|
Qəmər TAĞIYEVA,
Bakı şəhəri 291 nömrəli "Ekologiya" liseyinin ibtidai
sinif müəllimi,
"Ən yaxşı müəllim" müsabiqəsinin qalibi, əməkdar müəllim
Ənənəvi dərsdə olduğu kimi, müasir, fəal dərs də
təlim-tərbiyə və inkişaf vəzifələrini özündə ehtiva edir
və müəllim bunların hər birini diqqətdə saxlamalıdır.
Mən də şagirdləri sadəcə olaraq öyrətmirəm, onları
öyrədə-öyrədə inkişaf etdirib tərbiyə etməyə çalışıram.
Digər tərəfdən, şagirdlər inkişaf etdikcə və tərbiyə
olunduqca onların təhsil məqsədlərinə (dərsə,
müəllimə, özlərinə) münasibətləri dəyişir. Dərsin
tərbiyə vəzifələrini reallaşdırarkən ulu öndər Heydər
Əliyevin həyat və fəaliyyətinə dair faktlardan və
kadrlardan yeri gəldikcə tez-tez istifadə edir,
şagirdləri muzeylərə, Fəxri xiyabana, Şəhidlər
xiyabanına ekskursiyaya aparıram.
İstedadlı və qabiliyyətli şagirdləri aşkara çıxarmaq
üçün ilk növbədə şagirdlərin idrak fəaliyyətlərinin
xüsusiyyətlərini, inkişaf səviyyəsini və fərdi
xüsusiyyətlərini öyrənirəm.
Dərsdə şagirdlərin diqqəti əsasdır. Diqqətin paylanması
qavramada böyük rol oynayır. Ona görə diqqətin
tərbiyəsinə xüsusi fikir verirəm. Çünki psixoloqların
apardıqları tədqiqata görə, şagirdlərin eşitdiyinin10,
oxuduğunun 20, görüb eşitdiyinin 50, müstəqil
işlədiyinin 90 faizi yadda qalır. Ona görə də görmə və
eşitmə qavrayışından birgə istifadə edərək onlarda
müstəqillik yaradır, dərsdə emosional təsirlərə geniş
yer verirəm.
Diqqətin keyfiyyətinə təsir edən amillərdən biri də
maraqdır. Maraqsız dərsdə diqqəti yığmaq çox çətindir.
Buna görə də didaktik oyunlara daha çox yer verirəm.
Oyunda uşağın əqli, ürəyi, qəlbi formalaşır. Onların
diqqəti bir yerə yönəlir, müstəqil düşünür, yadda
saxlayır, özlərinə çıxış yolu tapırlar. Didaktik
oyunlarda şagirdlər mövcud biliklərindən istifadə
edərək yeni biliklər qazanmaqla, təhlil, müqayisə və
nəticə çıxarma bacarıqlarına yiyələnir, tədris
prosesində şagirdlər üçün dəstəkləyici və əməkdaşlıq
mühiti yaranır.
Müasir təlim nəzəriyyəsində müəllim-şagird,
şagird-şagird münasibətləri mühüm rol oynayır. Buna görə
də Təhsil Qanunundan irəli gələn məktəbin
demokratikləşdirilməsi vəzifəsi təlim və tərbiyənin
humanistləşdirilməsini tələb edir. Bu isə öz növbəsində
müəllimlərlə şagirdlər arasında münasibətlərin
demokratikləşdirilməsini və xüsusən müəllim-şagird
münasibətlərinin humanist xarakterdə olmasını
zəruriləşdirir. Deməli, müasir məktəbin yenidən
qurulması həm də müəllim- şagird münasibətlərinin
humanistləşdirilməsi ilə əlaqədardır.
Mən kiçikyaşlı məktəblilərlə apardığım gündəlik
dərslərimdə, sinifdən və məktəbdənkənar tədbirlərdə
müəllim-şagird, şagird-şagird münasibətlərinin
humanistləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirirəm.
Şagirdlərə münasibətimdə onların çatışmayan cəhətlərini,
buraxdıqları səhvləri bağışlamağa, maraq və meyillərini
nəzərə almağa çalışıram. Bu məqsədlə münasibətimdə
nəzakətə, aşkarlıq və səmimiyyətə üstünlük verirəm.
Şagirdlərlə ünsiyyətdə səs tonumda mehribanlığa,
səmimiyyətə, yumşaqlığa fikir verirəm. Lazım gəldikdə
fərdi, üzbəüz ünsiyyət forması ilə yanaşı frontal və ya
şagird qrupu ilə ünsiyyətdən, yazılı və vasitəli
ünsiyyət formasından da istifadə edirəm.
Şagirdlərə humanist münasibətin səmərəsi, birinci
növbədə hər bir şagird haqqında ətraflı məlumatın olması
ilə əlaqədardır. Bu məlumatları şagirdlərin şəxsi
işindən, onların müxtəlif vəziyyətlərdə müşahidə
edilməsindən, valideynlərlə əlaqədən və nəhayət, onlarla
ünsiyyətdən toplayıram.
Bu zaman aşağıdakı psixoloji-pedaqoji sxemi əsas
götürürəm:
1. Şagird haqqında ümumi məlumat, ailənin tərkibi,
sosial və iqtisadi vəziyyəti, ailədə qarşılıqlı
münasibət, ailədə ünsiyyətin xarakteri.
2. Şagirdin xarici əlamətləri: boyu, köklüyü, fiziki
çatışmazlığı və ünsiyyətə mənfi təsir edən başqa
amillər.
3. Hərəki fəallığı.
4. Nitqinin xüsusiyyətləri.
5. Xarici görkəminə münasibəti.
6. Əqli qabiliyyətinin xüsusiyyətləri.
7. Şəxsiyyətinin əməli keyfiyyətləri.
8. Emosional hissi xüsusiyyətləri.
9. Dünyagörüşü, həyat məqsədi, marağı, hadisələrə
münasibəti, insani dəyərləri, fəal həyat mövqeyi,
beynəlmiləlçilik və vətənpərvərlik hissləri, ideya
mətinliyi.
10. Şəxsiyyətin mənəvi keyfiyyətləri.
11. Təlimə (əməyə), müxtəlif vəzifələri yerinə yetrməyə
münasibəti.
12.Asudə vaxtın keçirilməsində fəallığı.
13. Şagirdin başqa insanlara münasibəti.
14. Özü-özünə münasibəti.
Bu sxem əsasında hər bir şagirdin xarakterini
müəyyənləşdirir və onlarla ünsiyyətdə nəzərə alıram.
Müəllimin şagirdlərlə ünsiyyəti bir-biri ilə əlaqədar
olan və bir- birini şərtləndirən, müxtəlif formalarda və
müxtəlif vəziyyətlərdə (şəraitlərdə) yerinə yetirilən
birgə fəaliyyətlərdə meydana çıxır. Bunların içərisində
müəllimin tədris etdiyi fənn xüsusi yer tutur. İstənilən
fənn öz məzmununa görə tərbiyəvi, mənəvi təsirlər, fikir
mübadiləsi, həyat haqqında müsahibə üçün geniş imkanlara
malikdir. Lakin hər bir dərsin məzmununun müəllim-şagird
münasibətlərini fəallaşdırması üçün daim dərsin
keyfiyyətinin yüksəldilməsinin üzərində işləmək tələb
olunur. Tədrisin keyfiyyəti yalnız elmə olan marağın
deyil, həm də müəllimə olan hörmətin, sevgi və inamın
formalaşdırılması ilə bağlıdır.
Dərs şagird üçün o zaman cəlbedici və maraqlı olur ki,
müəllim şagirdlərə düşündürücü, maraqlı, həyati
əhəmiyyətli suallarla müraciət etsin, onlarla diskussiya
aparsın. Bunun üçün müəllim ünsiyyət psixologiyasını
nəzərə almalıdır. Böyük yazıçı və pedaqoq L.N.Tolstoy
deyirdi: "Fənninlə şagirdini tərbiyələndirmək
istəyirsənsə öz fənnini sev, onu bil, onda uşaqlar səni
də sevər, fənnini də. Yox, əgər fənnini bilmirsənsə,
onda dediyin fənnin heç bir tərbiyəvi təsiri olmayacaq".
Əgər müəllim yeri gəldikdə şagirdlərlə ünsiyyət
formasını dəyişdirmirsə, hər dəfə eyni üsulla dərs
aparırsa, onda dərs həm uşaqlar, həm də müəllim üçün
maraqsız, hətta yorucu olacaq. Bunu nəzərə alaraq
müxtəlif fəal təlim metodlarına, işgüzar oyunlara
(hekayənin rollarla oxunuşu), didaktik oyunlara,
nəqletməyə, diskussiyaya, ekskursiyaya geniş yer
verirəm. Bu zaman müəllim-şagird ünsiyyəti üçün böyük
imkanlar açılır və humanist münasibətlərin formalaşması
üçün şərait yaranır.
Dərs müəllimlə şagirdlərin birgə fəaliyyəti ilə cərəyan
etməlidir.
Hətta deyərdim ki, şagirdlər müəllimdən də fəal
olmalıdırlar. Bu məqsədlə eyni bir dərsdə bir neçə dəfə
bütün siniflə, bir neçə dəfə də fərdi və qruplarla
məşğul olur və onları düzgün növbələşdirməyə səy edirəm.
Eyni bir dərsdə ünsiyyəti həm bütün şagirdlərlə, həm də
onlardan hər biri ilə yaratmaq mürəkkəb işdir. Bunu mən
qabaqcadan - dərsə hazırlaşarkən nəzərə alır, dərsdə
kollektivin, uşaqlar qrupunun və ayrı-ayrı uşaqların
funksiyalarını bir- birindən ayırd edirəm. Belə ki,
riyaziyyat dərsində toplamanın yerdəyişmə xassəsini özüm
izah etdikdən sonra (müəllimin bütün şagirdlərlə
münasibəti) lövhəyə dörd variantdan (hər birində 8
misal) ibarət misal yazır, cərgələrarası "kim tez
hesablayır!" yarışını keçirirəm (müəllim-şagird qrupu
münasibəti). Dərsin sonunda ayrı-ayrı şagirdlərə sual
verib (müəllim- şagird münasibəti) cavab alıram. Bu
üsulla ana dili, fiziki tərbiyə, əmək hazırlığı və s.
dərslərini də təşkil edirəm.
Dərslərin belə formada aparılmasında həm müəllimlə
şagirdlər, həm də şagirdlərin özləri arasında işgüzar
ünsiyyət yaranır və dərsdən-dərsə inkişaf edir.
Mən həmişə bu və ya digər sinifdənxaric, məktəbdənkənar
tədbirləri planlaşdırarkən şagirdlərin arzu və
istəklərini əsas götürürəm. Məktəbdə keçirdiyim bir neçə
tərbiyəvi tədbirlərin müəllifi şagirdlər olmuşdur. Belə
olduqda uşaqlar tədbirin ssenarisinin qurulmasında,
vəzifələrin bölüşdürülməsində öz qüvvə və bacarıqları
zəminində fəal iştirak edir və tədbirlərin tərbiyəvi
təsiri yüksəlir. Bütün bunlara görədir ki, işlədiyim
siniflərdə şagirdlər bilik və bacarıqları,
dünyagörüşləri, istedadları, tərbiyəlilik səviyyələri
ilə digər şagirdlərdən seçilirlər. |
