|
Ənvər ABBASOV,
Təhsil Problemləri İnstitutunun direktor müavini,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru,
dosent, əməkdar müəllim
Azərbaycanda həyata keçirilən təhsil islahatlarının
mühüm istiqamətlərindən birini qiymətləndirmə sahəsində
görülmüş işlər təşkil edir. Ümumi təhsil pilləsində
şagirdlərin qiymətləndirilməsi ilə bağlı əldə olunmuş
nailiyyətlər onların içərisində xüsusi olaraq fərqlənir.
Doğrudur, uzun illər təhsil sahəsində irəliləyişlərimizi
təhsil alanların stimullaşdırılması, qiymətləndirilməsi
izləsə də, həmişə bu sahədə subyektivlik,
qeyri-konkretlik daha çox üstünlük təşkil etmişdir.
Qiymətləndirmə şəxsiyyətin dəyərləndirilməsi baxımından
özünün humanist mövqeyini göstərə bilməmiş, müəllimlərin
mülahizələri, yanaşma tərzi kimi meydana çıxaraq,
şagirdlərin obyektiv dəyərləndirilməsi vasitəsinə
çevrilməmişdir.
Ölkəmizdə aparılan təhsil islahatlarında şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinə üstün yer
ayrılması bu zərurətdən meydana gəlmişdir. İlk dəfə
2006-cı ildə "Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin
Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)" dövlət sənədi
hazırlanmış və onun "Ümumi təhsil sistemində şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi" bölməsində
qiymətləndirmə məsələlərinin ilkin qaydaları təsbit
edilmişdir. Artıq 2009-cu ildə ölkənin təhsil tarixində
birinci dəfə "Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil
sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası" Azərbaycan
hökuməti tərəfindən təsdiq olunaraq istifadəyə
verilmişdir.
Qiymətləndirmə Konsepsiyasının hazırlanması nələri
reallaşdırdı?
Bu Konsepsiyanın meydana gəlməsi Azərbaycanda ümumi
təhsilin inkişafına təkan vermiş, ümumi təhsilin idarə
olunması sisteminin humanist və demokratik prinsiplər
əsasında qurulmasına zəmin yaratmışdır. Təhsilin məzmun,
eləcə də texnologiyalar baxımından inkişaf etməsini,
müəllim-şagird münasibətlərində yeni yanaşma tərzinin
formalaşmasını stimullaşdırmışdır.
İlk növbədə bu konsepsiya heç bir vaxt Azərbaycanda
mövcud olmayan, yeni bir idarəetmə mexanizminin
formalaşdığını meydana çıxardı. Bu mexanizmdə dünyanın
mütərəqqi ölkələrinin təhsil sahəsindəki qiymətləndirmə
ənənələri ümumiləşdirilməklə yanaşı, Azərbaycanın mövcud
təhsil durumu, onun idarəetmə və qiymətləndirmə
sahəsindəki özünəməxsus cəhətləri mühüm amil kimi nəzərə
alındı. Məktəb rəhbərlərinin, eləcə də müəllimlərin
qiymətləndirmə sahəsində mütərəqqi yanaşmalarına istinad
olundu.
Qiymətləndirmə Konsepsiyasında başlıca məqsədlərin,
fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyən olunmasına ümumi
məsələlər kimi baxılmış, onun yaradılmasını zəruri edən
şərtlər izah edilmişdir. Demokratik və humanist
xarakterə malik bir təhsil sistemi kimi Azərbaycan
təhsilinin özəllikləri, inkişaf istiqamətləri,
qiymətləndirmə mexanizmlərinin bu prosesdəki əhəmiyyəti
və faydası, özünəməxsus cəhətləri açıqlanmışdır. Ən
başlıcası, istifadə olunacaq qiymətləndirmə növlərinin
texnoloji parametrləri üzərində xüsusi dayanılmış,
onlardan istifadənin prosedur cəhətləri şərh olunmuşdur.
Təhsil sahəsində qiymətləndirmənin sistemi dedikdə,
ilkin olaraq onun məzmununun müəyyənləşdirilməsi yada
düşür. Qiymətləndirmənin məzmunu fənn kurikulumlarında
əhatə olunduğundan bu sənəddə həmin məsələ sadəcə
xatırlanır və qiymətləndirmə mexanizmləri və
vasitələrinin yaradılmasında məzmun standartlarının,
fənn kurikulumlarının bir mənbə kimi əsas olması xüsusi
qeyd edilir: "Qiymətləndirmə mexanizmlərinin və
vasitələrinin yaradılması təhsilin məzmun standartları
və fənn kurikulumları hazırlandıqdan sonra növbəti
mərhələlər hesab olunur".
Qiymətləndirmə Konsepsiyasında şagird nailiyyətlərinin
qiymətləndirilməsinin əsas xüsusiyyətləri,
qiymətləndirmə növlərinin ümumi cəhətləri, məktəbdaxili,
milli və beynəlxalq qiymətləndirmə növlərinin mahiyyət
və məzmunu konseptual olaraq müəyyənləşdirilir.
Qiymətləndirmə Konsepsiyasında qarşıya qoyulmuş
məqsədlərin mahiyyəti nədən ibarətdir?
Konsepsiyada qiymətləndirməyə dünyanın qlobal təhsil
problemi kimi yanaşılır, onun hazırlanmasını
şərtləndirən səbəblər göstərilir. Bu qiymətləndirmə
mahiyyət etibarilə dünyanın siyasi, iqtisadi, sosial
dəyişiklikləri ilə əlaqələndirilir. Elə dəyişikliklər
ki, onlar cəmiyyətdə idarəetmənin daha demokratik
üsullarına keçilməsi, ölkədə açıq vətəndaş cəmiyyətinin
qurulması, inkişaf etmiş ölkələrlə səmərəli əməkdaşlığın
təmin edilməsi, beynəlxalq bazar münasibətlərinin və
iqtisadi rəqabət şəraitinin yaradılması və milli
özünəqayıdış hisslərinin aşılanması məqsədlərinə
yönəlməklə özündə dünyəvi cəhətləri ümumiləşdirir.
Doğrudan da, dünyanın inkişaf etməkdə olan demokratik
ölkələrindən biri kimi Azərbaycan təhsil sistemində daha
ümumi məqsədlərə doğru yönəlmiş qiymətləndirmə
fəaliyyətlərini qura bilməyimiz bu sahədə
irəliləyişlərimizdən xəbər verir. Başqa sözlə, bu
cəhətlər işimizin müsbət yöndə olduğunu göstərir.
Konsepsiyanın qlobal məqsədlərə yönəlməsi istər-istəməz
onun tətbiq imkanlarını genişləndirir, humanist və
demokratik təhsil sisteminin qurulması baxımından
gələcək fəaliyyəti təmin edir. Konsepsiyanın tətbiq
olunması:
ilk növbədə cəmiyyətdə müasir baxışların, dəyərlərin
(mədəniyyətlərin) formalaşmasına təkan verir;
ikinci, bazar münasibətləri şəraitində müəyyən olunmuş
məzmunun (standartların) mənimsənilməsinə şərait
yaranır;
üçüncü, qiymətləndirmə prosedurlarını müəyyən edən
normativ-hüquqi baza yaradılır;
dördüncü, milli qiymətləndirmə sistemi yaradılır və
ölkənin beynəlxalq qiymətləndirmədə iştirakı təmin
edilir.
Qiymətləndirmə Konsepsiyası çərçivə sənədi kimi hansı
xüsusiyyətlərə malikdir?
Konsepsiyada qeyd olunur ki, "Bu sənəd çərçivə sənədi
kimi, Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanununun,
Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat
proqramının tələblərinə və dövlətin təhsil siyasətinə,
qiymətləndirmənin müasir dünya standartlarına uyğun
hazırlanmışdır və yeni qiymətləndirmə sisteminin
prinsipləri üçün baza rolunu oynayır".
Fikrimizcə, bu müddəalar ümumi xarakter daşımaqla
özündən sonra bir sıra sənədlərin hazırlanması üçün
bünövrə rol oynayır.
Onlardan birincisi, məkdəbdaxili və milli qiymətləndirmə
konsepsiyasının hazırlanmasıdır. Bu sənəddə şagird
nailiyyətlərinin uzunmüddətli strategiyası
müəyyənləşdirilməli, məktəbdaxili və milli
qiymətləndirmənin məqsədi, vəzifələri, təşkili
məsələləri, vasitələri və sair öz əksini tapmalıdır.
Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsində geniş
yayılmış imtahan formasının beynəlxalq tələblərə uyğun
qurulması istiqamətində müddəalara xüsusi yer
ayrılmalıdır.
İkincisi, şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi
ilə bağlı pedaqoji, metodik ədəbiyyatın yaradılması,
təhsil menecerləri üçün köməkçi resursların
hazırlanmasıdır.
Üçüncü, kurikulum islahatı çərçivəsində müvafiq
qiymətləndirmə vasitələrinin yaradılmasıdır. Bu zaman
şagirdlərin idraki, hissi və psixomotor fəaliyyətləri
sahəsində nailiyyətlərinin xüsusiyyətləri nəzərə
alınmalıdır. Şagird nailiyyətlərini qiymətləndirmək üçün
verilmiş təlim tapşırıqlarında hər bir fənnin
xüsusiyyətləri diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır.
Konsepsiyada qiymətləndirmənin hansı növlərindən bəhs
olunur?
Qiymətləndirmə Konsepsiyasında məzmun standartlarının
mənimsənilməsi istiqamətində istifadə olunan
qiymətləndirmə növləri sadalanır və onlar aşağıdakı kimi
ifadə edilir:
*
ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsi (diaqnostik
qiymətləndirmə);
*
irəliləyişlərin monitorinqi (formativ qiymətləndirmə);
*
yekun (summativ) qiymətləndirmə.
Bu təsnifat "Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin
Konsepsiyası (Milli Kurikulumu)" sənədinin "Ümumi təhsil
sistemində şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi"
bölməsindəki məktəbdaxili qiymətləndirmə ilə bağlı
müddəaları tamamlamaqla davam etdirilir. "Bu mərhələdə
şagirdlərin nailiyyətləri formativ (müntəzəm, davamlı),
mikrosummativ (bəhs və bölmələr üzrə) və makrosummativ
(yarımilliklər üzrə) formalarda yazılı və şifahi
qiymətləndirilir" fikrinin ifadəsində nisbətən
konkretləşdirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu
məsələlər Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti
tərəfindən 2010-cü ildə təsdiq edilmiş "Ümumi təhsil
pilləsinin dövlət standartları və proqramları
(kurikulumları)" sənədində də ("Təlim nailiyyətlərinin
(nəticələrinin) qiymətləndirilməsi və monitorinqi"
başlığı ilə verilmiş hissədə) öz əksini tapır.
Ümumiyyətlə, dünyada qəbul olunmuş diaqnostik, formativ
və summativ qiymətləndirmə növlərinin Azərbaycan
təhsilinə gəlməsi mütərəqqi hal kimi qiymətləndirilir.
Ölkəmizdə humanist və demokratik təhsil sisteminin
qurulmasında bu qiymətləndirmə növləri əhəmiyyətli
pedaqoji hadisə kimi dəyərləndirilir.
Konsepsiya çərçivə sənədi olduğundan burada
qiymətləndirmə növlərindən ümumi şəkildə danışılır,
onların mahiyyəti haqqında təsəvvür yaradılır, faydalı
cəhətlərindən bəhs olunur.
Diaqnostik qiymətləndirmə, ümumiyyətlə, hər hansı
pedaqoji fəaliyyətin başlanğıc mərhələsində aparılır.
Mahiyyət etibarilə nəzərdə tutulmuş fəaliyyətə
başlamazdan əvvəl diaqnoz qoyulur, hər hansı müvafiq
istiqamət müəyyənləşdirilir. Bu mərhələdə müəllimin
fəhmi, intuisiyası, bir pedaqoq kimi peşəkarlığı onun
köməyinə gəlir. Düzgün diaqnostik qiymətləndirmə düzgün
istiqaməti müəyyənləşdirir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək
lazımdır ki, diaqnostik qiymətləndirmə özünün prosedur
qaydaları ilə mövcud ola bilər. Bu qiymətləndirmənin
düzgünlüyü qəbul olunmuş prosedur qaydalara əsasən
müəyyənləşir. Həmin prosedur qaydaların isə hazırlanması
vacib hesab edilir.
Formalaşdırıcı qiymətləndirmə öyrənmə prosesində tətbiq
olunur. Təlim, tədris prosesinin istiqamətini müşahidə
etməyə, onun məqsədyönlü olub-olmaması barədə qərara
gəlməyə imkan verir. Başqa sözlə, təlimin, tədrisin
düzgün istiqamətləndirilməsini təmin edir.
Konsepsiyada formativ qiymətləndirmə barəsində ancaq
ümumi məlumat verilir. Onun əhəmiyyəti şərh edilir,
haqqında ümumi təsəvvür yaradılır. Bu isə ona məxsus
prosedur qaydaların, yaxud müvafiq təlimatın
hazırlanmasını zəruri tələb kimi qarşıya qoyur.
Summativ qiymətləndirmə yekun qiymət kimi ifadə edilir.
Bəzən məktəblərdə bu növ qiymətləndirmə ilə ənənəvi
yekun qiymət arasında fərq görmür, onları eyni anlayış
kimi izah edirlər. Belə bir yanaşma ənənəvi və yeni
qiymətləndirmə arasındakı fərqin aydın dərk
olunmamasından irəli gəlir. Ümumiyyətlə, kurikulumların
tətbiqi vəziyyətinin öyrənilməsi göstərir ki, müəllimlər
müxtəlif növ qiymətləndirmələrin aparılmasında, onlara
aid vasitələrin hazırlanmasında çətinliklərlə
rastlaşırlar.
Məlum olduğu kimi, yeni fənn kurikulumlarının tətbiqinə
başlanıldığı dövrdən yeddi ilə yaxın bir vaxt keçir. Bu
müddətdə bütün fənn kurikulumlarının hazırlanması işi
başa çatdırılmış, ibtidai siniflərdə yeni fənn
kurikulumlarının tətbiqi ilə bağlı xeyli təcrübə
toplanmışdır. Həm təlimin məzmununda, həm də təlim
prosesində yeni qiymətləndirmə mexanizmlərinin
hazırlanması baxımından nailiyyətlər əldə olunmuşdur.
Lakin bütün bunlarla yanaşı, görülmüş işlərin
keyfiyyətini daha da yaxşılaşdırmaq üçün aşağıdakı bir
sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi faydalı hesab edilir:
*
bütün fənlərə aid qiymətləndirmə vasitələrinin
müəyyənləşdirilməsi və nümunələrin hazırlanması;
*
qiymətləndirmənin hər bir növünə aid qaydaların
hazırlanması;
*
şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə
müəllimlərin peşəkarlığının artırılması, bunun üçün həm
respublika, həm də bölgələrdə yaradılmış kurslarda ona
xüsusi yer ayrılması;
*
hər bir məktəbin idarəetmə sistemində şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi üzrə işlərin
aparılmasının diqqət mərkəzində saxlanılması, ona
keyfiyyətin idarə olunma mexanizmi kimi yanaşılması;
*
müəllimlərin ehtiyac və tələbatlarına cavab verən
davamlı məktəb tədbirlərinin təşkili və keçirilməsi və s.
Qiymətləndirmə Konsepsiyasının tətbiqi bizə nə verir?
Qiymətləndirmə Konsepsiyasının tətbiqi aşağıdakı
nəticələrin əldə olunmasına imkan yaratdı.
1. Ümumtəhsil məktəblərində şagird
nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sistemi yaranır.
2. Azərbaycan təhsilində qlobal
dünyanın qəbul və inkişaf etdirdiyi qiymətləndirmə
sistemi formalaşır.
3. Dəyərlərə əsaslanan
şəxsiyyətyönümlü təhsil sisteminin inkişafı təmin olunur.
Beləliklə,
*
təhsilin keyfiyyəti üçün əsas göstərici olan "şagirdin
təlim nəticələri" haqqında məlumat əldə etmək mümkün
olur;
*
məntiqi təfəkkür vərdişlərinin inkişafı təmin edilir;
*
şagirdlərin inkişafını ardıcıl və sistemli olaraq
izləmək, istiqamətləndirmək mümkün olur.
Nəhayət, onu qeyd etmək lazımdır ki, yeni Qiymətləndirmə
Konsepsiyası əsasında hazırda formalaşmaqda olan
qiymətləndirmə sistemini əvvəlki ilə iki cəhətdən
müqayisə etmək və fərqləri meydana cıxarmaq mümkündür.
1. Yeni qiymətləndirmə sisteminin
məqsədi şəxsiyyətin inkişafını izləmək və onun
formalaşmasını təmin etməkdən ibarətdir. Humanist və
demokratik prinsiplərə istinad olunmaqla şəxsiyyətin
dəyərlərə yiyələnməsini stimullaşdırmaq, keyfiyyət
göstəricisi kimi onu əsas götürməkdir.
2. Qiymətləndirmə Konsepsiyası
yeni qiymətləndirmə sisteminin formalaşmasını tələb
edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ənənəvi təhsildə
qiymətləndirmə sistemi olmamışdır. Yalnız pedaqogika
dərsliklərində beşballı qiymətləndirmə ilə bağlı şərhlər
verilmişdir. Bəzi fənlər üzrə qiymət və yazı normaları
hazırlanmışdır.
Yeni qiymətləndirmə sistemi yaradılmaqla ilkin olaraq
onun fəlsəfəsi müəyyənləşdirilmişdir: aktuallığı
əsaslandırılmış, məqsəd və vəzifələr, spesifik cəhətlər
şərh olunmuşdur. Elmi-pedaqoji əsas kimi prinsiplər
müəyyənləşdirilmişdir. Qiymətləndirmənin məzmununun
(qiymətləndirmə standartları) hazırlanması üzərində iş
davam etdirilir. Onun növləri, formaları, vasitələri
müəyyənləşdirilir. İlkin təcrübələr onu göstərir ki,
qiymətləndirmə fəaliyyətlərinə dair qaydaların mükəmməl
hazırlanması, aydın, anlaşıqlı və konkret olması onun
səmərəli və keyfiyyətli qurulmasının ən etibarlı
təminatçısıdır.
Ölkəmizdə həyata keçirilən təhsil islahatları
çərçivəsində qiymətləndirmə siyasəti mükəmməl
normativ-hüquqi bazaya əsaslanmaqla məqsədəuyğun şəkildə
davam etdirilir. Onun yeni təhsil texnologiyalarından
biri kimi öyrənilməsi və tətbiq olunması bu gün təhsil
sahəsində fəaliyyət göstərən hər bir pedaqoji işçidən
tələb olunur. |
