadəni "Azərbaycan məktəbi" jurnalında
işləməyə dəvət etdilər. Onun həyat yolunda mahiyyətcə
yeni mərhələ başladı. Redaksiyada işlədiyi müddət
ərzində bir tərəfdən elmi yaradıcılığın metodologiyası
və metodikasını mənimsədi, digər tərəfdən respublikanın
seçilən alim-psixoloq və pedaqoqlar mühitinə qovuşdu.
Əbdül Əlizadənin akademik M.Mehdizadə, A.Abbaszadə,
Ə.Seyidov, M.Muradxanov, A.Abdullayev, Ş.Ağayev,
R.Hüseynov kimi görkəmli alim və jurnalistlərlə
elmi-yaradıcılıq əlaqələri özü-özlüyündə təsirli
yaradıcılıq amilinə çevrildi.
Beləliklə, 50-ci illərin sonu, 60-cı illərin
əvvəllərində Azərbaycan psixologiya elminə öz
dəst-xətti, öz nəfəsilə seçilən istedadlı və əməksevər
bir alim gəldi. Onun uğurlarını elm aləmində layiqincə
dəyərləndirməyə başladılar.
Ə.Əlizadə görkəmli Azərbaycan filosofu və psixoloqu
professor Ə.K.Zəkuyevin rəhbərliyi ilə "Şagirdlərin
yaradıcı təxəyyül fəaliyyətində analiz və sintez
proseslərinin xüsusiyyətləri"ni öyrənirdi. Onu aktual
bir məsələ - təxəyyüldə informasiyaların işlənməsi
prosesi maraqlandırırdı. 60-cı illərdə informasiyaların
işlənmə prosesi XX və XXI əsrlər psixologiyasında önəmli
yer tutan koqnitiv psixologiyanın əsas problemlərindən
biri idi. Gənc alim də təxəyyülün xüsusiyyətlərini məhz
bu kontekstdə araşdırırdı.
Bu gün iftixarla demək olar ki, 60-cı illərdə koqnitiv
psixologiyanın müəyyən səhifələri məhz Azərbaycanda
yazılmışdır və bu işdə görkəmli psixoloq-alim Əbdül
Əlizadənin xidmətləri böyükdür.
Ə.Əlizadə yaradıcılığın sirlərini arayıb-araşdırırdı. Bu
yolda onun diqqətini ilk növbədə XX əsrin böyük
psixoloqu Z.Freydin əsərləri cəlb etdi. O zaman,
ideoloji meyarların hökm sürdüyü bir şəraitdə Z.Freydin
əsərlərinə müəyyən qadağalar qoyulsa da, istedadlı
psixoloq bu tilsimi sındırdı və onun axtarışlarında
Freyd səhifələri açıldı. O, Z.Freydin şah əsərlərini
"Leonardo do Vinçi", "Yuxuların yozulması" və s. səylə
öyrəndi. Onu tədricən psixoseksual inkişaf məsələləri
maraqlandırmağa başladı. Bu öz-özünə pöhrələnən maraq
sonralar onun yaradıcılığının başlıca səhifələrindən
birinə çevrildi. 60-cı illərdə Ə.Əlizadənin bu problemə
həsr olunmuş bir neçə kitabı nəşr olundu.
Psixoseksual inkişaf problemi, bir qayda olaraq, tibbi
fizioloji kontekstdə araşdırılırdı. Ə.Əlizadə problemə
yeni baxımdan, psixoloji baxımdan yanaşdı və onu
şəxsiyyət psixologiyası kontekstində tədqiq etdi. Bu,
Azərbaycan psixologiyasının uğurlu nailiyyətlərindən
birinə çevrildi.
1975-ci ildə Ə.Əlizadə "Cinsi demorfiz
m və şəxsi qarşılıqlı münasibətlərin formalaşmasının
psixoloji problemləri" mövzusunda doktorluq
dissertasiyasını uğurla müdafiə etdi. Ə.Əlizadənin
doktorluq dissertasiyası Azərbaycan psixologiyasında
mühüm hadisə idi. Bu tədqiqatla Azərbaycan
psixologiyasında yeni elmi istiqamət - cinsi fərqlər
psixologiyası istiqaməti yarandı və uğurla inkişaf
etməyə başladı. Bundan başqa, onun çoxcəhətli
araşdırmaları nəticəsində psixi (psixoloji) cins
konsepsiyası formalaşmışdı. Bu problem dünya
psixologiyasının aktual problemləri sırasında xüsusi
yer tutur. Müasir şəraitdə geniş tədqiq olunan gender
probleminin, onun sosioloji, psixoloji və pedaqoji
məsələlərinin öyrənilməsi məhz bu araşdırmalara
söykənir.
Ə.Əlizadə özünün nəzəri-eksperimental axtarışlarını
məharətlə praktika ilə, ilk növbədə, məktəb təcrübəsi
ilə üzvi surətdə əlaqələndirmişdir.
1964-cü ildə dövrün psixoloji fikrini sistemli əks
etdirən sanballı "Psixologiya" dərsliyi nəşr olunmuşdur.
Onun altı müəllifindən üçü respublikanın qocaman
psixoloqları (Ə.Zəkuzadə, F.İ.İbrahimbəyov və
M.Məhərrəmov), üçü isə istedadlı gənc psixoloqlar
(Ş.Ağayev, Ə.Bayramov və Ə.Əlizadə) idi. 1968-ci ildə
Ə.Əlizadənin professor Y.Ş.Kərimovla birlikdə yazdığı
"İlk addımlar" (məktəbəqədər uşaq müəssisələri üçün),
1986-cı ildə Ə.S.Bayramovla birlikdə yazdığı "Sosial
psixologiyanın aktual məsələləri", 1989-cu ildə isə
fundamental "Psixologiya" dərsliyi (professor
Ə.S.Bayramovla birlikdə) nəşr olundu. Ə.Əlizadə IX və X
siniflər üçün "İnsan və cəmiyyət" dərsliyinin də
həmmüəllifidir. Bu dərslik Azərbaycan və rus dillərində
iki dəfə nəşr olunub.
80-ci illərdə Azərbaycan məktəblərində psixoloji
xidmətin təşkili sahəsində eksperimentlər aparılırdı.
Azərbaycan psixologiyası salnaməsində bu eksperimentlər
Bakı eksperimentləri kimi məşhurdur. Professor
Ə.Əlizadə Bakı eksperimentlərinin elmi məsləhətçisi kimi
onların təşkilində yaxından iştirak etmişdir. Onun böyük
səyi nəticəsində bu gün respublikanın təhsil
müəssisələrində psixoloji xidmətin geniş şəbəkəsi
yaradılmış və uğurla inkişaf etməkdədir. 80-ci illərin
ikinci yarısında Azərbaycan məktəblərində maraqlı bir
fənn - "Ailə həyatının etikası və psixologiyası" fənni
tədris olunmağa başlandı. Yeni fənnin komissiyası
yaradılmalı idi. Professor Ə.Əlizadə professor
A.Almazovla birlikdə bu önəmli elmi-psixoloji vəzifəni
uğurla həll etdilər. Onlar Azərbaycan ailəsinin
xüsusiyyətlərini araşdıraraq qısa müddət ərzində fənnin
tədris-metodiki kompleksini - fənnin orijinal
proqramını, dərslik, müntəxəbat və tədris metodikasını
yaratdılar. Bu, Azərbaycan təhsilinə müəlliflərin böyük
elmi-metodik töhfəsi idi.
90-cı illərin əvvəllərində "Azərbaycan müəllimi"
qəzetində professor Əbdül Əlizadənin müasir təhsil
konsepsiyasına həsr olunmuş silsilə məqalələri dərc
olundu. Məqalələrdə müasir təhsil nəzəriyyəsinin
paradiqmaları ilk dəfə ətraflı açıqlanmış və elmi-nəzəri
təhlilini tapmışdır. Bu məqalələrin materialları
əsasında Ə.Əlizadənin "Müasir Azərbaycan məktəbinin
psixoloji problemləri" monoqrafiyası nəşr edilmiş və
sonsuz maraqla qarşılanmışdır. Sözügedən dövrdə onun
"Yeni pedaqoji təfəkkür" (Bakı, 2001) monoqrafiyası da
işıq üzü görmüşdür.
Əməkdar elm xadimi Ə.Əlizadənin elmi-pedaqoji fəaliyyəti
çoxcəhətli olsa da, o, həmişə özünü təvazökarlıqla
psixologiya müəllimi hesab edirdi. Bir fakt şəksizdir:
professor Ə.Əlizadə Azərbaycanın xarici ölkələrdə
tanınmış görkəmli psixoloq-alimi idi. Onun elmi
fəaliyyəti pedaqoji fəaliyyəti ilə qırılmaz tellərlə
bağlıydı.
Ə.Əlizadənin müəllim kimi fəaliyyəti son dərəcə səmərəli
olmuşdur. Onun mühazirələrinin elmi-nəzəri və metodik
səviyyəsi özünün intellektual yükü, parlaqlığı ilə
həmişə seçilmişdir.
Əbdül müəllim psixologiya elmini sevimli tələbələrinə
ilhamla öyrədirdi. Onun tələbələri sırasında tanınmış
psixoloq-alimlər və pedaqoqlar, əməkdar müəllimlər,
elmlər doktorları və fəlsəfə doktorları var.
Professor Ə.Əlizadə universitetin "Elmi xəbərlər"inin
(psixologiya və pedaqogika seriyası) baş redaktoru,
"Azərbaycan məktəbi" jurnalının redaksiya heyətinin üzvi
kimi də səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. O,
psixologiya üzrə nəşr edilmiş onlarla kitabın redaktoru
və rəyçisi olmuşdur. Əbdül Əlizadənin bənzərsiz
şəxsiyyəti onun çoxcəhətli səmərəli elmi-pedaqoji
fəaliyyətinin başlıca qaynağıdır. O, bir şəxsiyyət kimi
təkrarolunmaz idi. Onun şəxsiyyətinin polifoniyası
nəinki zəngin elmi yaradıcılığında, həm də, ilk növbədə,
insanlarla - həmkarları, dostları və tələbələri ilə
ünsiyyətə bütün aydınlığı ilə əks olunurdu.
Əbdül müəllimin istedadı kimi maraqları da çoxcəhətli
olmuşdur: Azərbaycan ədəbiyyatı... Azərbaycan dili...
Azərbaycan tarixi... milli psixologiya... insan
psixologiyası...
Həyatının nə az, nə çox, düz 58 ili bilavasitə ADPU ilə
- respublikamızın bu adlı-sanlı ali məktəbi ilə
bağlıdır. Əməkdar elm xadimi, təhsilin nəzəriyyəsi və
praktikası ilə məşğul olan görkəmli pedaqoq, professor
Əbdül Əlizadə ADPU-da fəaliyyət göstərdiyi illəri -
neçə-neçə igidin ömrü qədər əzəmətli olan bu illəri
həyatının qızıl səhifələri hesab edir, Azərbaycan
psixologiya elminin inkişafı və çiçəklənməsini özünün
ülvi missiyası sayırdı.
Vilayət ƏLİYEV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin elmi işlər
üzrə prorektoru, professor |
