|
 Azərbaycan
təhsili yeniləşmə mərhələsini yaşamaqdadır. İlk növbədə,
ümumtəhsil məktəbblərində daha qabarıq şəkildə hiss
edilən və onun keyfiyyət göstəricilərinin
yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş bu yeniləşmə təhsilin
məzmununda, təlim prosesinin təşkili və idarə
olunmasında mütərəqqi baxışlara, pedaqoji
texnologiyalara istinad olunması ilə şərtlənir. Təsadüfi
deyil ki, "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı
üzrə Dövlət Strategiyası"nda yaxın dövr üçün konkret
vəzifələr müəyyənləşdirilərkən qeyd edilən amillər
birinci növbədə nəzərə alınmış, xüsusilə səriştəyə
əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun işlənilməsi
istiqamətində "kurikuluma əsaslanan yeni dərsliklərin
yaradılması, şagird və müəllimlərin müvafiq dərslik
seçiminin təmin olunması" gündəmdə duran məsələlər
sırasında verilmişdir. Yalnız təhsilverənlərin və
təhsilalanların deyil, geniş sosial təbəqənin maraq
dairəsində olan bu problemin uğurlu həlli, təbii ki,
ənənəvi yanaşmadan köklü şəkildə fərqlənən yeni yanaşma
tələb edir. İnanırıq ki, "Azərbaycan müəllimi" qəzetinin
fənn müəllimləri ilə dərslik müəllifləri arasında
mütəmadi keçirməyi nəzərdə tutduğu diskussiya bəzi
mübahisəli məsələlərin aydınlaşmasına təkan verəcəkdir.
İlkin mülahizələrdən göründüyü kimi, müəllimi düşündürən
məsələlər mövzuların elmi şərhindən, həcmindən tutmuş
tapşırıqların qoyuluşu, şagirdlərin yaş səviyyəsinə
uyğunluğu kimi çoxsahəli aspektləri əhatə edir. Təəssüf
ki, məktəb dərsliklərinin hazırlanmasının elmi-metodik
əsasları ilə bağlı ölkəmiz elə də zəngin təcrübəyə malik
deyil və ortaya çıxan qüsurların bir çoxu məhz bununla
əlaqədardır. Əslində məktəb dərsliklərinin məzmunu,
strukturu, dil və üslub xüsusiyyətləri, onların
şagirdlərin elmi dünyagörüşünün formalaşmasında,
ümummədəni inkişafında oynadığı rol və s. məsələlərin
hər biri ayrıca müzakirə edilməli mövzulardır.
Qaldırılan problemin aktuallığını nəzərə alaraq
konseptual xarakterli bəzi məqamlara münasibət bildirmək
istərdik.
Yetişməkdə olan gənc nəslin maraq dairəsinə və düşüncə
tərzinə, təlim prosesinin tələb və texnologiyalarına
uyğunlaşdırılmış şəxsiyyətyönlü dərsliklərin yaradılması
olduqca məsuliyyətli və ciddi bir işdir. Fənnin
mahiyyətini, məqsəd və məramını, didaktik əsasları və
metodik xüsusiyyətlərini, təmsil etdiyi elmin inkişaf
səviyyəsini dərindən bilmədən bu işə girişmək gözlənilən
nəticələrə gətirib çıxara bilməz. Müasir dərslik təhsil
standartlarında nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqların
reallaşmasını təmin edən ən mühüm mənbə olub təlim
prosesinin təşkilində başlıca vasitə rolunu oynayır. O,
konkret fənn üzrə sistemləşdirilmiş təlim materialını
özündə əks etdirməli, sinfin anlam səviyyəsinə uyğun
olmalı və şagirdlərin özünütəhsilinə xidmət etməlidir.
Dərsliyin strukturu məntiqi, məqsədyönlü ardıcıllıqla
elə dəqiq qurulmalıdır ki, təlim prosesinin yaradıcı,
motivasiyaedici və inteqrativ formada təşkilində
müəllimin başlıca yardımçısı olsun. O, eyni zamanda,
şagirdlərin elmi dünyagörüşünün formalaşmasında və
həyati əhəmiyyət kəsb edən praktik vərdişlərə
yiyələnməsində müstəsna rol oynamalıdır. Bununla belə,
nəzərə alınmalıdır ki, informasiya texnologiyasının
yüksək sürətlə inkişaf etdiyi hazırkı mərhələdə dərslik
biliklərin yeganə mənbəyi deyil, onların əldə
olunmasında ötürücü funksiya daşıyan vasitələrdən
biridir.
Hər hansı bir dərsliyin keyfiyyəti onun təlim
məqsədlərinə, təhsilin məzmununa, müvafiq fənn
proqramına və təlim prinsiplərinə nə dərəcədə uyğun
olması ilə ölçülür. Kurikulum islahatı çərçivəsində
hazırlanaraq məktəblilərin istifadəsinə verilmiş
dərsliklərin bu kriteriyalar əsasında təhlili onları
aşağıdakı kimi təsnif etməyə imkan yaradır:
Ənənəvi modeldə hazırlanmış dərsliklər.
Bu tipli bilikyönümlü, fənyönümlü dərsliklər məzmunun
akademik səviyyədə işlənilməsi ilə xarakterizə olunur.
Belə dərsliklərdə məzmun qayda, tərif, fakt və şərhlərlə
həddən ziyadə yüklənir, elmi anlayışlar şagirdlərin
anlam səviyyəsinə uyğun izah olunmur, illüstrativ
materiallara az yer verilir, suallar düşüncə inkişafına
deyil, verilmiş faktların yadda saxlanılmasına yönəlir,
tapşırıqlar isə sırf nəzəri aspektdə qurulub praktik
vərdişlərin yaranmasına zəif xidmət edir. Maraqlıdır ki,
bu tipli dərsliklərin müəllifləri deyilən iradları heç
çürə qəbul etmir və bütün göstəricilər üzrə özlərini
haqlı sayırlar. Belələri ümumtəhsil məktəb dərsliklərinə
ali məktəb kursunun müəyyən həcm daxilində
sıxlaşdırılmış və sadələşdirilmiş variantı kimi
yanaşırlar.
Ənənəvi modelin təkmilləşdirilməsi yolu ilə hazırlanmış
dərsliklər.
Belə dərsliklərdə mövzuların şərhi şagirdlərin anlam
səviyyəsinə uyğunlaşdırılmış, sual və tapşırıqların
qoyuluşunda düşündürücü məsələlər önə çəkilmiş,
illüstrativ materiallara xeyli yer ayrılmışsa da,
şagirdlərin fəaliyyəti yenə də elmi anlayışların
mənimsənilməsinə, faktlarıın yadda saxlanılmasına
istiqamətlənmişdir. Daha çox dizayn elementləri ilə
zənginləşdirilmiş belə dərsliklərin hazırlanması irəliyə
doğru bir addım sayılsa da, şagirdlərin müstəqil və
yaradıcı təlim fəaliyyətinin tələblərini tam ödəmir.
Qabaqcıl təhsil sisteminə malik ölkələrin təcrübəsinə və
müasir pedaqoji, psixoloji və metodik baxışlara
əsaslanaraq hazırlanmış yeni dərsliklər.
Belələrini şəxsiyyətyönlü dərsliklər kimi də
səciyyələndirmək olar. Bu dərsliklərin başlıca üstünlüyü
ən zəruri biliklərin verilməsi yolu ilə şagirdlərdə
nəticəyönümlü bacarıqlar formalaşdırmaq və bununla da
təhsilin hamı üçün yetərliliyinə müvəffəq olmaqdır.
Məzmun dolğunluğu, aşılanması nəzərdə tutulmuş bilik və
bacarıqların sadədən mürəkkəbə doğru istiqamətlənməsi,
struktur tamlığı, təlim fəaliyyətinin müəyyən sistem
daxilində təkrarlığı və praktik vərdişlərin
formalaşmasına köklənməsi, mövzuların şərhində
illüstrativ materialların mətn nümunələri ilə mütənasib
qarşılıqlı sintezi, üslub rəngarəngliyi və s. baxımdan
seçilən bu tipli dərsliklər şagirdin fərd olaraq
şəxsiyyət kimi formalaşması məramına xidmət edir.
Azərbaycan təhsilinin qarşısına qoyulmuş başlıca
vəzifələrdən biri məhz məktəblilərin bu tipli, yəni
səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü dərsliklərlə təmin
edilməsidir.
Ümumiyyətlə, hansı modeldə işlənilməsindən asılı
olmayaraq, məktəb dərslikləri öyrədici, tərbiyələndirici
və inkişafetdirici xüsusiyyətləri özündə ehtiva
etməlidir. Göstərilən dərslik tiplərini fərqləndirən
başlıca xüsusiyyət ənənəvi dərsliklərdə bu işin
müəllimin köməyi ilə, şəxsiyyətyönlü dərsliklərdə isə
şagirdin müstəqil idraki fəaliyyətə təhriki yolu ilə
həyata keçirilməsidir.
Kurikulum islahatı çərçivəsində 2008-2009-cu tədris
ilindən başlayaraq məktəblilərin istifadəsinə verilmiş
dərsliklərin təhlili göstərir ki, ənənəvi modeldən
uzaqlaşma meyli onların hazırlanmasında əsas xətt kimi
götürülsə də, bu yeniləşmə meyli heç də bütün hallarda
özünü doğrultmur. Müzakirələrdən də göründüyü kimi, fənn
müəllimləri müəyyən arqumentlərlə çıxış edərək bəzi
dərsliklərin məzmunu, həcmi və s. məsələlərdən
narazılıqlarını bildirirlər. Sahə mütəxəssisləri və
valideynlər arasında da bu baxışları bölüşənlər az
deyil. Fikrimizcə, deyilən iradların çoxu aşağıdakı
amillərlə izah oluna bilər:
*Fənn müəllimlərinin böyük əksəriyyəti hələ də ənənəvi
dərsliklərin təsir dairəsindən uzaqlaşa bilmədiklərindən
yeni dərsliklərlə işləməkdə çətinlik çəkirlər. Öz
funksiyasını keçilən dərsin 25-30 dəqiqəsini dərslikdə
verilmiş mətnin nəql edilməsinə, tərif və qaydaların
şərhinə, qalan hissəsini isə faktoloji suallar
vasitəsilə danışılan məzmunun şagird yaddaşına
köçürülməsinə sərf etməkdə görən belə müəllimlər sinfi
idraki fəallığa sövq edən yeni dərsliklərlə işləməkdə
çətinlik çəkir, onu metodik baxımdan "həzm" edə
bilmirlər.
*
Öz məktəb illərinin təcrübəsindən çıxış edən valideynlər
bu və ya digər tapşırığın yerinə yetirilməsində onlara
müraciət edən uşaqlarına kömək göstərməkdə aciz qalır və
bunu dərsliklərin mürəkkəbliyi ilə izah edirlər. Belə
bir şəraitin yaranması yenə də fənn müəllimlərinin təlim
prosesini düzgün qurmamasından irəli gəlir. Əgər şagird
sinifdə mövzu ilə bağlı sual və tapşırıqlarla işləmək
bacarığına yiyələnərsə, evdə valideynlərindən kömək
istəmək məcburiyyətində qalmaz. Odur ki, öz üzərində
işləyib qabaqcıl təcrübəyə yiyələnən müəllimlər belə
halların təkrarlanmaması üçün valideynlərlə izahedici iş
aparmalı, müasir dərsliklərin spesifik xüsusiyyətlərini
onlara izah etməlidir.
*
Bəzi dərsliklər, həqiqətən də, müasir pedaqoji,
psixoloji və metodik tələblərə cavab vermir. Təlim yükü
ağır olub materialları akademik səviyyədə işlənilən,
metodik aparaturası sistemsiz təsir bağışlayan, dil və
üslubunda ciddi nöqsanlar müşahidə edilən bu tipli
dərsliklər çətin mənimsənildiyi üçün tədrisdə müxtəlif
problemlər yaradır.
Dərslik məlumat kitabçası deyil. O, fakt və hadisələri,
qanun və qanunauyğunluqları sadə, məntiqi ardıcıllıqla
şagirdlərə aşılamağı nəzərdə tutan bilik xəzinəsi
olmaqla yanaşı, həmin biliklərin əldə edilmə qaydalarını
öyrədən metodik işləmədir. Burada bölmə və mövzuların
adlandırılması, sualların qoyuluşu və tapşırıqların
yerinə yetirilmə üsullarını açıqlayan şərtlərin ifadə
edilməsi dərslərdə öyrədici mühitin yaradılmasının ilkin
şərtlərindəndir. Ona görə də bölmə və mövzuların adı elə
seçilməlidir ki, şagirddə xüsusi maraq oyatsın. Qapalı,
faktoloji suallar əvəzinə, açıq, axtarış tələb edən
suallara geniş yer verilməsi kurikulumlara əsaslanan
müasir dərsliklər qarşısında qoyulan tələblərdəndir.
Buradakı tapşırıqların şərti mürəkkəb olmamalı, sadə
cümlələr şəklində ifadə olunmalıdır. Onlar şagirdləri
tənqidi, məntiqi və yaradıcı düşünməyə vadar etməli,
müstəqil nəticələr çıxarmağa alışdırmalı və
rəngarəngliyi ilə seçilməlidir.
Bəzi müəlliflərin cavabından göründüyü kimi, onlar
müəyyən məsələlərin dərslikdə sistemli şərh edilməməsini
dərsliyin həcmi və ya fənn proqramı ilə
əlaqələndirirlər. Fikrimizcə, bu, qaneedici yanaşma
deyil. Hər bir müəllif, ilk növbədə, dərsliyin məzmun və
strukturuna qoyulan tələblərə əməl etməlidir ki, açıq
məsələlər kənarda qalmasın. Bu tələblər aşağıdakılardır:
I. Məzmun üzrə:
*
Elm sahəsinin müasir inkişaf səviyyəsinə uyğunluğu;
*
Fənn üzrə məntiqi, psixoloji planda sistemləşdirmə;
*
Fənn proqramında (kurikulumunda) əksini tapmış əsas və
alt-standartların reallaşdırılması;
*
Fəsil və mövzu adlarının ardıcıl və dəqiq
müəyyənləşdirilməsi;
*
Termin və anlayışların digər məktəb dərsliklərindəki
açıqlamasına uyğunluğu;
*
İnformasiyanın müxtəlif vasitələrlə verilmə üsullarından
istifadə.
II. Struktur üzrə:
* Qəbul olunmuş bütün müddəaların sistem şəklində
gözlənilməsi;
* Struktur dəqiqliyi və bütün dərslik boyu təkrarlığı.
Məlum məsələdir ki, məktəb dərsliklərini səciyyələndirən
xüsusiyyətləri nəzərə almadan bu sahədə uğur qazanmaq
olduqca çətindir. Qoyulan tələbləri ödəməyən
dərsliklərin ömrü qısa olmaqla istifadədən tez çıxarılır
ki, son illərin təcrübəsi bunu əyani şəkildə sübuta
yetirir.
Müzakirədə əldə edilən nəticələrdən biri də budur ki,
əgər müəllif hazırladığı dərsliyin məktəb üçün yararlı
olmasını istəyirsə, onun metodik aparaturasını müasir
təlim prosesinə uyğun işləməlidir. Mövzular şagirdlərin
maraq dairəsinə, idrak fəaliyyətinə uyğun sadə və aydın
bir üslubda şərh olunmalı, illüstrativ materiallara
geniş yer verilməli, müstəqil yaradıcılığa təhrik edən
tapşırıqlar üstünlük təşkil etməlidir. Dərslik fənn
müəlliminə onunla işləmək imkanı yaratmalıdır. Ona görə
də müəllim üçün metodik vəsaitlərdə ayrı-ayrı mövzuların
hansı ardıcıllıq, metod və vasitələrlə keçilməsi
əvəzinə, müəllifin konseptual baxışlarını əks etdirən
məqamlar açıqlanmalı, yeni yanaşmada işlənilmiş
tapşırıqların məqsədi, həlli yolları konkret nümunələrlə
izah edilməli, yardımçı materiallara üstünlük
verilməlidir. Fikrimizcə, belə bir yanaşma olsa idi,
bəzi iradlara yer qalmazdı.
Məktəb dərsliklərinin hazırlanması olduqca əhatəli bir
problemdir. Bircə bu faktı qeyd etmək kifayətdir ki,
müzakirə edilən məsələ ilə bağlı Rusiyada keçən əsrin
70-ci illərindən başlayaraq sistemli şəkildə elmi
konfranslar təşkil edilmiş və hazırda da həmin
tendensiya davam etdirilməkdədir. Azərbaycan
Respublikası Təhsil Nazirliyinin Təhsil Problemləri
İnstitutunun yenilənən strukturunda Dərslik və dərs
vəsaitlərinin metodologiyası şöbəsini yaratması bu
sahədə nəzəri və praktik mahiyyət daşıyan tədqiqatların
aparılması zərurəti ilə bağlıdır. Fənn müəllimləri ilə
dərslik müəllifləri arasında keçirilən bu diskussiya
həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuş "dəyirmi masa"lar,
elmi seminar və konfranslar üçün zəngin materiallar
verir. İnanırıq ki, məktəb dərsliklərinin keyfiyyətcə
yaxşılaşmasına xidmət edən bu tədbirlər həm yeniləşmək
istəyi ilə çalışan müəlliflər, həm də yaradıcı
müəllimlərə səmərəli olacaq, onları axtarışlara sövq
edəcəkdir.
Asif HACIYEV,
TPİ-nin Dərslik və dərs vəsaitlərinin metodologiyası
şöbəsinin müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent |
