|
 Azərbaycan
Respublikası Təhsil Nazirliyinin 16 may 2014-cü il
tarixli əmri ilə təsdiq edilmiş "Müəllimlərin etik
davranış qaydaları"nda deyilir: "Müəllimlərin etik
davranış qaydaları təhsilin bütün səviyyələrində peşə
fəaliyyəti zamanı təhsilverənlərin ümumi davranışını və
təhsil prosesi iştirakçıları ilə qarşılıqlı
münasibətlərini tənzimləyən normalar məcmusundan
ibarətdir".
Müəllimlərin etik davranış qaydalarına mükəmməl
yiyələnməsi problemi məktəb və pedaqoji fikir tarixində
həmişə aktuallıq kəsb etmiş, nəcib və şərəfli əməyi ilə
insanlara mənəvi çıraq tutan bu sənət və peşə
mücahidlərinin əməli fəaliyyətinə rövnəq vermişdir.
Həyatın ritmi və zamanın ahəngi dəyişdikcə müəllim
əməyinin peşə mədəniyyəti, etik xüsusiyyətləri, mənəvi
keyfiyyətləri də yeni məzmun dəyərləri ilə intişar
tapır, sosial-mədəni həyatın başlıca etalonu olan əxlaq,
davranış münasibətlərini də yeni mündəricədə
tənzimləyir.
Müəllim, hər şeydən əvvəl, mənəvi cəhətdən yetkin insan
olmalıdır. Bu fikirlə razılaşmayan adam tapılmaz. Belə
ki, pedaqoji prosesdə mənəvi münasibətlərin məzmunu
cəmiyyətdə hökm sürən əxlaq qaydalarından, həm də
onların müəllim şəxsiyyətində öz əksini tapan
etik-mədəni davranış normalarından çox asılıdır.
Müəllimin bilik səviyyəsi, erudisiyası nə qədər zəngin
və mükəmməl texnologiya ilə əhatələnsə də onun fəaliyyət
manerasında ən munis keyfiyyətlər sistemi olan müəllimin
sənət, peşə etikası, konkret pedaqoji proses
təcrübəsində və ondan kənar yerlərdə təzahür edən etik
davranış ustalığı ilə bağlı cəhətlər də önəmlidir.
Bu yönümdən müəllim statusunu təkmil üsul və vasitələrlə
möhkəmləndirməyin imkan və yollarına bələd olmağın ilkin
ideya istiqamətləri milli və ümumbəşəri dəyərlərdən
nəşət tapan pedaqoji etika ilə bağlıdır. Yəni pedaqoji
etika-pedaqoji proses zamanı şagirdlərlə (tələbələrlə)
ünsiyyətdə, davranış və rəftarda əxlaq normalarına,
pedaqoji mərifət və takta müəllimin (tərbiyəçinin)
riayət etməsi, oğlan və qızlara, ətrafdakı digər
şəxslərə yanaşma mədəniyyəti başa düşülür. Odur ki,
"Müəllimlərin etik davranış qaydaları" bütün zaman
kəsiyində pedaqoji proses təcrübəsi üçün stimulverici
vəsilə olmuş, müəllimin vicdan, ədalət barometrinə
çevrilmişdir.
Bəs bu gün bu qəbildən olan yeni qaydaları zəruri edən
cəhətlər hansı qanunauyğunluqlardan, tələbatlardan irəli
gəlmişdir. Aydın məsələdir ki, müəllim şəxsiyyətinə
verilən müasir tələblərdən.
Bu gün müəllim həyatda, cəmiyyətdə, ictimai və dövlət
statuslu məsələlərdə avanqard mövqe nümayiş etdirən
simadır, pedaqoji prosesdə isə müəllim -
sistemləşdirilmiş bilikləri, bacarıq və vərdişləri,
habelə mənəvi keyfiyyətləri adamlara məqsədyönlü, planlı
və mütəşəkkil aşılamaq yolu ilə cəmiyyətin sonrakı
inkişafına güclü təkan verən pedaqoji təhsilli
mütəxəssisdir.
Özünə, şagird və tələbələrinə hörmət edən, pedaqoji
etika çərçivəsində onlarla davranan, əxlaqi-mənəvi
normalara daim sadiq qalan ustad müəllim bu gün ətrafda
baş verən sosial-iqtisadi, mənəvi-siyasi hadisələrə də
biganə qala bilməz. O, müntəzəm olaraq peşə və sənət
ülviyyətindəki gözəlliyi dərk edib, bu adın şərəf və
ləyaqətini yüksək, humanist qayələr, mədəni vərdişlərə
qovuşmaq səyi ilə birləşdirməyə də qadir olmalıdır. O,
ardıcıl olaraq müəllimlərin etik davranışını
səciyyələndirən radio və televiziya verilişlərinə imkan
daxilində qulaq asmalı, bu səpgidə qəzet və jurnal
materialları ilə tanış olmalı, kitablar oxumalı, yeri
gəldikcə şagirdlərini (tələbələrini) də tanış etməli,
onların yanında üzüağ olmalıdır. Bunsuz müəllimin etik
davranış qaydaları səmərəsiz olar, pedaqoji fəaliyyət
zamanı onun ustad müəllim keyfiyyətinə xələl gələr.
Odur ki, müəllim peşə fəaliyyətində daha mükəmməl və
əzəli olan etik davranış prinsiplərini daim uca
tutmaqla, bu yolda müasir və orijinal təsirə malik
tələblər sisteminə ciddi məhəl qoymalı, etik dəyərlər
paradiqmasının aliliyini, vicdanlılığını, peşəkarlıq və
fərdi məsuliyyətini, loyallıq səviyyəsini, mədəni
davranış etiketlərini, qərəzsizlik missiyasını, gender
bərabərliyini, ictimai etimad münasibətliliyini,
konfidensiallıq şüurluluğunu göstərməlidir.
Pedaqoji münasibətlər çərçivəsində müəllimlərin etik
davranış qaydalarını təkmilləşdirməyə imkan verən bu
ümumi müddəalardan çıxan məntiqi nəticə odur ki,
müəllimin etik davranış prinsipləri bunların ana xəttini
təşkil edir. Pedaqoji proses mərhələlərinin
müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi həmin prinsiplərdən
çox asılıdır. Bütün bunları müasir tələblər səviyyəsində
yetərincə reallaşdırmaq üçün müəllimlərin qarşısında bir
sıra didaktik tələblər qoyulur. Həmin tələblər
aşağıdakılardır:
*Müəllimlərin etik davranış qaydaları ümumxalq və
ümumdövlət səviyyəsindən dəyərləndirilməli, onun
sosial-mədəni amillərə təsir imkanı nümunəvi hərəkətlərə
çıraq tutmalıdır.
*Müəllim həssas və qayğıkeş olmalıdır. Müsbət
iradi-mənəvi keyfiyyətlərə, pedaqoji etikaya düzgün əməl
olunması insan hisslərinə ədalətli və obyektiv təsir
edilməsi nəticəsində formalaşdırılmalıdır.
*Müəllim nəzakətli olmalıdır. Nəzakətlilik etik
davranış mədəniyyətinin ən zəruri keyfiyyətidir.
Nəzakət qaydaları ilə davranış etiketlərini tənzimləməyi
bacarmaq hər bir müəllimin el-oba, çalışdığı kollektiv,
ictimai münasibətlər məkanında da öz şərəf və
ləyaqətlilik səviyyəsini yüksəldir, peşə etikasını
həyatının vacib məqsədlərinə çevirir.
*Müəllim prinsipial və obyektiv olmalıdır. Yəni, onun
etik səciyyə daşıyan münasibətlər səviyyəsi ağıllı tələb
əsasında qurulmalıdır. Öz həmkarları arasında mehriban
və səmimi münasibətlərin yaranmasında peşəkarlıq
nümunəsi göstərən müəllim söz və əməl birliyində də
cəsarətlilik mücəssəməsi göstərməli, bütün fəaliyyət və
hərəkətlərinə ictimai davranış normaları baxımından
hüquqi qiymət verməyi də bacarmalıdır.
Müəllimlərin etik davranış qaydalarının məna tutumu
mürəkkəb və çoxplanlıdır, həmçinin onun bir sıra
xüsusiyyətləri vardır.
Bura, hər şeydən əvvəl, uşaqlar, müəllim-cəmiyyət
münasibətləri, sonra isə onlara təsir edən bütün qalan
münasibətləri, yəni valideynlər - uşaqlar - müəllim,
müəllim - pedaqoji kollektiv, müəllim - cəmiyyət və
başqaları daxildir. Bunlar çoxcəhətli olub
təhsilalanlarda baxış sistemini, siyasi mövqe
mədəniyyətini, peşə-sənət professioqramını, zəka və
mədəni-intellektual səviyyəliliyini əhatə edən
münasibətlərdir. Hamısı da sosial mühit və pedaqoji
proses təcrübəsində təzahür edən təlimləndirici,
təhsilləndirici və inkişafetdirici missiyanı ehtiva edən
etik qaydalara aid olub, təkcə şagirdə (tələbəyə) yox,
əksər hallarda müəllimə də təsir edir. Biliklənmə, savad
almaq, elmi inkişaf yolu tutmaq müəllim üçün nə qədər
vacib stimulverici qüvvədirsə, onun mənəvi dünyası, etik
davranışı, əxlaqi fəzilətləri, peşə, sənət etikası da
bir o qədər önəmli amildir.
Böyük fizik Albert Eynşteyn insan övladının tarixi
təkamül yolunda ictimai əxlaq qaydalarının nə qədər
ümidverici bir zəmin olduğunu xatırlayaraq yazırdı:
"Bəşəriyyətin gələcəyi elmi tərəqqinin sabahından bir o
qədər asılı deyil, insani əxlaqın və mənəviyyatın
sabahkı mənzərəsindən asılıdır".
Müəllimin peşə fəaliyyətində qanunvericiliklə müəyyən
olunmuş vəzifələrin dərk edilməsi və bu sahədə
hüquqlarının təmin olunması ilə əlaqədar qanunauyğun
hallara ciddi əməl etməsi də mühüm etik davranış
qaydasıdır. Xüsusən, müəllim şəxsiyyəti
problematikasının vacib məziyyətlərini bilmək bu gün çox
maraqlı və aktual bir məsələdir. Yəni müəllimlərin etik
davranış qaydalarını möhkəmləndirməyin aparıcı
istiqamətinə çevrilən ustad müəllimin bu baxımdan
şəxsiyyətini səciyyələndirən amillərə biz bu gün məhz
milli pedaqogika təbirincə baxmalı, bu prosesi
zənginləşdirməyə imkan verən bəzi keyfiyyətləri milli və
ümumbəşəri qaynaqlar əsasında mənimsəməliyik. Bu
keyfiyyətlərə aiddir:
*Ustad müəllimin təbliğ etdiyi fikirlərə uyğun hərəkət
etməsi. Davranış qaydalarında etik səciyyə daşıyan jest
və ədalara dəqiq riayət etməsi, şablon və ehkamçı
yanaşmalara öz hərəkətlərində düzgün qiymət verməyi
bacarması və özündə bu kamil fəzil keyfiyyətləri
birləşdirməsi.
*Davranış, etik münasibətlərlə bağlı söhbət və
müsamirələrdə, görüşlərdə, danışana diqqətlə qulaq
asmaq şakərini özünütəkmilləşdirmə yolu ilə həyatının
aparıcı leytmotivinə çevirməsi.
*Müəllimlərin etik davranış qaydaları sırasında onun
şəxsiyyətyönümlü kompleks tədbirlər zamanı diqqətcil və
xeyirxahlıq mövqeyində dayanması pedaqoji prosesin
düzgün tənzimlənməsinə mənəvi qida verməsi və bu yolda
xeyirxahlıq hissinin ağıllı tələblərlə vəhdətinin təmin
olunması qayğısına qalması.
*Ustad müəllimin təmənnasız köməkliyinin onun
şəxsiyyətini səciyyələndirməsi, ona əməli işində parlaq
nümunə olması və pedaqoji fəaliyyətinin ayrılmaz tərkib
hissəsinə çevrilməsi.
Müəllim davranış mədəniyyətində daima haqq və
ədalətlilik nümunəsi göstərməli, gördüyü xeyirxah işdən
maddi təmənna ummamalı, şagirdin (tələbənin) həyatına
mənəvi çıraq tutmaqda, ona güzəştsiz mövqe qazanmağı
öyrətməklə yanaşı, yeri gələndə təmənnasız kömək səyini
də ondan əsirgəməməlidir.
Müəllimlərin etik davranış qaydalarını ehtiva edən, onun
şəxsiyyəti ilə bağlı maddələr içərisində peşə, ixtisas,
vəzifə məsuliyyəti də qabarıq şəkildə öz əksini
tapmışdır. Yeni "Qaydalar"da göstərilir ki, "Müəllim
bilərəkdən yalan, təhrif olunmuş, yaxud öz şəxsi marağı
naminə həmkarının əməyini pisləşdirən və ya
yaxşılaşdıran məlumat verilməsinə görə qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyır. Müəllim
təhsil müəssisəsinin əmlakından səliqəli və səmərəli
istifadə edir, onu qoruyur. Müəllim təhsil müəssisəsinə
məxsus əmlakdan (sinif otağı, tədris resursları,
telefon, kompüter, mebel və s.) şəxsi maraqları üçün
istifadə etmir. Müəllim icra və əmək intizamına riayət
edir, iş vaxtında kənar işlərlə məşğul olmur, üzrsüz
səbəbdən işdən yayınmır. Müəllim şəxsi həyatında milli
əxlaq, ictimai davranış normalarına riayət edir".
Pedaqoji prosesdə müəllim-şagird (tələbə)
münasibətlərinin inkişaf etdirilməsi işinin ağırlığı,
məsuliyyəti müəllimin üzərinə düşür. Müəllim, hər şeydən
əvvəl, öz davranışına, mədəni rəftar normalarına, sərt,
lakin düşünülmüş addımlarına, etik-mənəvi yanaşmalarına
ciddi fikir verməli, "yüz ölçüb, bir biçməli", öz
hərəkətlərinə düzgün münasibət bəsləməlidir. Əlbəttə,
"Qaydalar"la tənzimlənən bu didaktik tələblərdə
münasibətlər kredosu konkretləşir. Onun müasir
prinsipləri təhsilalanlarla, kollektivlə, rəhbərliklə
valideyn və qanuni nümayəndəliklərlə, müəllim və
cəmiyyətlə təmasda, vətəndaş cəmiyyəti və vətəndaşlıq
tərbiyəsinə münasibətlər yönümündən daha çox təqdir
olunur.
Göstərilir ki, "Müəllim vətəndaşlıq borcunu dərk etməli
və yerinə yetirməli, cəmiyyət üzvləri ilə münasibətlər
qurarkən öz şəxsiyyətini qorumalı və mənfi təsir altına
düşməməlidir".
Müəllimə məhəbbət və həqiqi hörmət ruhu hər bir
cəmiyyətə, ailəyə, ictimai qurumlara, sosial-mədəni
təsisatlara hakim kəsilməlidir. Həm valideynlər, həm
böyüyən nəsil nümayəndələri öz mənəvi və ictimai tərəqqi
məfkurələrinin zənginləşməsində, bu sahədə onlara ağıl,
davranış tərbiyəsi yolu ilə qapılar açan hər bir
müəllimə bütün ömürləri boyu minnətdarlıq edirlər.
Azərbaycan bu gün dünyada yeganə ölkədir ki, peşəsindən
asılı olmayaraq xalq arasında sayılıb seçilən şəxsə
müraciət edəndə "Müəllim" sözü dilə gətirilir.
Hətta əsl mütəxəssislərə, pedaqoqlardan bəzilərinə
"professor", "akademik" elmi adı ilə müraciət edəndə
belə, onların əksəriyyəti müəllim adının nüfuz və
ləyaqətini daha çox etibarlı bilib, onlara məhz bu
tərzdə müraciət olunmasını xahiş edirlər.
Respublikamızın rayon və şəhərlərində fəaliyyət göstərən
və müxtəlif cəhətdən nümunəvi iş təcrübəsi olan qabaqcıl
müəllimlərimiz çoxdur. Müəllim andına sadiq qalaraq bu
şərəfli peşəni öz həyatının mənası bilən xalq
müəllimləri təkcə pedaqoji prosesdə deyil, elə xalqın
arasında da başbilən, el ağsaqqalı, nəcib insan kimi
tanınırlar.
Azərbaycan xalqı yalnız diplomu olan, valideynin cibinə
baxan, şagirdə (tələbəyə) öyrənməyi öyrədə bilməyən,
daim şagirdi (tələbəni) günahkar hesab edən, özündə
nöqsan görmək istəməyən şəxsi müəllim hesab etmir.
Belələri müəllim adına yalnız ləkə gətirən, şagirdlərin
və tələbələrin tərbiyəsinə düzəldilməsi çətin olan,
zərbə vuran, cəmiyyətin inkişafını ləngidən şəxslər
hesab olunur. Öz dövrünün ideoloji konsepsiyalarına sinə
gərən, böyük yazıçı, milli poeziyamızın bayraqdarı
ölməz şairimiz Səməd Vurğunla əbədi dostluq meracı quran
yazıçı A.Fadeyev vaxtilə yazırdı: "Müəllim! Nə gözəl
sözdür!.. Hər bir uşağın oxuduğu bizim ölkəmizdə müəllim
birinci adamdır. Uşaqlarımızın gələcəyi, xalqımızın
gələcəyi müəllimin əlində, onun qızıl qəlbindədir. Onu
küçədə görən kimi, beş-on metr qalmış biz ona hörmət
əlaməti olaraq papağımızı çıxarmalıyıq...". Eləcə də
şərh etdiyimiz problem baxımından "Müəllimin andı"
ifadəsi ilə təsbit olunmuş yeni davranış "Qaydalar"ında
çox düzgün olaraq bəyan edilir ki, "And Azərbaycan
Respublikası ilə müəllim arasında açıq hüquqi borc və
sədaqət münasibətlərini təsdiq edir... Andiçmə təntənəli
şəraitdə Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı
altında Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əl
basmaqla həyata keçirilir".
Odur ki, istər ailə, məktəb münasibətlərində, istərsə də
cəmiyyət-müəllim təmaslarında müəllim andının misilsiz
təsir gücündən faydalanmaq ümumxalq və ümumdövlət
səciyyəli bir işdir.
Müəllim birmənalı olaraq sosial-ətraf mühitdə və
pedaqoji proses təcrübəsində öz üzərinə düşən etik
davranış qaydalarına riayət olunmasının təminatçısı
olmalı, öz peşəkar fəaliyyətində həmkarlarının
davranışının bu "Qaydalar"a uyğunluğuna nəzarət etməli
və onun geniş təhlilini aparmalıdır.
Bunu isə bizdən həyatın özü tələb edir.
Vidadi BƏŞİROV,
ADU-nun pedaqogika kafedrasının dosenti,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru |
