|
İlham CAVADOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun monitorinq və
qiymətləndirmə
şöbəsinin müdiri, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent
 Müasir
dövrdə ümumtəhsil məktəblərində şagird nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi təlim prosesində əks-əlaqənin təmin
edilməsi, təhsilin keyfiyyətinin idarə olunması, inkişaf
dinamikasının izlənilməsi və proqnozlaşdırılması üçün
real vəziyyətin öyrənilməsi vacibdir. Qiymətləndirmə
təlim-tərbiyə prosesini təkmilləşdirməyə, təlim
prosesinin səmərəliliyini yüksəltməyə, təhsil alanların
(şagirdlərin, tələbələrin və s.) nəyi mənimsədiklərini,
nələri öyrəndiklərini, nələri edə bildiklərini və
onlarda hansı keyfiyyət dəyişikliklərinin formalaşdığını
müəyyənləşdirməyə obyektiv şərait yaradır.
Qiymətləndirmə təlim prosesinin gedişi və nəticələri
haqqında informasiya əldə etməyə, şagirdlərin inkişaf
dinamikasını izləməyə imkan verir, şagird şəxsiyyətinin
formalaşmasına təsir göstərir, onlarda öz
müvəffəqiyyətlərinə və yoldaşlarının nailiyyətinə
tənqidi münasibət tərbiyə edir, hər bir şagirddə
məsuliyyət hissini artırır. Şagirdlərin təlim
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi psixo-pedaqoji
cəhətdən də önəmlidir. Qiymətləndirmə prosesində
şagirdlərin təfəkkürü fəallaşır, hafizəsi təkmilləşir,
məntiqi düşüncə qabiliyyəti inkişaf edir və praktik
məsələlərin təhlilində onlarda məsuliyyət hissi yaranır.
Şagirdlərin fəaliyyətinin və təlim nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsi həmçinin ümumdövlət əhəmiyyəti
daşıyır. Ona görə də qiymətləndirmə prosesində aşağıdakı
məsələlərə xüsusi diqqət verilməlidir:
- təlim nəticəsinin məktəbin yerləşdiyi ərazidən, onun
əhatəsindən, bu əhatədə yerləşən əhalinin sosial
vəziyyətindən, şəhər və ya kənd məktəbi olmasından,
təhsil alan oğlan və qızların say nisbətindən,
şagirdlərin hansı dil qruplarına mənsub olmasından
asılılığına;
- məktəb kurikulumu üzrə hansı şagirdlərdə müvəffəqiyyət
göstəricisinin güclü və zəif olmasına, məzmunda edilmiş
dəyişikliyin təlim prosesinə təsirinə;
- şagirdlərin təlim göstəricilərinin fənlər üzrə
toplanmış nəticələri əsasında standartların
dəyişilməsinə ehtiyacın olub-olmamasına;
- müxtəlif şəhərlərdə, seçilmiş rayonlarda və kənd
məktəblərində fənlər üzrə şagirdlərin təlim
nailiyyətləri arasındakı korrelyasiyaların
xüsusiyyətlərinə və xarakterinə görə təhlillərin
aparılması və müvafiq təkliflərin hazırlanması.
Bütün bunlar müəllimin qiymətləndirmə fəaliyyətinin
dəqiq olmasının, müəllimin qiymətinin şagird tərəfindən
qəbul edilməsinin əsasını təşkil edir. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, bu halda qiymətləndirmə prosesi, yəni
qazanılmış təlim nəticələrinin qiymətləndirilməsi, yeni
biliklərin qazanılması, ötürülməsi, təkrarı və
möhkəmləndirilməsi kimi əsas göstəricilər prosesin
inkişafını təmin etməyə başlayır.
Müasir qiymətləndirmə prosesində nəinki idraki (əqli)
fəaliyyət, eyni zamanda keyfiyyət göstəriciləri,
həmçinin şagirdlərdə formalaşan bacarıq və vərdişlər,
bilikləri mənimsəmə və istifadə səviyyəsi nəzərə
alınmağa başlanıldı. Bu halda, şagirdlərin biliyinin
keyfiyyət göstəricilərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq
olar:
- biliklərin tamlığı - şagirdin anlayışlar, nəzəri
müddəalar və s. haqqında biliklərinin həcmi, genişliyi,
zənginliyi;
- biliklərin davamlılığı -müəyyən vaxt keçdikdən sonra
şagirdin əvvəl aldığı bilikləri yaddaşında bərpa edə
bilməsi;
-biliklərin dərinliyi - şagirdin öyrənilənlərin
mahiyyətini, səbəb və nəticə əlaqələrini anlaması;
- biliklərin dəqiqliyi - şagirdin öyrənilən fənnin baza
anlayışlarını təşkil edən faktları, mühüm müddəaları
dərk edərək seçə bilməsi;
- biliklərin dərk edilməsi - şagirdin istifadə edilən
faktları, müddəaları isbat etmə, arqumentləşdirmə,
məntiqi düşünmə, müstəqil mühakimə yürütmə qabiliyyəti;
- biliklərin sistemliliyi - şagirdin nəzəri biliklərinin
müxtəlif elementləri, hissələri arasında əlaqələrin
olması;
- biliklərin ümumiləşdirici olması - şagirdin bilikləri
bloklar, sxemlər şəklində ümumiləşdirə bilməsi, baş
verən hadisələrdə inkişafı və dinamikanı müəyyən etməsi;
- biliklərin çevikliyi - şagirdin əldə etdiyi bilik və
bacarıqları qeyri-standart şəraitlərdə, situasiyalarda
istifadəsi;
- biliklərin praktik istifadəsi - şagirdin müxtəlif
fəaliyyət növlərində (çalışmalar, məsələlər, inşalar və
başqa tapşırıqlar) biliklərin tətbiqi, tətbiq üçün üsul
və priyomları seçə bilmək bacarığı.
Göründüyü kimi, müasir şəraitdə təhsil prosesinin
keyfiyyətinin yüksəldilməsinin ən mühüm şərtlərindən
biri elmi cəhətdən əsaslandırılmış qiymətləndirmənin
aparılmasıdır. Qiymətləndirmə - təhsilin məzmununda (kurikulumda)
və texnologiyasında (təlim strategiyalarında və s.)
dəyişikliyə gətirib çıxarmalı, şagird-müəllim və
şagird-şagird qarşılıqlı münasibətlərinə əsaslanan yeni
interaktiv (fəal) təlim-tədris prosesinin yaradılmasına
və təkmilləşdirilməsinə xidmət etməlidir. Çünki
şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin məktəbdaxili
qiymətləndirmənin nəticələri müəllimin fəaliyyəti, bu
fəaliyyətin şagirdlərin tələbatına nə dərəcədə cavab
verməsi, habelə kurikulumda, planlaşdırmada və
dərsliklərdə müvafiq dəyişikliklərin aparılması zərurəti
haqqında qərar qəbul etməyə imkan verir.
Müasir qiymətləndirmənin xüsusiyyətlərinə görə müəllim
şagirdin səhvlərini deyil, nailiyyətlərini qeyd etməli,
cəzadan çox dəstək verməyə çalışmalı, şagirdin səhv
cavabına "Sən düz demirsən" demək əvəzinə, "Bu maraqlı
fikirdir, lakin sualımız başqadır", "Bir daha cəhd et,
səndə alınacaq", "Bir az da fikirləş, məqsədə yaxınsan"
kimi həvəsləndirici fikirlərlə dəstək verməlidir. Bu
zaman qiymətləndirmədə əks-əlaqə təmin olunar, şagirdin
təlimə marağı yüksələr.
Şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin məktəbdaxili
qiymətləndirilməsinin əsas məqsədi sinif və məktəb
səviyyəsində onların bilik və bacarıqlarının mövcud
vəziyyətini öyrənmək, təlim-tərbiyə prosesini
yaxşılaşdırmaq və dinamik inkişafını təmin etməkdir.
Bunun üçün qiymətləndirmə meyarları (rubriklər)
hazırlanarkən alt-standartın tələbinin, mənimsəmənin
səviyyələrinin (yadda saxlamaq, anlamaq, tətbiq etmək,
təhlil etmək, dəyərləndirmək, yaratmaq) və dərsdə
reallaşdırılması nəzərdə tutulmuş təlim məqsədlərinin
nəzərə alınması zəruri şərtdir.
Bu zaman hazırlanacaq qiymətləndirmə vasitələrinin
qiymətləndirmə standartlarının mənimsəmənin səviyyələri
üzrə (yadda saxlamaq, anlamaq, tətbiq etmək, təhlil
etmək, dəyərləndirmək, yaratmaq) 4 çətinlik səviyyəsində
hazırlanması praktik əhəmiyyət kəsb edir. Çünki summativ
qiymətləndirmə vasitələrinin (istər kiçik summativ,
istərsə də böyük summativ qiymətləndirmə vasitələrinin)
hazırlanmasında qiymətləndirmə standartlarından istifadə
məzmun standartlarının mənimsəmə səviyyəsinin düzgün
ölçülməsinin etibarlı göstəricisidir.
Fikrimizcə, şagirdlərin təlim nailiyyətlərinin
məktəbdaxili qiy-mətləndirilməsi pedaqoji prosesi
tənzimləməyə, keyfiyyətini yüksəltməyə, həm də mövcud
çatışmazlıqlar barədə təhsili idarəedənləri və
valideynləri məlumatlandırılmağa xidmət edən yeganə
pedaqoji vasitədir. Bu baxımdan da şagirdlərin təlim
nailiyyətlərinin qiymətləndirməsinin düzgün təşkili və
qiymətləndirmə aparılarkən məqsədin aydın olması
təhsilin keyfiyyəti barədə dəqiq informasiyanın
alınmasında və onun yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. |
