|
Bakı Dövlət Universitetinin professoru Abuzər Xələfovla
söhbət
Rüfanə GÜNƏŞ, "Azərbaycan müəllimi"
r.qurbanova@muallim.edu.az
 Artıq
üç çərşənbəni geridə qoymuşuq. Novruz ərəfəsindəyik.
Xalqımızın uzun illərdən süzülüb gələn yüksək
ənənələrini, milli-mənəvi dəyərlərini özündə əks etdirən
bu müqəddəs bayramı qarşılamağa hazırlaşırıq. Əlbəttə,
Novruz adətlərinin qorunub saxlanılmasında yaşlı nəslin
də rolu danılmazdır. Məhz ona görə də bu dəfə elmin
ağsaqqallarından birinin qapısını döyüb, evinə qonaq
oluruq. Məqsədimiz həm onunla bayramlaşmaq, həm də
minilliklərlə tarixi olan Novruz adət-ənənələri barədə
söhbət açmaqdır. Beləliklə, həmsöhbətimiz 83 yaşlı alim,
böyük ziyalı, əməkdar elm xadimi, əməkdar mədəniyyət
işçisi, Azərbaycan Kitabxanaçılar Cəmiyyətinin
prezidenti, Bakı Dövlət Universitetinin
Kitabxanaşünaslıq kafedrasının müdiri, tarix elmləri
doktoru, professor Abuzər Xələfovdur.
Abuzər müəllim bizi öz evində ömür-gün yoldaşı ilə birgə
qarşılayır. Salamlaşırıq, hal-əhval tutandan sonra
keçirik müəllimin iş otağına və söhbətimizə başlayırıq.
-Sizin doğulduğunuz bölgədə Novruz necə qeyd olunurdu?
- Qızım, mən Qərbi Azərbaycanın Göyçə mahalının Cil
kəndində doğulmuşam. Göyçə qədim Azərbaycan torpağı,
türklərin yaşayış məskənidir. Bizim mahalda Novruz
bayramı bütün bayramların başında gəlirdi. Bayrama bir
ay qalmış bütün kənddə hazırlıq gedirdi. Yaxşı
yadımdadır, kənddə olan bacalı evlərə qara dam
deyirdilər. Hansı evə gedirdin, görürdün oranı yaxşıca
təmizləyib, ya un, ya da əhənglə dirəkləri ağardıb
bəzəyiblər. Novruza bizim xalqımız təmizlik, saflıq,
şəffaflıq bayramı kimi baxırdı. Bu bayramda bütün
küsülülər barışırdı. Novruz xalqımız üçün dostluq,
qardaşlıq, birlik bayramı idi. Novruzu necə həsrətlə
gözləyirdik. Düşünürdük ki, Novruz bayramı gəlsin, biz
də nemətlərdən dadaq.
- Valideynləriniz sizə bayramda hansı hədiyyələri
alırdı?
- Valideynlər çalışırdılar ki, Novruz bayramında öz
uşaqlarının yeni geyimləri olsun.
- İlk qeyd etdiyiniz Novruz bayramını necə
xatırlayırsınız?
- Sözün düzü, mən ilk Novruz bayramını xatırlayanda
nənəm və babam yadıma düşür. Babam 110 il yaşayıb. Babam
dərya idi, bildiyi dastanları, nağılları cümlə-cümlə
bizə danışırdı. Ondan Novruz barədə o qədər gözəl
nağıllar dinləmişik ki... Birinci dəfə babam mənə
demişdi ki, Novruz bahar bayramıdır. Çünki biz
tərəflərdə ona Əli bayramı da deyilirdi (imam Əlinin
xəlifə olaraq taxta çıxdığı günlə Novruz bayramı eyni
günə təsadüf edir). Amma Novruz bayramının tarixi bizim
eradan da əvvələ gedir. Mən bu bayramı təmizlik, birlik,
dostluq, azadlıq, şəffaflıq, insanların bir-birinə
hörmət bayramı adlandırıram. Bu bizim qədim
bayramımızdır. Çox millətlər öz adətlərini unutdular.
Amma xalqımız o adət-ənənələri qoruyub saxlayır. Ona
görə də Novruz bayramı deyəndə bütün türk xalqları bizi
nümunə gətirir ki, azərbaycanlılar bu bayramı qoruyub
saxlayırlar.
- Novruzun papaq atmaq, fala baxmaq kimi maraqlı
adətləri var. Sizə bu bayramda hansı adətlərdən pay
düşürdü?
- Papaq atmaq şəhər yerlərində adət idi. Amma bizdə
qurşaq sallamaq adəti var idi. Mən uşaqlıq illərimdə çox
qurşaq sallamışam. Əvvəlcədən hara qurşaq sallayacağımı
planlaşdırırdım. Bilirdim ki, kim yaxşı pay qoyacaq.
Gedib qurşağımı sallayırdım, gətirib ora yumurta,
qoz-fındıq ləpəsi, şirniyyatlar qoyurdular. Biz də
uşaqlarla gedib onları bölüşdürürdük. Amma bizim kənddə
bir Abbasəli kişi var idi. Çox qəddar adam idi. Bir dəfə
onun bacasından qurşaq salladım, çəkib qırdı. Dedim,
Abbasəli dayı, qurşağımı ver. Dedi vermirəm, bilmirsən
ki, kasıb adamam, get varlıların bacasından qurşaq
salla.
- Kəndinizdə Novruzla bağlı hansı maraqlı adətlər var
idi?
- Məsələn, Novruz bayramında qurban kəsərdilər. Yeni
qohum olan ailələr biri-birinə boynuna qırmızı lent
bağlanmış qoç aparardılar. Qapı dalı pusmaq da adətimiz
idi. O zaman evdə qadınlar kişilərə deyirdi ki, pis söz
danışmayın, birdən kimsə qapı dalı pusar. Bir dəfə
getdim qapı pusmağa. Eşitdim ki, qadın ərinə deyir: "Mən
sənə demişdim filan şey al, niyə almamısan?".
Babam deyirdi ki, su çərşənbəsində, dan ulduzu görünəndə
suyun üstünə getmək lazımdır. Dərdini suya danış ki,
yuyub aparsın. Gedirdik çayın qırağına, dərdimizi
danışırdıq, sonra da o su ilə yuyunurduq.
Bizim kənddə uşaqlar çıxırdılar hündür təpəyə, yumurtanı
dığırladırdılar, kimin yumurtası uzaq gedirdisə, o, 10
yumurta alırdı.
- Kənddə tonqal qalanırdı?
- Hər bir evdə dörd çərşənbənin dördündə də tonqal
qalanırdı. Üstündən atılanda deyirdik ki,
ağırlığım-uğurluğum bu tonqala. Özü də 7 dəfə atılmaq
lazımdır. Tonqaldan atılmaq deyəndə yadıma bir xatirə
düşdü. Bir dəfə Mərdəkanda istirahət edirdim, Bəxtiyar
Vahabzadə də orada idi (xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə
Abuzər Xələfovun universitetdə müəllimi olub). Tonqal
qaladıq. Mən atıldım, Bəxtiyar müəllim dedi ki, Abuzər,
mən də atılmaq istəyirəm. Dedim, Bəxtiyar müəllim,
yıxılarsınız. Dedi yox, atılacağam. Çətinliklə olsa da,
o da atıldı. Bir dəfə də Mirvarid Dilbazini sönən
tonqalın üstündən atlanan görmüşəm.
- Novruzun simvolları Kosa, Keçəl, əvvəl də var idi?
- Kosa və Keçəl bizim xalqda olan yumor hisslərindən
yaranıb. Bu yumor ona görə əmələ gəlib ki, bayram daha
da şən keçsin. Kosa və Keçəl bizim balaca teatr
truppalarının başlanğıcı hesab oluna bilər. Kosa və
Keçəl bəzi məclislərdə hətta yüksək dövlət adamlarına da
sataşırdılar. Onlar təlxək kimi görünsələr də əslində
insanların bərabərliyinə xidmət edirdilər. Kosa və
Keçələ böyük hörmət var idi. Kosa həmişə yeniliklərdən
danışırdı. Onunla bir məclisdə oturanda nə qədər yeni
şey öyrənmək olardı. Keçəl məzhəkəli şeylər danışırdı.
Bizdə iki balaca kənd idi. Orda Kosa da, Keçəl də var
idi.
- Hər il eyni adam olurdu?
- Yox, müxtəlif, kimin qabiliyyəti var idi o olurdu.
Bizim kənddə bir kişi var idi, o bu obrazlara girməyi
çox gözəl bacarırdı, həm də zurnaçı idi. Bəzənirdilər,
özlərinə quyruq qoyurdular, düşürdülər kəndin canına.
- Ən yadda qalan Novruzunuz hansı olub?
- Şıxəli Qurbanovun Novruz bayramı keçirməyi. O illərdə
hər şey qadağan idi, milli adət-ənənələrdən danışmaq
olmazdı. Novruzu hər kəs evində gizlin keçirirdi. Ancaq
Şıxəli Qurbanovun sayəsində Novruz bayramı ümumxalq
bayramına çevrildi. 1959-cu ildə ilk dəfə keçiriləndə
mən də iştirak etmişdim. Tələbələr bu bayramı sevinclə
qarşılayırdı, hamısı axışmışdı bulvar ətrafına. O,
Mərkəzi Komitənin katibliyindən gedəndən sonra yenə
Novruz bayramını dayandırdılar. Ancaq ulu öndər Heydər
Əliyev ölkə rəhbərliyinə gətiriləndən sonra bu adətlər
yenidən bərpa olundu. Novruz bayramının ümumxalq
xarakteri almağında ümummilli liderimizin də böyük
xidməti olub. O, çıxışlarında da Novruz bayramı barədə
həmişə böyük hiss-həyəcanla, sevinclə danışırdı.
- Başqa ölkələrdə Novruzu qeyd etdiyiniz vaxtlar olub?
- Bayram günlərində bir neçə dəfə Türkiyə və İranda
olmuşam. Bizim qədər gözəl Novruz bayramı keçirən xalqa
rast gəlməmişəm. Novruz bayramı xalq bayramına
çevrildiyindən bizim türklərə də təsirimiz oldu. İndi
onlar da Novruzu qeyd edirlər.
- O dövrün Novruzu ilə indiki bayramda hansı fərqləri
görürsünüz?
- Kənddə keçirilən Novruzun dadı başqadır. Burada kimin
qapısının arxasına gedəsən. Bəzən şahidi oluram ki,
uşaqlar gətirib papaq qoyur. Bir də görürsən biri
təpiklə vurub atır. O düz deyil. Bu, uşaq dünyasıdı,
uşaq dünyasının başlanğıc mərhələlərində gərək uşaqların
qəlbini qırmayasan. Mən Qərbi Azərbaycandanam,
ermənilərdə belə bayram görməmişəm. Onlar da Novruz
bayramında gəlib bizim şənliklərdə iştirak edirdilər.
Qızım, onu da qeyd edim ki, indi Novruz təkcə ailələrdə
deyil, dövlət səviyyəsində də təntənəli şəkildə qeyd
olunur. Hətta ölkə başçısı və xanımı bayram şənliklərinə
qatılırlar.
- İndi bayramı necə qeyd edirsiniz?
- Biz yaxşı stol bəzəyirik, uşaqlarımız gəlir. Yığışırıq
stolun ətrafına. Qaydaya görə, hər kəs Novruzu öz evində
qeyd etməlidir. Cavanlar öz valideynlərini təbrik
etməlidir. Məsələn, anam deyərdi ki, gedirəm
bayramlaşmağa, gedirdi, pay da aparırdı. Görün bunun nə
qədər böyük mənəvi əhəmiyyəti var idi.
Abuzər müəllimi çox yormaq istəmirik, suallarımızı burda
yekunlaşdırırıq. Onun və ailəsinin bayramını təbrik
edib, sonda bizə, xalqımıza olan arzusunu soruşuruq:
- Bu bayram günlərində xalqımıza əmin-amanlıq, gözəl
yaşayış, cansağlığı arzulayıram. Ən əsas arzum isə
torpaqlarımızı işğalçı, faşist xislətli Ermənistanın
pəncəsindən azad etməkdir.
Müsahibəmiz burada yekunlaşır, amma Abuzər müəllimlə
söhbətimiz davam edir. Birlikdə onun kitabxanasını
nəzərdən keçiririk. Bizi şəxsi kitabxanasındakı nadir
ədəbiyyatlarla tanış edir.
Foto Rəşad RAMAZANOĞLU |
