|
Yusif ƏLİYEV, Niyazi RƏHİMOV,
"Azərbaycan müəllimi
 Ölkəmizin
ümumtəhsil müəssisələrində işləyən müəllimlərin dərs
yükü hökumətin təsdiq etdiyi müvafiq normativ-hüquqi
sənədlərlə tənzimlənir. Həmin sənədlərə əsasən müəllimin
dərs yükünün aşağı həddi - bir stavka 12 saat
müəyyənləşib. Dərs yükünün yuxarı həddi isə ayrı-ayrı
dövrlərdə müxtəlif olub. Məsələn, Nazirlər Kabinetinin
2010-cu il 24 noyabr tarixli "Təhsil müəssisələrinin
dərs yükü normalarının müəyyən edilməsi haqqında"
qərarına əsasən ümumtəhsil və peşə təhsili
müəssisələrində çalışan tərbiyəçi-müəllimlərin həftəlik
iş vaxtı 24 saat müəyyən edilmişdi. Lakin Nazirlər
Kabinetinin 27 dekabr 2013-cü il tarixli qərarı ilə
bütün tipdən olan ümumtəhsil məktəblərində həftəlik dərs
yükünün maksimum həddi 24 saatdan 36 saata qaldırılıb.
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dünyanın əksər ölkələrində
ümumtəhsil sistemində müəllimlərin həftəlik dərs yükünün
yalnız minimum həddi (bir stavka) müəyyənləşdirilir.
Maksimum həddə isə məhdudiyyət qoyulmur. Bütün bunlar
məsələnin hüquqi tərəfidir. Məsələnin digər tərəfi isə
müəllimin nəzərdə tutulan bu dərs yükünün öhdəsindən nə
dərəcədə gəlməsi ilə bağlıdır.
Dərsin keyfiyyətinə müxtəlif amillər təsir edir:
müəllimin fiziki imkanları, bilik və intellekt
səviyyəsi, metodik hazırlığı, emosional və psixi
vəziyyəti və s.
Bəs, görəsən bütün bu amilləri nəzərə alsaq müəllim
həftədə neçə saat dərs deyə bilər? Sualımıza cavab
tapmaq məqsədilə mütəxəssis və müəllimlərin fikirlərini
öyrəndik.
 Əjdər
AĞAYEV,
pedaqoji elmlər doktoru, professor, əməkdar müəllim
Hər bir fəaliyyət sahəsində olduğu kimi, təhsil
sahəsində də görüləcək işin onu görən insanlar arasında
düzgün və dəqiq bölünməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Dərs
bölgüsü anlayışı altında məktəbdə çalışan müəllimlərin
tədris yükünün nə qədər olması nəzərdə tutulur. Bəllidir
ki, hər bir məktəbdə müəllimin fəaliyyət dairəsi
genişdir. O, məktəbin ictimai işlərində və digər
təşkilati işlərdə çalışır, eləcə də dərnəklər,
fakültativ məşğələlər aparır, hər hansı sinfə rəhbərlik
edir və s. Amma bunların heç biri onun dərs yükünə daxil
deyil. Dərs yükü dedikdə müəllimin sabit cədvəl əsasında
konkret fənn üzrə proqrama əsaslanan, sabit şagird
heyəti ilə apardığı məşğələlər nəzərdə tutulur. Yəni,
dərs cədvəlində bir həftə ərzində müəyyənləşdirilmiş
tədris fəaliyyəti gerçəkləşdirilir.
Təcrübədən bəllidir ki, hər bir müəllimin maksimum
tədris yükünün nə qədər olması qanunvericiliklə
tənzimlənir. Biz dərs yükünün 24 saat, 18 saat olduğu
zamanların şahidi olmuşuq, lakin 1990-cı illərin
əvvəllərindən müəllimlərin bir həftəlik dərs yükü 12
saat müəyyənləşdirilmişdir.
Hazırda dərs yükünün nə qədər olması ilə əlaqədar
müzakirələr gedir və yaxud bir müəllim bir həftə ərzində
neçə saat dərs deməklə əməkhaqqını yüksəldə bilər kimi
fikirlər mətbuatda da öz əksini tapır.
Təcrübədən görünür ki, 12 saatlıq norma üzrə dərs deyən
müəllim onu 24 saata qaldırmaqla əməkhaqqını 2 dəfə
artıra bilər. Lakin bir oklad dərs yükündən artıq
deyilən dərsin əməkhaqqının necə hesablanması rəhbər
icra orqanının təlimatı göstərişindən asılı olur.
Əlbəttə, bu da həlli dəqiqlik tələb edən məsələlərdən
biridir. Mənim əsas fikrim isə müəllimin bir həftə
ərzində neçə saat dərs deyə bilməsi ilə əlaqədardır.
Fikrimcə, müəllim bir həftədə 18 saat normal dərs deyə
bilər. Əgər saatların sayı artırılarsa, həmin artırılmış
dərslərin səmərəliliyi standarta uyğun ola bilməz. Çünki
müəllimin tədris fəaliyyəti onun təfəkkürü, elmi və
metodik hazırlığı və bunlardan istifadə bacarığı ilə
bağlıdır. Bütün bunlar isə hər gün 3 və ya 4 saat dərs
deməklə öz effektini saxlayır. Əgər müəllimə 26, 30, 36
saat dərs yükü müəyyənləşdirilərsə, heç şübhəsiz,
müəllim tezliklə yorular və dediyi dərslərin keyfiyyəti
təminedici olmaz.
Hamıya bəllidir ki, müəllim dərsi keçməzdən əvvəl
saatlarla ona hazırlıq aparır. O, ixtisas bilgisi ilə
yanaşı metodik axtarışlarda olur. Əyanilik və İKT-dən
istifadə üçün materiallar hazırlayır. Tədrisdə müxtəlif
iş forma və metodlarından istifadəni layihələndirir.
Yəni, hər bir müəllim deyəcəyi dərs üçün xeyli hazırlıq
vaxtı sərf edir və yaxud tapşırıqların yoxlanması,
yoxlama işlərinin dəyərləndirilməsi, əlavə
tapşırıqların hazırlanması və bu kimi işlərin görülməsi
müəllimdən vaxt və enerji tələb edir. Belə olan
şəraitdə çox dərs deməyə çalışan müəllimlər həm onun
hazırlıq mərhələsini, həm də tədris mərhələsini lazımi
səviyyədə həyata keçirə bilmirlər. Bu mənim 50 illik
təcrübəmdən gələn qənaətlərimdir. Fikrimcə, həftədə 12
saatlıq dərs yükü 1 oklad hesab edilməklə müəllimlərə
oklad yarımlıq tədris fəaliyyəti imkanı vermək
məqsədəuyğun olar.
Bəzi ekspertlər müəllimin tədris yükünün 30-36 saata
qədər qaldırılmasını onun əməkhaqqının artırılması
mövqeyindən gərəkli bilirlər. Təbii ki, müəllimə
zəhmətinin dəyərinə görə əməkhaqqı vermək lazımdır.
Lakin bu əməkhaqqı elə bir oklad üçün nəzərdə
tutulmalıdır. Əməkhaqqı xatirinə müəllimi, necə
deyərlər, robota çevirmək heç də məqsədəuyğun deyil.
Mən diqqəti bir cəhətə də yönəltmək istərdim. Bu da
ondan ibarətdir ki, əslində müəllimlərin əməkhaqqı 1
həftədə dediyi dərsin miqdarına görə yox, bir ayda
dediyi dərsin miqdarına görə ödənilsin. Hazırda
müəllimlərin əməkhaqqı bir həftəlik dərs yükünə görə
hesablanır və bu bir ay üçün nəzərdə tutulur. Yaxşı olar
ki, bir həftəlik əməkhaqqı 4 həftəyə vurulsun və ayın
sonunda cəmlənib verilsin.
Bir neçə kəlmə də hazırda ümumtəhsil məktəblərindəki
dərs bölgüsü təcrübəsinə aid demək istərdim.
Müşahidələrdən aydın olur ki, respublikanın bəzi
məktəblərində direktor müavinləri və məktəb
direktorları dərs bölgüsündən mənfəətlənmək məqsədi ilə
vasitə kimi istifadə edirlər. Məsələn, eyni fəndən
hansı müəlliməsə dərs saatını çox, hansı müəllimə isə az
nəzərdə tutur və yaxud bəzi müəllimlərə ixtisası olmayan
fənlərdən dərs yükü verir. Bu cür hallar məktəbdə
sağlam psixoloji ahəngi pozur, haqlı narazılıqlar
yaradır, həmçinin tədris səviyyəsinin aşağı düşməsinə
səbəb olur. Pedaqoji tələb belədir ki, eyni ixtisas üzrə
dərs deyən müəllimlərin tədris yükü bərabər
bölünməlidir. Fənlər hər müəllimin ixtisasına uyğun
olaraq paylaşdırılmalıdır.
Ənvər ABBASOV,
TPİ-nin direktor müavini, dosent, əməkdar müəllim
Müəllimin dərs yükü həmişə müzakirə obyekti olub.
Tələbatlara, əldə olunan təcrübələrə əsasən müxtəlif
fikirlər söylənilib. Düşünmək olar ki, belə pedaqoji
polemika gələcəkdə də davam edə bilər. Bu, məsələnin
sosial-pedaqoji xarakterindən irəli gəlir. Təbii ki, bu
məsələ barəsində müəyyən fikir söyləmək üçün pedaqoji
tədqiqatlara söykənmək daha obyektiv münasibət
bildirməyə imkan verər.
Təhsil tarixində ümumtəhsil məktəbi müəllimlərinin dərs
yükünə münasibət ayrı-ayrı vaxtlarda müxtəlif cür
olmuşdur. Bir vaxtlar 1 stavka üçün 24 saat, sonralar
18 saat müəyyənləşdirilmişdir. Bu gün isə minimum dərs
yükü (1stavka) 12 saatdır. Göründüyü kimi, 1 stavka dərs
yükünün illər keçdikcə azalması cəmiyyətin tədris-təlim
prosesinə olan tələblərinin artmasından, müəllimin
fəaliyyət dairəsinin genişlənməsindən, işinin tədricən
ağırlaşmasından irəli gəlmişdir. Bu proses indi də davam
etməkdədir. Müasir dünyanın inkişaf sürəti müəllimin
qarşısına qoyulan tələbləri daha da artırır. Yeni
təhsil konsepsiyası müasir müəllimdən bütün ənənəvi
keyfiyyətlərlə yanaşı, standartların reallaşdırılmasında
müstəqil və yaradıcı olmağı, müxtəlif təhsil şəraitinə
uyğun strategiyalar hazırlamağı, müvafiq pedaqoji
texnologiyalar müəyyənləşdirməyi, bir sözlə, özünə xas
olan tədris sistemini yaratmağı tələb edir. Bunun üçün
müəllim tədqiqatçılıq bacarığına malik olmalı, pedaqoji
fəaliyyətini layihələşdirməyi, planlaşdırmağı və onu
real müstəvidə həyata keçirməyi bacarmalıdır. O, işini
sadəcə müəyyən bilik və bacarıqlar aşılamaqla
yekunlaşdırmamalı, şagirdlərində tələb olunan
səriştələrin (kompetensiyaların), qabiliyyətlərin
formalaşması ilə tamamlamalı və bu nəticələrlə də
hesabatlı olmalıdır. Qlobal dünyanın tələb etdiyi və
gündən-günə miqyası artan bu pedaqoji missiyanın yerinə
yetirilməsində müəllimlərin minimum dərs yükünü yetərli
hesab etmək olar. Təcrübələr də onu göstərir ki, minimum
dərs yükü müəllimin daha məhsuldar və keyfiyyətli tədris
fəaliyyətinə təminat verir.
Müəllimin maksimum dərs yükünə gəldikdə isə, əksər
ölkələrdə ona məhdudiyyət qoyulmur. Daha doğrusu,
normallaşdırılmır. Məktəblərdə bu məsələyə müəssisənin
ehtiyacları, müəllimlərin potensial imkanları baxımından
yanaşılır.
Azərbaycanda isə müəllim və dərnək rəhbərlərinin dərs
yükünün maksimum həddi 36 saat müəyyənləşdirilməklə
normallaşdırılmışdır. Bu gün maksimum dərs yükünün 24
saatdan 36 saata qaldırılması müzakirələrə səbəb
olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, müəyyən olunmuş
12 saat (1 stavka) dərsdən əlavə müəllimlərə verilmiş
hər bir dərs saatı onların tədris yükünü artırır və
təbii olaraq bu, keyfiyyətə mənfi təsir göstərir. Lakin
maksimum dərs yükünün hər hansı həddə
müəyyənləşdirilməsi təhsilin idarə olunması baxımından
əhəmiyyətli hesab edilir.
Rafiq SÜLEYMANLI,
Heydər Əliyev adına liseyin Azərbaycan dili və ədəbiyyat
müəllimi, əməkdar müəllim
Həftədə 18 saat dərs yüküm var. Bunun məsuliyyətini dərk
edirəm. Çünki dövrümüzdə müəllimdən daha çevik olmaq,
təhsil alana lazım olan həyati bacarıqları çatdırmaq
üçün daha çox çalışmaq tələb olunur. Müasir məktəbdə
gündə bir saat dərs demək üçün, təxminən, bir saat da
axtarış aparmalısan. Müəllimi maraqlandıran yeni
sualları cavablandırmaq, arqumentləşdirmək lazımdır ki,
bu da vaxt və enerji itkisinə səbəb olur. Bu baxımdan
məzmunlu, müasir tələblərə cavab verən dərs demək üçün
müəllimin optimal gücü gündə 2-3 saat işləməyə çatar.
Fikrimizcə, müəllimin həftəlik dərs yükü 16-18 saat
arasında olmalıdır. Çünki hər saatın arxasında gərgin
zəhmət, axtarış durur. Yeni təhsil proqramını
mənimsəmək, onu dərslərə tətbiq etmək, yeni dərslikləri
öyrənmək müəllimdən vaxt tələb edir. Bu baxımdan
müəllimin dərs yükünün az olması dərsin səmərəliliyinə
təsir edən əsas amillərdən biridir.
Natalya KUZNETSOVA,
Bakıdakı 17 nömrəli tam orta məktəbin ibtidai sinif
müəllimi
Məktəbimiz ikinövbəlidir. Hazırda həftədə 36 saat dərs
yüküm var. Birinci növbədə I sinfə, ikinci növbədə isə
IV sinfə dərs deyirəm. İkisi də çətin siniflərdi.
Birinci sinif uşaqları ilk addımlarını atdığı kimi,
dördüncü sinif də ibtidai təhsil pilləsini bitirərək
yeni mərhələyə qədəm qoyur. Fiziki və psixoloji baxımdan
çox yüklənirəm. Gün ərzində təxminən 7 saat dərs
deyirəm. Düzdür, dərslərarası fasilə olur. Həmin
vaxtlarda da dəftərlərin, testlərin yoxlanılması və
digər işlərlə məşğul oluram. Lakin buna baxmayaraq, bu
çətinliyin öhdəsindən gəlirəm. Axı həmin uşaqların
bünövrəsi bizim tərəfimizdən qoyulur. Bu məsuliyyəti
düşünərək var gücümlə çalışıram. Məktəbimizdə rus
bölməsinə ibtidai sinif müəllimi çatışmazlığı var.
Vakant yer üçün rəhbərliyə müraciət olunub. Lakin həmin
yerə lazımi bal toplayan olmadığı üçün məcbur olub iki
sinfə dərs deyirəm. Bildiyiniz kimi, yeni təlim
metodları ilə dərs demək əlavə vaxta və müəyyən qədər
müəllimin daha çox çalışmasına səbəb olur. Bu baxımdan,
heç olmasa köməkçi olsa, bizim işimiz bir az
yüngülləşər. Dəftərlərin yoxlanılması və sair işlərdə
mənə yardım edər.
Südabə BƏHRƏMOVA,
Bakıdakı 225 nömrəli tam orta məktəbin texnologiya, rəsm
və rəsmxət müəllimi
Məktəbdə dərs yüküm çoxdur. Müəllim çatışmazlığından 36
saat dərs deyirəm. Elə gün olur ki, 8 saat dərs deyirəm.
Bildiyiniz kimi, texnologiya fənnində dərslər bölünür və
iki müəllim tərəfindən aparılır. Buna görə də dərs
yükümüz artıqdır. Düzdür, şükür Allaha ki, sağlamlığım
bu dərslərin öhdəsindən gəlməyə imkan verir. Ancaq yenə
də etiraf edək ki, axırıncı dərslərdə yorğunluq özünü
büruzə verir. Bildiyiniz kimi, yeni kurikulumlarla
işləyirik və bu fənləri tədris edərkən müxtəlif
vasitələrdən istifadə edirik. Dərslərin effektiv keçməsi
üçün var gücümlə çalışıram. Problemimiz əsasən rus
bölməsində rəsm və rəsmxətt müəlliminin olmaması ilə
bağlıdır.
Sevda RƏŞİDOVA,
Bakı Avropa Liseyinin riyaziyyat müəllimi, əməkdar
müəllim
Müəllimin dərs yükünün çox olmasının bir çox
çətinlikləri mövcuddur. Hazırda mənim 26 saat dərs yüküm
var. Həftənin 4 günü 5 saat, bir günü isə 6 saat dərsim
olur. 6 saat dərsim olan günü daha çox yorğun oluram. 5
saat dərsim olan günü arada bir saat fasiləm olur ki, bu
mənə çox müsbət təsir edir. Gənc yaşlarımda iki məktəbdə
işləyirdim və dərs yüküm bundan da çox idi. Lakin yenə
də müəyyən qədər çətin idi. Çünki biz müəllimlərin işi
zehni işdir və fasilə verməyəndə dərslər effektiv olmur.
Bundan başqa, gün ərzində ilk 4 saat aparılan dərslə,
son iki saat arasındakı dərslərdə də müəyyən qədər fərq
olur. Belə ki, 5-6-cı saatlarda aparılan dərslər 1, 2,
3, 4-cü saatlardakı kimi maksimum dərəcədə effektiv
olmur. Dərs gününün sonlarına doğru müəyyən qədər həm
müəllim, həm də şagird yorğun olur. Bütün bu kimi
məsələləri nəzərə alaraq müəllimlərin dərs yükünün çox
olmasını düzgün hesab etmirəm. Bildiyimə görə 36, hətta
ondan da çox dərs yükləri olan müəllimlər var. Ola bilər
ki, cavan, enerjili müəllimlər bunun öhdəsindən gəlsin.
Lakin yenə də müəllimin dərs yükü nə qədər az olarsa,
dərslər bir o qədər səmərəli və faydalı olar. Unutmayaq
ki, müəllim həm də gündəlik dərslərə hazırlaşmaq üçün də
müxtəlif vaxt və enerji sərf edir. Bu zaman dərslər nə
qədər çox olarsa müəllim daha çox enerji sərf etmək
məcburiyyətindədir. Bu baxımdan dərs yükünün gündəlik 4,
maksimum 5 saat olmasını daha qənaətbəxş hesab edirəm.
|
