|
 Respublikamız
müstəqillik qazandıqdan sonra dövlətimiz xalqımızın
milli mənəvi dəyərlərinin qorunub saxlanılaraq gələcək
nəsillərə ötürülməsinə daim qayğı göstərir. Möhtərəm
Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin görkəmli alim, şair,
ictimai fikir tarixində layiqli yer tutan Abbasqulu Ağa
Bakıxanovun anadan olmasının 220 illiyi münasibəti ilə
imzaladığı sərəncam bu qayğının ifadəsidir.
Sərəncamda deyilir ki, ensiklopedik biliyə və əhatəli
dünyagörüşünə malik şəxsiyyət kimi Abbasqulu Ağa
Bakıxanov elmin, mədəniyyətin ən müxtəlif sahələrinə aid
zəngin bir irs yaratmışdır. Xalqın həyatında əsaslı
dəyişikliklərə yol açmış maarifçilik ideyalarının
bərqərar olmasında onun mühüm xidmətləri vardır.
Azərbaycanın tarixi keçmişinin müasir dünya elmi
səviyyəsində yeni, sistemli tədqiqi mərhələsi
Bakıxanovun adı ilə sıx bağlıdır.
Göründüyü kimi, sərəncamda Abbasqulu Ağa Bakıxanovun
"ensiklopedik biliyə malik şəxsiyyət" olduğu deyilir. Bu
da dövlətimizin klassik irsə-milli mənəvi dəyərlərə
verdiyi qiymətdir və o deməkdir ki, ayrı-ayrı dövrlərdə
xalqımızın yaratdığı həmin dəyərlər qürur mənbəyimizdir,
onları gələcək nəsillərə ötürmək vətəndaşlıq
borcumuzdur. Böyük şair Füzuli "...söz süfrəsi açmışsa",
Abbasqulu Ağa Bakıxanov müxtəlif elmlərə aid bilik
süfrəsi açmışdır, gələcək nəsillər həmin süfrədən
faydalanırlar. Başqa sözlə, o, istedadlı şair olmaqla
yanaşı, dövrünün görkəmli alimi idi. Ayrı-ayrı elm
sahələri üzrə ixtisas sahibləri-məsələn, fizika və
astronomiya ilə məşğul olanlar Bakıxanovun
"Əsrarül-Mələkut", çoğrafiya ilə məşğul olanlar
"Kəşfül-Qəraib", dilçilər "Qanuni-Qudsi; pedaqoqlar
"Təhzibül-əxlaq", yaxud "Kitabi-nəsihət, tarixçilər
"Gülüstani-İrəm", ədəbiyyatşünaslar "Kitabi- Əskəriyyə"
əsərlərinə, yaxud müxtəlif mövzularda yazılmış
şeirlərinə müraciət edərək faydalanırlar.
Abbasqulu Ağa Bakıxanovun bəzi əsərlərinin adını
çəkməkdə məqsəd, deyildiyi kimi, onun ensiklopedik
biliyə malik bir şəxsiyyət olduğunu oxucunun nəzərində
canlandırmaqdır. Ümumiyyətlə desək, A.Bakıxanov
yaradıcılığı müxtəlif elm sahələrində çalışan adamlar
üçün zəngin elmi məlumat mənbəyidir. Ayrı-ayrı sahə
adamları ondan faydalana bilər. Bu yazıda Bakıxanovun
bədii yaradıcılığı haqqında söhbət açmağı qarşıya məqsəd
qoymuşuq. Onun bədii yaradıcılığı da geniş və
çoxşaxəlidir. Belə ki, "Kitabi-Əskəriyyə" Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixində hekayə janrının səciyyəvi nümunəsi
kimi diqqət mərkəzindədir və Azərbaycan oxucuları
tərəfindən sevilə-sevilə oxunur. O, lirik janrın qəzəl,
müxəmməs, qitə, rübai, qəsidə, məsnəvi və s. kimi şeir
formalarının məzmunlu, bədii cəhətdən kamil nümunələrini
yaratmışdır. Bu növlərin hər biri haqqında ayrılıqda
geniş tədqiqat aparmaq və təhlil etmək tələb olunur.
Bunların hamısını isə bir məqalədə əhatə etmək, bədii
cəhətdən dəyərləndirmək imkan xaricindədir. Ona görə də
biz bu məqalədə A.Bakıxanovun yaradıcılığından uşaqların
yaş və anlaq səviyyələrinə uyğun, tərbiyəvi məzmun
daşıyan bəzi lirik parçalarını nəzərdən keçirməklə
kifayətlənirik. Belə əsərlərdən biri "Hikmətin fəziləti"
adlanır. Əsərin məzmunundan aydın olur ki, yaşamağa
ümidi olmayan bir həkim barmağındakı qiymətli üzüyü
ölkənin hökmdarına göndərir və onun ölkədə ən müdrik
adam hesab olunan şəxsə verilməsini xahiş edir. Şah bu
xahişin nə qədər məsuliyyətli iş olduğunu anlayır və
səhvə yol verməmək üçün tədbir düşünür. Nəhayət, belə
qərara gəlir ki, adamları bir yerə yığıb, müəyyən
suallarla onların idrakını yoxlasın. Belə də edir. Şah
ölkənin adamlarını çağırtdırıb, onlardan üç suala cavab
verməyi lazım bilir:
Birinci sual: Dünyada ən xeyirli şey nədir? Şah müxtəlif
cavablar eşidir. Tamahkarlar ən xeyirli şeyin "zər"
(qızıl) olduğunu bildirirlər. Şah bu cavabla
razılaşmadı. Tacirlər "alverdir" deyə səslənirlər. Şah
bu cavabla da razılaşmır. Adamlar arasında bir qoca
qabağa çıxıb deyir:
"Hər şeydən xeyirli-hünər!
Hünərsiz heç bir şey olmaz müyəssər".
Qocanın cavabı şahın xoşuna gəlir.
İkinci sual: Dünyada hər şeydən yaxşı nədir? Suala hərə
bir tərəfdən müxtəllif cavablar verirlər. Verilən
cavablar şahın xoşuna gəlmir. Yenə də həmin qoca
söyləyir:
"Hər şeydən yaxşıdır, yaxşılıq özü,
Çünki yaxşı sifət olarsa səndə,
Afərin söyləyər dost da, düşmən də".
Üçüncü sual: İnsana vacib olan şey nədir? Yenə də
ətrafdan müxtəlif cavablar eşidilir. Bu zaman şahın gözü
həmin qocaya zillənir. Qoca deyir:
"Ən lazımlı şeydir-həqiqət.
Həqiqət olmasa, olmaz intizam,
Dünya həqiqətlə dolanır müdam".
Şah qocanın bu cavabından da razı qalır, həkimin
göndərdiyi həmin üzüyü qocaya təqdim edir və onun
saraydan heç hara getməməsini tapşırır. Nəhayət, şah
qocanı özünə vəzir təyin edir və ölkəni onun məsləhəti
ilə idarə edir.
Mənzum hekayə çox ibrətamiz sonluqla bitir:
"Ey Qüdsi, hikmətdən varsa xəbərin,
Yaxşı adamlarda olsun nəzərin".
Göründüyü kimi, A.Bakıxanov bu kiçik şeir parçasında
insanları hünərə, yaxşılığa, düzlüyə, ədalətə, həqiqəti
deməyə çağırır. Şairin gəldiyi bu nəticə bəşəriyyətə
bütün zamanlarda lazım olan anlayışdır-mənəvi
keyfiyyətlərdir.
A.Bakıxanov insanları yaxşı mənəvi keyfiyyətlərə sahib
olmağa çağırmaqla yanaşı, mənfi əməllərdən,
pisliklərdən, lovğalıqdan, hiyləgərlikdən çəkinməyə
səsləyir. Bu baxımdan yanaşdıqda, onun alleqorik
əsərləri diqqəti xüsusilə çəkir. Şairin belə
əsərlərindən biri "Yersiz iftixar" adlanır ki, bu əsərdə
ibrətamiz fikirlər ifadə olunur. Fikrimizcə, həmin əsər
məktəbli uşaqlar üçün çox mühüm tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb
edir. Dərs kitablarında belə əsərlərdən istifadə indiki
dövr üçün ciddi əhəmiyyətə malikdir. Cəmi 24 misradan
ibarət olan bu kiçik parçada çox böyük tərbiyəvi fikir
ifadə olunur.
Əsərdə deyilir: - Çinar ağacının altına bir dənə kudu
tumu düşür. Tum göyərir, az zaman içərisində kudu tağı
böyüyüb çinar ağacına sarılaraq ucalır və başı çinar
ağacından da hündürə qalxır. Bunu hiss edən kudu tağı
lovğalanır, çinar ağacına istehza ilə deyir:
- Sən illərlə ömür sürmüsən, mən cəmi bir baharda
böyüyüb səndən də hündürə qalxmışam. Kudu tağı çinar
ağacına söykənib ucaldığını nəzərə almır və bunu öz
hünəri hesab edib lovğalanaraq deyir:
- Bir neçə il belə keçsə, mələklər mənim barımı dərər.
Çinar kudu tağının bu lovğalığını görür və gülərək belə
cavab verir:
"Çinar gülüb dedi, öyünmə sən də ,
Hünər məlum olar xəzan əsəndə".
Göründüyü kimi, şairin bu kiçikhəcmli şeiri də tərbiyəvi
fikirlə tamamlanır-insanlara gördüyü işlə, əldə etdiyi
müvəffəqiyyətlə öyünməmək, lovğalanmamaq kimi
hisslərdən uzaq olmağı tövsiyə edir.
A.Bakıxanov bu fikrini "Qurd və ilbiz" alleqorik
əsərində də oxucuların nəzərinə çatdırır. Bu kiçik
əsərin məzmunundan aydın olur ki, küləkli bir gündə
içərisində qurd olan alma ağacdan üzülüb yerə düşür.
Qurd əvvəl qorxur, lakin almanın içərisindən çölə çıxan
qurd sağ qaldığına görə sevinir və lovğalanaraq öz-özünə
deyir:
- Gör nə qədər lazımlı varlığam ki, məni tufanlar da
məhv edə bilmir.
Almanın üzərində dikələn qurd ağac başında öz yuvasına
sığınan ilbizə deyir: Gəl mənə sığın, səni salamat
saxlayım. Bu anda alma ağacının başından yeni bir alma
üzülərək düz qurdun başına düşür və onu əzərək məhv
edir. A.Bakıxanov əsərin sonunda lovğalığın yaxşı
xasiyyət olmadığını ümumiləşdirərək deyir:
"İnanın bu ilbizə, bir hikmət söyləyim mən,
Öz yurduna sığınmaq yeydir sarsaq ölümdən".
A.Bakıxanov lovğalıqla yanaşı, tamahkarlığın,
hiyləgərliyin pis əxlaqi sifət olduğunu deyir və
təmsillərində oxucunun nəzərinə çatdırır. Bu baxımdan
şairin "Tülkü və qoyun" təmsili olduqca maraqlıdır.
Təmsilin məzmunundan aydın olur ki, ac tülkü çöldə yem
axtarır. Xeyli gəzdikdən sonra çəmənlikdə bir qoyunun
otladığını görür və onu iştahla yemək fikrinə düşür,
lakin təklikdə qoyuna gücü çatmayacağını düşünüb
hiyləyə əl atır və ağlabatmaz söz deyir:
Qoyun, bu yer mənim babamdan qalma yerdir. Sən niyə
buranı viranə qoyursan? Qoyun cavab verir ki, bu yer
sənin ola bilməz. Burada mənim kimi yüzlərlə qoyun
otlayır. Tülkü isə cavabında söyləyir:
Nə danışırsan, şahidim var, o da təsdiq edər ki, bu yer
mənimdir, babamdan qalıb. Qoyun cavabında tülküyə deyir
ki, əgər şahidin onu təsdiq etsə, mənim canım sənə
qurbandır.
Tülkü şahid axtarmağa gedir. Qoyun isə sahibinin
həyətinə qayıdır, əhvalatı həyətdəki itə danışır. İt
qoyunun arxasında duracağını deyir və gəlib həmin
sahədə özünə yuva düzəldib gizlənir. Tülkü isə özünə
şahid axtarır, bir qurda rast olur. Sevincək qurda
deyir:
Sahədə bir qoyun var, ikimizə də bəs edər. Mənə şahidlik
etsən, həmin qoyunu birlikdə yeyərik. Qoyun tülkü ilə
qurda deyir ki, bu yaxında bir ocaq var, gedək həmin
ocağa and için, mən sizin sözünüzə inanım. Tülkü və
qurd razılaşır. Onlar ocaq olan yerə (it gizlənən yerə)
yaxınlaşırlar. Yuvada gizlənən itin gözləri parıldayır.
Tülkü duyuq düşdüyü üçün ocağa and içməyə razılıq
vermir və hiylə ilə aradan çıxır. Qurd and içmək üçün
ocağa yaxınlaşanda, it yuvadan çıxıb onun boğazından
yapışır. Beləliklə, tülkü hiyləgərliklə oradan
uzaqlaşır, qurd isə tamahının qurbanı olur.
Təmsilin ictımai mənası isə ondan ibarətdir ki,
A.Bakıxanov öz əsərlərində tülkü timsalında hiyləgər
adamları, qurd timsalında isə acgöz, tamahkar, dünya
malına həris insanları ümumiləşdirir.
Məktəblilərin həyat hadisələrini dərindən dərk etmələri
üçün belə rəmzlərin müəllim tərəfindən açılması olduqca
əhəmiyyətlidir. Təlim materialı kimi belə materialların
seçilməsi didaktik əhəmiyyət kəsb edir, onların mütaliə
mədəniyyətini zənginləşdirir.
Şairin tərbiyə baxımından diqqəti cəlb edən əsərlərindən
biri də "Nəsihətnamə"dir. A.Bakıxanov bu əsərində
yüzdən artıq nəsihətamiz fikir söyləyir ki, bunların hər
biri bu gün də öz əhəmiyyətini itirmir. Nümunə kimi,
bəzilərini qeyd etmək olar: "Ağıldan və elmdən daha
yaxşı bir dövlət yoxdur, çünki onlar həmişə səninlə olar
və heç kəs onları sənin əlindən ala bilməz", "Paxıllıq
qabiliyyətsizlik əlamətidir. Öz hünərinə inananlar
başqalarından çox müvəffəqiyyət əldə edər. Hünərsiz
tərəqqiyə çatmağı bacarmadığı üçün başqalarının
tənəzzülünü arzulayar ki, onunla bərabərləşsin", "Həris
adam həmişə kədərli olar, çünki o nə qədər dövlət
qazansa, elə bilər ki, azdır" və s.
Abbasqulu Ağa Bakıxanovun yaradıcılığında müxtəlif
məzmunlu lirik-satirik seirləri də öz əksini tapır.
Nümunə kimi, onun qəzəlləri, qəsidələri, müxəmməsləri,
mənzum məktubları müəllim üçün faydalı hesab olunur. Ona
görə də müəllimlər həmin əsərləri oxumalı və əsərdən
çıxan tərbiyəvi, əxlaqi nəticəni şagirdlərə çatdırmağı
bacarmalıdır.
Bu deyilənlərdən aydın olur ki, A.Bakıxanovun
yaradıcılığı böyüməkdə olan nəslin tərbiyəsi üçün zəngin
material verir.
Ş.MİKAYILOV,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor,
M.BƏKİROVA,
dosent
|
