|
Nüşabə ƏMİROVA,
Lerik rayonu, Vizəzəmin kənd Ə.Musayev adına tam orta
məktəbin riyaziyyat-informatika müəllimi
Elm və texnikanın sürətlə inkişaf etdiyi bir dövrdə,
"Təhsil əsri" elan olunmuş XXI əsrdə təhsil də daim
inkişaf edir, təkmilləşir. Təhsil sistemində demokratik,
milli və ümumbəşəri dəyərlərə istinad etməklə islahat
aparılır. Ümumi təhsilin keyfiyyətini daha da
yüksəltmək məqsədilə həyata keçirilən islahatlarla
təhsilalanlarda müstəqil fikir yürütmək, qərar qəbul
etmək, başqaları ilə əməkdaşlıq etmək kimi bacarıqları
inkişaf etdirmək, bir sözlə, hərtərəfli inkişaf etmiş
şəxsiyyət formalaşdırmaq məqsədi qarşıya qoyulmuşdur.
İslahatin gedişində hər bir müəllim fəaliyyətini daha da
yüksək səviyyədə qurmağa, təhsil və təlimin səviyyəsini
yüksəltməyə, şagirdlərin ideya-siyasi, əmək tərbiyəsinə,
estetik və fiziki inkişafına nail olmağa çalışır. Təhsil
prosesinə müasir baxışların formalaşdığı bir dövrdə
təhsilin keyfiyyətini yüksəltmək üçün yeni yanaşmalar
tələb olunur. Təhsilin nəticəsi kimi təkcə bilik və
bacarıqların səviyyəsi deyil, həm də insanın dünyaya,
cəmiyyətin inkişafına münasibəti başa düşülür.
Hazırda məktəbin qarşısında duran əsas vəzifə müstəqil
düşünüb qərarlar qəbul edə bilən, ətrafdakılarla
əməkdaşlıq etməyi, ünsiyyət qurmağı, qazandığı bilikləri
tətbiq etməyi bacaran, Vətəninə, millətinə sadiq, geniş
dünyagörüşünə, milli və ümumbəşəri dəyərlərə malik
şəxsiyyət yetişdirməkdir. Bu vəzifənin həyata
keçirilməsində bütün fənlər kimi riyaziyyatın da böyük
rolu vardır. Riyaziyyat tədrisinin ümumi məqsədi
riyaziyyatın əsaslarını şagirdlərə mənimsətmək, onların
məntiqi təfəkkürünü, idrak fəaliyyətini və fəza
təsəvvürlərini inkişaf etdirmək, onlara riyaziyyat
üsullarını təcrübədə tətbiq etmək bacarığı və vərdişləri
verməkdir.
Bu baxımdan riyaziyyat tədrisinin ümumi məqsədini üç
əsas cəhətdən konkretləşdirmək olar:
1) təhsil məqsədi;
2) tərbiyəvi məqsəd;
3) əməli-tətbiqi məqsəd.
Dərsin ümumi məqsədinə daxil olan zəruri elementlərdən
biri, konkret olaraq hər bir fənnin tədrisinin öz
məqsədi ilə yanaşı, onun şagirdlərlə təlimin daha da
səmərəli təşkilinə imkan verən, bilik, bacarıq və
vərdişləri formalaşdırmasını nəzərdə tutan məqsədidir.
Elmin müasir dövrdəki inkişafı hər bir müəllimdən nəinki
şagirdlərə bilik, bacarıq və vərdişlər verməyi, həm də
yeni ideyalar əsasında tərtib edilmiş, təkmilləşdirilmiş
riyaziyyat proqramının mövzularının tədrisi üçün
səmərəli yollar tapmağı, müxtəlif məsələləri həll
etməyi, müstəqil olaraq qarşıya yeni problemlər qoymağı
və onların həllində yaradıcılıq göstərməyi tələb edir.
Konkret dərs zamanı təlimin ümumi və xüsusi
məqsədlərinin müəyyən edilməsi ilə əlaqədar qarşıya
çıxan metodik çətinliklərdən biri optimal təlim üsulunun
seçilməsi məsələsidir.
Müəllim tərəfindən seçilən üsul aşağıdakı şərtlərdən heç
olmazsa biri ödənilmədikdə, düzgün hesab oluna bilməz:
1) dərsin məqsədi (təlimverici, tərbiyə-edici və
inkişafetdirici);
2) öyrənilən materialın məzmun xüsusiyyətləti
(mürəkkəbliyi, yeniliyi, xarakteri);
3) sinifdəki şagirdlərin xüsusiyyətləri;
4) müvafiq təlim materialının, resursların olması;
5) şagird heyətinin çoxluğu;
6) müəllimin fərdi xüsusiyyətləri.
Hər bir metod təlimin məzmunu və məqsədi ilə sıx
bağlıdır. Ona görə də təlimin məzmun və məqsədindəki
dəyişikliklər müəllimdən bəzi ənənəvi metodlardan imtina
etməyi, bəzilərini təkmilləşdirməyi, fəal təlim
metodlarına daha çox üstünlük verməyi tələb edir.
Təlim metodu təkcə şagirdlərin biliklərinin yaradılması
ilə məhdudlaşmayıb, həm də şagirdlərin yaradıcı
qüvvələrini inkişaf etdirmək, onları müstəqil olaraq
həqiqəti axtarıb tapmağa təhrik etmək, onlarda elmi
biliklərə əsaslanan düzgün baxışlar və əqidə, milli və
ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan dünyagörüşü tərbiyə etmək
məqsədi daşımalıdır.
Riyazyyat dərsi şagirdin təlim fəaliyyətinin rəngarəng
təşkil edilməsi forması ilə xarakterizə olunur.
Deməli, riyaziyyat dərsində müxtəlif təlim üsullarından
- məlumat-inkişafetdirici, evristik, reproduktiv
üsullardan istifadə olunur. Təlim prosesində təfəkkür
və təxəyyülün inkişafını intensivləşdirən, yaradıcılıq
münasibətlərini formalaşdıran, bilikləri surətdə
axtarıb tapmağa təhrik edən, şagirdləri məntiqi surətdə
düşünmək, sübut etmək, öz mühakimələrini, çıxardığı
nəticələri əsaslandırmaq üçün mövcud biliyi səfərbərliyə
almaq bacarığı ilə silahlandıran müasir fəal təlim
metodlarından ("Beyin həmləsi", "Əqli hücum", "BİBÖ",
"Klaster", "Müzakirə"("Diskussiya"), "Problemin
həlli", "Kublaşdırma", "Venn diaqramı" və s. )
istifadə etmək təlimin səmərəsini xeyli artırır.
Kiçik və böyük qruplarla, cütlərlə, fərdi iş
formalarından istifadə olunan fəal dərslərdə müəllimin
mövqeyi "bələdçi" (fasilitator), şagirdin mövqeyi isə
"kəşf edən", "tədqiqatçı" mövqeyidir. "Monoloji" təlim
"dialoji" təlimlə əvəz olunur. Hafizəyə, yaddaşa
əsaslanan təlim təfəkkürə (məntiqi, tənqidi və yaradıcı)
əsaslanan təlimlə əvəz olunur. Belə dərsdə müəllim
şagirdlərlə sistemli, məqsədyönlü şəkıldə əməkdaşlıq
edir, problemli vəziyyət yaradır, tədqiqat
məqsədlərinin qoyulmasında, biliklərin əldə edilməsində
şagirdlərə istiqamət verir. Şagirdlər tədqiqat
prosesində "kəşf etdikləri", öyrəndikləri bilikləri
daha yaxşı mənimsəyir, tətbiq edir və yadda
saxlayırlar.
Təfəkkür o vaxt fəal və müstəqil olur ki, onun
qarşısında bir sual, bir problem qoyulmuş olsun. Bu
baxımdan riyaziyyat dərslərində problemin qoyulması və
həlli yolunun axtarılması riyazi istedadın inkişafında
əlverişli vasitədir. Məsələn, şagirdlərin kəsik
piramida və piramidanın həcmi haqqında biliklərinə
əsaslanıb kəsik piramidanın həcmini necə tapmağı qarşıya
problem kimi qoymaq olar.
Şagirdlərin əqli fəaliyyət prosesi olan təlim prosesində
insanın öyrənmək üçün fəaliyyət prosesləri - müşahidə,
təcrübə, müqayisə, analogiya, ümumiləşdirmə,
mücərrədləşdirmə və konkretləşdirmə kimi metodların hər
birindən istifadə etməyi bacarmalıyıq. Riyaziyyat
tədrisində idrakın məntiqi yanaşma üsulu olan
analogiyadan riyazi anlayışlara tərif verilməsində,
teoremlərin isbatında, məsələlərin həllində,
düsturların çıxarılmasında istifadə olunur. Məsələn,
planimetriyadan çevrənin və dairənin diametri
anlayışından istifadə edib stereometriyada kürə və
sferanın diametri anlayışı verilir.
Hər şeydən əvvəl şagirdlərdə tədris olunan fənnə maraq
oyatmaq, fənnin məna və əhəmiyyəti haqqında fikir
formalaşdırmaq lazımdır. Məsələn, şagird düzbucaqlının
perimetri və sahəsinin, faizin hesablanmasının, çevrənin
uzunluğu, dairənin sahəsi, düzbucaqlı paralelepipedin
həcmi və s. ona harada, nə zaman, nə üçün lazım ola
biləcəyini başa düşsə, onları daha həvəslə öyrənər və
yadda saxlayar. Düşünürəm ki, şagirdlərdə riyaziyyata
maraq yaratmağın, onu tərbiyə və inkişaf etdirməyin
mühüm şərti müəllimin şəxsi keyfiyyətləri, onun
dünyagörüşünün genişliyi, peşəsini ürəkdən sevməsi, öz
fənnini və yaxın fənləri yaxşı bilməsi, riyaziyyat
tarixi və riyazi kəşflər tarixi ilə tanış olmasıdır.
|
