|
Təhsildə planlaşdırma və keyfiyyət nədir?
Bu gün dünyanın qlobal inkişaf tendensiyası
sosial-iqtisadi tərəqqinin hərəkətverici qüvvə və
mənbəyinin maddi sferadan intellektual sferaya keçidi
ilə müşayiət edilir. Belə şəraitdə elm, innovasiya və
təhsil sistemi iqtisadi inkişafın əsas amilinə
çevrilir. Təhsil ictimai ehtiyacları təmin etməklə
yanaşı, gələcəyi, yeni ictimai imkanları formalaşdırır.
Bu səbəbdən təhsil dövlətin sosial-iqtisadi siyasətinin
öncül istiqamətidir.
Təhsil uzunmüddətli, fasiləsiz prosesdir. Belə proses
kortəbii inkişaf edə bilməz, yəni təhsil ölkədə insan
kapitalının inkişafı naminə xüsusi hazırlanmış plan
əsasında inkişaf etməlidir. Bu baxımdan uzunmüddətli,
davamlı proses kimi təhsildə planlaşdırma və strateji
planlaşdırma məsələləri aktuallaşır. Bir çox ölkələr
uzunmüddətli dövrü əhatə edən təhsil strategiyası
hazırlamış və uğurla icra edirlər. Təhsil
strategiyası cəmiyyətin bugünkü və uzunmüddətli
ehtiyaclarına uyğun olmalıdır. Son illər ölkəmizdə qəbul
edilmiş "Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış" İnkişaf
Konsepsiyası, konsepsiyaya uyğun olaraq qəbul edilmiş
"Təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası" bu mənada
mühüm dövlət əhəmiyyətli sənədlərdir. Ümid edirik ki,
bu strategiyaların icrası innovativ ideyalar əsasında
milli inkişafa, elm və təhsilin ahəngdar inkişafına
dəstək verəcək.
Planlaşdırma nədir?
Planlaşdırma məqsədin formalaşdırılması prosesidir.
Planlaşdirma məqsədə ona nail olmaq üçün vasitə, metod
və tədbirlərin konkretləşməsidir. Planlaşdırmanın
nəticəsi plan, konkret fəaliyyət modelidir. Planın
tərtibindən əvvəl isə proqnoz aparılmalıdır (buna
forsayt da deyilir). Uzaq perspektiv üçün
proqnozlaşdırılma elmi öncə görmə üsulu olub, sosial
planlaşdırmanın əsasını təşkil edir. Lakin bu gün
dünyanın sürətli və sinergetik xarakterli inkişafı
real proqnoz verməyə mane olur.
Planlaşdırmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, strateji
məqsəd və vəzifələr müəyyənləşdirilir, bunlara dair
strateji və operativ qərarlar qəbul olunur, məqsədə
çatma üsulları, müddəti, resurslar (maddi, maliyyə, əmək
və s. resurslar), icraçı və məsul şəxslər təyin edilir.
Planlaşdırma prosesi müəssisənin indiki vəziyyəti ilə
gələcək (arzu olunan) vəziyyəti arasında əlaqə
yaratmalı, "nə etməli, nə zaman etməli, kim etməli"
kimi suallara konkret cavab verməlidir.
İstənilən sferanın müvəffəqiyyəti fəaliyyət
məqsədinin və bu məqsədə nail olma vasitələrinin dəqiq
müəyyən edilməsindən asılıdır. "Fəaliyyətin
müvəffəqiyyəti məqsəd və bu məqsədə nail olmaq üçün
vasitələrin düzgün seçilməsindən asılıdır"
(Aristotel). Planlaşdırma prosesinin nəticəsində plan
yaranır.
Təhsilin keyfiyyəti nədir? Təhsilin keyfiyyəti necə
təyin edilir? Təhsilin keyfiyyətini necə idarə etmək
olar? Təhsildə keyfiyyətin təmin edilməsi əsas
məqsədlərdən biridir. Fasiləsiz təhsil prosesi,
onun keyfiyyəti xeyli amillərdən asılıdır, bu səbəbdən
təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi kortəbii baş
verə bilməz, bu proses idarə edilməli, yəni
proqnozlaşdırılmalı, planlaşdırılmalı və sistematık
olaraq nəzarətdə saxlanılmalıdır. Bu məqsədlə
keyfiyyətin idarə edilməsinə proses kimi yanaşılır.
Təhsilin keyfiyyətinə müxtəlif təriflər verirlər:
1. Hər hansı sahədə keyfiyyət anlayışı müəyyən olunmuş
standartlara uyğunluğu ifadə edir. Obyektin və ya
sistemin halını xarakterizə edən parametrlər standarta
nə qədər yaxındırsa, keyfiyyət bir o qədər yüksək hesab
edilir. Bu yanaşma təhsilə də aiddir. Təhsilin
keyfiyyəti əldə olunan nəticələrin əvvəlcədən
müəyyənləşdirilmiş meyarlara (standartlara) uyğunluq
dərəcəsi ilə təyin olunur. Təhsilin keyfiyyətinin
müəyyənləşdirilməsində əsas göstərici tələbənin təlim
nəticələridir, bu nəticələrin obyektiv
qiymətləndirilməsi keyfiyyəti üzə çıxaran əsas vasitə
sayılır.
2. Təhsilin keyfiyyəti dedikdə, məzunların bilik və
bacarıqlarının əmək bazarı tələblərinə uyğunluğu,
onların real situasiya və inkişaf proqnozu əsasında
düzgün qərarqəbuletmə qabiliyyəti nəzərdə tutulur.
Universitetdə təhsil prosesinin keyfiyyətini müəyyən
edən əsas amillər bunlardır: tədris materialları bazası,
kadr təminatı, məşğələlərin aparılma texnologiyası və
metodikası, mütəxəssis hazırlığında informasiya
sistemlərinin tətbiqi, maddi-texniki təminat və s.
Universitet fəaliyyətinin bütün istiqamətlərinin
informatlaşması, kompüterlərin tədrisdə elmi əsaslarla
tətbiqi, yeni təhsil texnologiyalarının yaranması
mütəxəssis hazırlığında keyfiyyətin təminatına, təhsil
prosesi təşkilinin səmərəli planlaşdırılması və
ölçmələrə yeni imkanlar yaradır.
Təhsilin keyfiyyətinin planlaşdırılması, idarə
edilməsi və ölçülməsi aktuallığı aşağıdakı reallıqlarla
müəyyən edilir:
* Məzunlarda sistemli təfəkkürün formalaşdırılması
zərurəti.
* Əmək bazarında müstəqil yaradıcılıq, tənqidi
təfəkkür sahiblərinə ehtiyac.
* Tələbələrin məsuliyyətinin artırılması.
* Təhsil müəssisələri arasında rəqabətin yüksəlməsi.
Təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, bu məqsədlə
təhsildə İKT-nin tətbiqinin genişləndirilməsi
zərurəti UNESCO-nun tövsiyələrində belə əks olunur:
1. Təhsilin idarə edilməsi üzrə milli təşkilatlara
tövsiyə edilsin ki, keyfiyyətin yeni meyarları tətbiq
edilsin. Sürətlə dəyişən cəmiyyətə asan uyğunlaşmaq üçün
gələcək mütəxəssislərə geniş spektrdə biliklər verilsin,
zəruri vərdişlər aşılansın. Verilmiş bilik və vərdişlər
yeni meyarlarla ölçülsün.
2. Yaşlıların fasiləsiz təhsilə cəlb edilməsi üçün ali
təhsil sahəsində xidmətlər spektri genişləndirilsin. Bu
məqsədlə distant və qiyabi təhsilin, açıq təhsilin,
İnternet şəbəkəsi ilə reallaşan təhsilin imkanlarından
geniş istifadə edilsin.
Təhsilin
keyfiyyətinin planlaşdırılması, idarə edilməsi və
ölçülməsinin ümumi prinsipləri
Keçid dövründə universitet məzunları peşə mobilliyi
tələblərinə cavab verməlidir. Buna xüsusən mühəndis
təhsilində ehtiyac var. Belə şəraitdə ali təhsilin
məqsədlərindən biri tələbələrə əsaslandırılmış
qərarların qəbul edilməsi metodlarının öyrədilməsi
olmalıdır. Elmi-konstruktor, texnoloji idarəetmə
sahələrində standart olmayan məsələlərin həllində belə
qərarlara xüsusi ehtiyac var. Tədris prosesində iki
istiqamət nəzərə alınmalıdır:
* Peşə fəaliyyətinin icrası üçün ixtisas üzrə zəruri
biliklərin qazanılması.
* Qeyri-standart məsələlərin həlli vərdişlərinin
formalaşması. Bu məqsədlə tələbələrdə kreativ və
sistemli təfəkkür inkişaf etdirilməlidir.
Universitet məzunlarında peşəkarlıq və mobilliklə
yanaşı, konkret peşə fəaliyyəti üzrə nəticələrin
əvvəlcədən proqnozlaşdırılması qabiliyyəti
formalaşmalıdır. Tədris prosesində yeni texnologiyalar
daha çox tətbiq edilməlidir (problemli təlim, situativ
və işgüzar oyunlar, kompüter sistemləri, təlimin digər
interaktiv forma və metodları).
Müəllimlər tədris fənlərinin qarşılıqlı əlaqələrini
reallaşdırmaq üçün tədris edəcəyi materialı
strukturlaşdırmalı, tədris materialının məzmunu
blok-modul prinsipi əsasında qurulmalıdır. Tədris
materialının strukturlaşdırılması elmi biliyin
strukturuna uyğun olub, anlayışların sxematik
təsvirini nəzərdə tutur. Blok -modulun yaradılmasında
məqsəd təlimin müxtəlif mərhələlərində təşkilati və
məzmun vəhdətini təmin etməkdir.
İnformasiyanın strukturlaşdırması tələbənin idrak
fəaliyyətinin məntiqi yükünü artırır, tədris
fəaliyyətinin tələbənin intellektual səviyyəsinə uyğun
diferensiallaşmasına imkan yaradır.
Tədris modulu eyni kursa (və ya müxtəlif kurslara) aid
fənlərin, iki və ya daha çox mövzusu əsasında
formalaşır. Tədris materialının modullara bölünməsi
istifadə edilən təlim texnologiyasının gələcək
strukturunu müəyyən edir. Kurs üzrə tədris modulları
iyerarxik olur. Bu zaman əvvəlki modullar tam və ya
qismən sonrakı modulların hissəsi (elementi) ola bilər.
Bu prinsip biliyin elmi strukturu baxımından fənn və
kurs çərçivəsində horizontal olaraq həyata keçirilir. Bu
prinsip tədris materialının daha iri bloklarına da
şamil edilməli, o cümlədən tədris planları da modul
prinsipi ilə formalaşmalıdır. Məhz bu səbəbdən
Boloniya prosesinin mühüm tələblərindən biri ali
təhsildə kredit-modul sisteminin tətbiqidir.
Mütəxəssislərin universitetdə hazırlanması keyfiyyətinin
planlaşdırılması
Mütəxəssislərin universitetdə hazırlanması keyfiyyətinin
planlaşdırılması aşağıdakı istiqamətlər üzrə həyata
keçirilə bilər:
* Tədris prosesinin təşkili və həyata keçirilməsi.
* Tədris prosesinin metodik təminatı.
* Tədris prosesinin maddi-texniki və informasiya
təminatı.
* Təlimin keyfiyyət göstəricilərinin planlaşdırılması.
* Dövlət imtahanlarının, buraxılış işləri müdafiəsinin
təşkili və həyata keçirilməsi.
* Kadr təminatının keyfiyyəti.
* Elmi tədqiqat işlərinin təşkili və səmərəliliyi.
* Universitetin strateji inkişaf planının
hazırlanması.
Bu istiqamətlərin hər birinə ayrı-ayrılıqda diqqət
yetirək.
1. Tədris prosesinin təşkili və həyata keçirilməsi
istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:
* Dövlət təhsil standartları (sənədlər külliyyatı).
* Ali məktəb üzrə normativ-hüquqi aktlar və sənədlər.
* İstiqamətlər və ixtisaslar üzrə kadr hazırlığı üçün
lisenziya.
* İstiqamətlər və ixtisaslar üzrə tipik və işçi tədris
planları.
* Fənlər üzrə tədris və işçi proqramlar.
* Müəllimlər arasında tədris yükünün paylanması, fərdi
plana uyğun olaraq onların digər növ işlərlə yüklənmə
dərəcəsi.
* Mütəxəssis hazırlığına dair sfarişçi təşkilatların
tövsiyələri.
2. Tədris prosesinin metodik təminatı istiqaməti bu
məsələləri əhatə edir:
* Tələbələrin yüksək keyfiyyətli təlimi üçün mühazirə
mətnləri, metodik işləmələr.
* Fənlər və məşğələ növləri üzrə tədris və
tədris-metodik ədəbiyyat.
* Təlimin aktiv metodları, yeni sistem və
texnologiyaların tətbiqi üzrə metodik göstərişlər,
yoxlama yazı işi, kurs işi, layihə işi, laboratoriya
işlərinin təsviri, imtahan biletləri və s.
3. Tədris prosesinin maddi-texniki və informasiya
təminatı istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:
* Normativə uyğun olaraq tədris prosesinin auditoriya
fondu ilə təminatı.
* Tədris prosesinin informasiya texnologiyaları ilə
təminatı.
* Auditoriya və laboratoriyaların zəruri avadanlıq,
texniki vasitə və didaktik materiallarla təminatı,
tələbələrin təcrübə keçməsi üçün müvafiq bazanın
mövcudluğu.
4. Təlimin keyfiyyət göstəricilərinin planlaşdırılması
istiqaməti bu məsələləri əhatə edir:
* Təlimin məzmununun təsdiq edilmiş dövlət təhsil
standartlarına, tədris plan və proqramlarına uyğunluğu.
* Tələbələrin müstəqil və fərdi işi.
* Təlimin birinci səviyyəsinin nəticələrinə görə
tələbələrin attestasiyası.
* Tədris məşğələləri cədvəllərinin, məsləhət
saatlarının işçi tədris planlarına və tələbənin vaxt
büdcəsinə uyğunluğu.
* Tədris materiallarının tələbələr tərəfindən
mənimsənilmə dərəcəsi (cari nəzarət, imtahan, buraxılış
işlərinin müdafiəsi əsasında).
5. Dövlət imtahanlarının, buraxılış işlərinin
müdafiəsinin təşkili və həyata keçirilməsi istiqaməti
bu məsələləri əhatə edir:
* Diplom layihələri mövzularının aktuallığı,
istehsalatın real tələblərinə uyğunluğu.
* Diplom layihələrinin elmi-nəzəri səviyyəsi.
* Yeni qabaqcıl texnologiyalardan tədrisdə istifadə.
* Praktikada və tədris prosesində diplom layihələrinin
nəticələrindən istifadə imkanları.
* Tələbələrin biliklərinin cari və yekun yoxlanmasının
ixtisas tələblərinə uyğun olaraq peşəkar bilik və
bacarıqların formalaşmasına istiqamətlənməsi.
* Diplom layihələri müdafiələrinin təşkilinin normativ
tələblərə uyğunluğu.
6. Kadr təminatı istiqaməti aşağıdakı göstəriciləri
əhatə edir:
* Universitetin professor-müəllim heyətinin peşə
təhsili proqramlarını reallaşdırmasında qarşıda duran
tədris, elmi-metodik məsələlərin həllində potensial
imkanları (ixtisas səviyyələrinin yüksəldilməsi,
pedaqoji heyətin hazırlanması və yenidən hazırlanması,
ixtisasın artırılması və s.).
* Elmi dərəcəli müəllimlərin sayının artırılması.
* İstehsalatda çalışan yüksəkixtisaslı mütəxəssislərin
pedaqoji fəaliyyətə cəlb edilməsi.
7. Elmi tədqiqat işlərinin təşkili və səmərəliliyi
istiqaməti aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
* Fundamental elmi tədqiqatların formalaşdırılması.
* Elmi tədqiqat işlərinin tətbiqi xarakteri, onların
səmərəliliyi. Elm və istehsalatın əlaqəsi.
* Universitetin kompleks elmi tədqiqatlarda iştirakı.
* Elmi tədqiqatların nəticələrinin beynəlxalq
səviyyədə əhəmiyyət kəsb etməsi.
* Elmi tədqiqat işlərinin tədris prosesi ilə əlaqəsi (elmi
dərnək, elmi seminar, elmi konfrans, innovasion
məhsulların hazırlanması və s.).
* Elmi tədqiqat işləri hesabına elm-tədris bazasının
inkişafı.
8. Universitetin strateji inkişaf planının hazırlanması
və reallaşdırılması istiqaməti aşağıdakı məsələləri
əhatə edir:
* Yaxın perspektiv üçün universitetin, fakültə və
kafedraların inkişaf planının hazırlanması.
* Müəllimlərin təlim-tədris, elmi tədqiqat
fəaliyyətlərində qabaqcıl metod və formalardan
istifadəsinin təkmilləşdirilməsi, bu işdə universitet,
fakültə və kafedra rəhbərlərinin şəxsi iştirakı.
* Mütəxəssis hazırlığı strukturu və həcminin
istehsalın real tələblərinə uyğunluğu.
* Ödənişli və dövlət sifarişli mütəxəssis hazırlığının
optimal nisbətinin müəyyənləşdirilməsi.
* Gənc mütəxəssislərin peşə fəaliyyəti və karyera
uğurlarının izlənilməsi, ali məktəbdə mütəxəssis
hazırlığı keyfiyyətinin planlaşdırılması metodikası,
planlaşdırma metodikasının təhsil müəssisəsinin
statusundan (universitet, akademiya və institut)
asılılığı.
Təhsil keyfiyyətinin ölçülməsi, qiymətləndirilməsi,
mütəxəssis hazırlığı keyfiyyətinin meyarları
Məlum olduğu kimi, idrak marağının formalaşması iki
istiqamətdə həyata keçirilir: təlimin məzmun materialı
əsasında və tələbələrin idrak fəaliyyətinin təşkili
vasitəsi ilə. Təfəkkür fəallığı tələbələrin yeni
bilik axtarışına sövq edilməsi, bacarıqların
təkmilləşdirilməsi, problemli situasiyaların
yaradılması vasitələri ilə həyata keçirilir.
Tələbələrin müstəqil iş sisteminin dəqiq
arqumentləşdirilməsi məqsədəuyğundur. Bu zaman onların
kursun mənimsənilməsi mərhələləri üzrə fəaliyyəti əks
edilməlidir. Təlim texnologiyalarının bütün
mərhələlərində mütəxəssis hazırlığı keyfiyyətinin tələb
və meyarlarının vəhdəti prinsipinə əməl edilməlidir.
Qeyd etmək lazımdır ki, universitetdə keyfiyyət
sisteminin yaradılması fasiləsiz prosesdir. Bu
prosesin hər mərhələsində keyfiyyətin ölçülməsi və
planlaşdırılması lazımdır.
Mütəxəsis hazırlığı keyfiyyətinin meyarlarına
aşağıdakılar daxildir:
* İxtisas fənləri üzrə möhkəm biliklər.
* İxtisas fənləri üzrə nəzəri və praktik biliklərdən
peşə fəaliyyətində istifadə bacarığı.
* Peşə fəaliyyəti üçün zəruri biliklərin müstəqil əldə
edilməsi qabiliyyəti.
* Qəbul ediləcək qərarların texniki-iqtisadi cəhətdən
əsaslandırılması qabiliyyəti.
* Həmkarların rəylərini dinləmək qabiliyyəti, peşə
fəaliyyətində bu rəylərdən istifadə bacarığı.
* Fəaliyyəti dəqiq planlaşdırmaq bacarığı.
* Müxtəlif situasiyalarda istehsalat fəaliyyəti
nəticələrinin proqnozlaşdırılması bacarığı.
Mütəxəssis hazırlığının keyfiyyyət meyarları tələb edir
ki, tələbələrin bilik və bacarıqlarına mərhələli
nəzarət sistemi yaradılsın. Bunun nəticəsində
kafedralar, tədris kursları, təlim materiallarının
modulları üzrə təlim nəticələri obyektiv
müəyyənləşdirilə bilər.
Təhsil keyfiyyətinin ölçülməsi sistemi
Təhsilin keyfiyyətinin ölçülməsi sisteminin
yaradılmasında ali məktəblərdə son illər test
sistemindən daha çox istifadə edilir. Bunun nə qədər
səmərəli olması, təhsilin keyfiyyətinə müsbət təsir
etməsi mübahisəli məsələdir. Bu prosesdə testlərin
elmi cəhətdən düzgün tərtib edilməsinin mühüm əhəmiyyəti
var. Bu məqsədlə universitetlərdə hazırlanan testlər
müasir testologiya elminin prinsiplərinə
əsaslanmalıdır. İnnovasion cəmiyyət şəraitində gələcək
mütəxəssislərdə kreativ bilik və bacarıqların
formalaşması mühümdür. Test texnologiyası nə dərəcədə
bu məsələlərin həllinə xidmət edir? Bu sual da
xüsusi araşdırma obyekti ola bilər.
Gələcək mütəxəssislərdə kreativ bilik və
bacarıqların formalaşması xüsusən mühəndis-texniki
və təbiət-riyaziyyat istiqamətində kadr
hazırlığında aktualdır. Bunun nəticəsində elmi-texniki
və texnoloji məsələləri orjinal həll etmək, mövcud
texniki həllərdəki nöqsan və ziddiyyətləri görmək,
onları həll etmək, müəyyən innovasiyalar yaratmaq
mümkündür.
Tələbə fəaliyyətinin müvəffəqiyyəti təlim prosesinin
təşkilindən, şəxsi keyfiyyət və intellektual
qabiliyyətdən asılıdır. Biliklərin qiymətləndirilməsinin
reytinq sistemində tələbələrin müstəqil şəkildə
biliklərin axtarılması, mənimsənilməsi, tətbiqi və fəal
tədris fəaliyyətinin formalaşdırılması əhəmiyyətli ola
bilər. Tələbənin fəal, müstəqil idrak prosesinə cəlb
edilməsi, peşə fəaliyyətinin uğurlu formalaşdırılması o
zaman səmərəli ola bilər ki, təlim sistemi tədris
fənlərini horizontal (bir kurs daxilində) və vertikal (kursdan
kursa keçidlə) olaraq əhatə etsin. Bu zaman fənlərarası
əlaqə yaradılır. Bu halda tədris planında auditoriya
işlərinə ayrılan saatların müstəqil işlərə verilən
saatlara nisbətinin xüsusi çəkisi tədricən artmalıdır
(bu nisbətin 40% : 60% olması məqsədəuyğundur).
Gələcəkdə müstəqil işlərə verilən saatların miqdarının
artması tendensiyası davam edə bilər.
Bu yanaşmalar yeni təhsil paradiqmasına - həyati
fəaliyyətə hazır kadr yetişdirmək (fəal, yaradıcı
düşünən, yaradıcı fəaliyyət göstərə bilən,
özünüinkişafa, intellektual, mənəvi və fiziki
özünütəkmilləşdirməyə qadir) paradiqmasına müvafiq
olaraq, daha güclü insan kapitalı formalaşdırmağa
imkan verə bilər.
İlham ƏHMƏDOV,
ADPU-nun "Kompüter Mərkəzi"nin direktoru, dosent |
