|
 Azərbaycan
rəssamlıq məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri,
Səttar Bəhlul oğlu Bəhlulzadə 15 dekabr 1909-cu ildə
Bakının Əmircan kəndində doğulub. Azərbaycanın əməkdar
incəsənət xadimi (1960), Azərbaycanın xalq rəssamı
(1963), Azərbaycan Dövlət mükafatı laureatı (1972) adına
layiq görülüb. İki dəfə Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni və
müxtəlif medallarla təltif olunub. 1927-1931-ci illərdə
Bakı Rəssamlıq Texnikumunda, 1933-1941-ci illərdə
V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutunda
təhsil alıb. Məşhur rəssamlar V.A.Favorskinin və
Q.M.Şaqalın tələbəsi olub. Əmək fəaliyyətinə Əzim
Əzimzadənin rəhbərliyi ilə "Kommunist" qəzetində
başlayıb. 1974-cü il oktyabrın 14-də Moskva
xəstəxanalarından birində vəfat edən rəssam öz arzusuna
əsasən doğma Əmircan kəndində dəfn edilib.
Rəsm əsərləri təkcə görüntü deyil, onlar həm də tarixin
süzgəcindən axıb bu günümüzə gələn hekayətlər, nağıllar,
həqiqətlərdir. Rəsmi təkcə seyr etmək yox, onu həm də
oxumağı bacarmaq lazımdır. Oxucu yaxşı qələm əhlinin
yazdığını bir lövhə kimi gözləri qarşısında canlandıra
bilirsə, tamaşaçı da yaxşı rəssamın fırça ilə yaratdığı
mənzərələri təsirli bir hekayə, elegiya, esse kimi
"oxuyur". Rəssamlar öz romanlarını qələmlə deyil, fırça
ilə yazırlar. Azərbaycanın tanınmış rəssamı Səttar
Bəhlulzadənin əsərlərinin hər biri mənim üçün məhz bu
baxımdan oxumaqdan yorulmadığım bir fəlsəfi əsərdir.
Səttar Bəhlulzadə ilə bağlı material hazırlamaq üçün
əvvəlcə yolumu rəssamın adını daşıyan gimnaziyadan
saldım. Burada həm maraqlı müsahiblərlə rastlaşdım, həm
də müəllimlərdən birinin-Nahidə xanımın rəssamın ata
evini tapmağımda mənə çox köməyi dəydi. Bu materialı
hazırlayarkən, Səttar Bəhlulzadə ilə bağlı dinlədiyim
xatirələr mənə bir-birindən maraqlı gəldi.
"Hər gün qatarda Səttar müəllimlə rastlaşardım"
Məmmədəli Abbasov, Səttar Bəhlulzadə adına Xarici
Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın direktoru, əməkdar
müəllim:
- Xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin adını eşidəndə
gözlərimin önündə hər dəfə bu mənzərə canlanır:
Yetmişinci illər idi. 19-20 yaşım olardı. Pedaqoji
institutda oxuya-oxuya həm də layihə institutunda
işləyirdim. Əmircanda kirayədə qalırdım. O dövr üçün
Bakıda ən əlverişli nəqliyyat vasitəsi sayılan elektrik
qatarı ilə hər səhər saat səkkizə qalmış şəhərin
mərkəzinə gedərdim. Hər gün həmin qatarda Səttar
müəllimlə rastlaşardım. O, çox maraqlı bir şəxsiyyyət
kimi yadımda qalıb. Arıq, ucaboylu bir adamdı.
Uzunsaçlı, ağbəniz, mavi gözlü Səttar müəllim mənə çox
maraqlı təsir bağışlayırdı. Amma mən o zaman xalq
rəssamına yaxınlaşmağa, onunla həmsöhbət olmağa cəsarət
edə biləcək yaşda deyildim. O özü də kənardan baxanda
bir qədər, qaraqabaq, adamayovuşmaz təsir bağışlayardı.
Danışdıran olmasa dinməz, sakit dayanıb fikrə gedərdi.
Hiss olunurdu ki, o, öz aləmindədir. Həmişə əlində nəsə
olardı: ya çertyoj kağızları, ya da rəsm ləvazimatları
yığılmış kiçik çamadan... Hamı ona çox böyük hörmətlə
yanaşardı. Stansiyada görünəndə sanki hər kəs o böyük
rəssama salam verməyi özünə bir şərəf sayardı. Hamı
onu tanıyırdı. Mən sonradan bildim ki, stansiyada,
qatarda hər kəsin tanıdığı bu maraqlı və qeyri- adi
görkəmə malik olan insan çox məşhur, istedadlı xalq
rəssamı Səttar Bəhlulzadədir.
Vaqona daxil olanda hamı ona yer göstərərdi. Çox vaxt o
özü də yerindən qalxar, uşaqlara və ya qadınlara yer
verərdi. Qatarda adam çox olanda ümumiyyətlə oturmaz,
hamı kimi ayaq üstə qalardı. Qatar şəhərə doğru
irəlilədikcə yolboyu mən bir kənarda dayanıb, onun
diqqət çəkəcək dərəcədə böyük əllərinə, arıq və çox
uzun barmaqlarına baxardım. Adətən barmaqlarında
fırçanın, qarışıq rənglərin izləri qalardı, bir də
siqaret tutan əlinin iki barmağında siqaretin izi... O
vaxt Sabunçu vağzalı deyilən axırıncı dayanacaqda
(indiki 28 may metrosunun yanı) qatardan düşüb keçmiş
Solntsev küçəsi ilə mən üzüyuxarı qalxardım, Səttar
Bəhlulzadə isə pillələrlə üzüaşağı düşüb adamlara
qarışardı.
İndi tale elə gətirib ki, surətini heç vaxt unutmadığım
böyük rəssam Səttar Bəhlulzadənin adını daşıyan bu
gimnaziyaya rəhbərlik edirəm. 1992-ci ildən bu təhsil
ocağı Xarici Dillər Təmayüllü Gimnaziya kimi fəaliyyət
göstərir. Burada rəssamın yaradıcılığına aid guşə var.
Dəfələrlə məktəbimizdə rəssamın özünün və Əbdülbaqi
adlı şagirdinin əl işlərindən ibarət sərgisini təşkil
etmişik. Hər il dekabr ayında Səttar Bəhlulzadənin ad
gününü qeyd edirik. Rəssamın bacısı oğlu Qəyyur müəllim
dayısının çəkdiyi bir neçə eskizi məktəbimizə
bağışlayıb. Biz onları dəyərli bir hədiyyə kimi qoruyub
saxlayırıq.
"Albomuma
rəsm çəkən insan Səttar Bəhlulzadə imiş"
İradə Məlikova, Səttar Bəhlulzadə adına Xarici Dillər
Təmayüllü Gimnaziyanın ibtidai sinif müəllimi:
- Bəzən insanın həyatında elə xatirələr olur ki,
üstündən neçə illər keçsə də, onlar heç zaman unudulmur.
İndiki kimi yadımdadır: 1973-cü ilin payız ayı idi.
Birinci sinfə gedirdim. Rəsm müəllimimiz şəkil çəkmək
üçün bizə 40 vərəqli albom almağı tapşırmışdı. Bizim
əslimiz Bakının Şağan kəndindəndir. Kəndimizin camaatı
uşaqlarına məktəb ləvazimatı almaq üçün rayon
mərkəzindəki vağzal deyilən yerə - üstünə "Azərnəşr"
yazılan mağazaya gedərdilər. Anamla mən həmin mağazadan
albom alıb 36 nömrəli avtobusa mindik. Anam qarşıda, mən
isə orta sıradakı boş yerdə əyləşdik. Albom mənim əlimdə
idi. Birdən kiminsə əli yüngülcə çiynimə toxundu. Arxa
tərəfdə oturan bir nəfər albomumu ona verməyimi xahiş
etdi. Heç nə demədən tanımadığım adama yarıkönül
verdiyim albomumun dalınca nigaran-nigaran boylandım.
Lap arxa sırada, küncdə, ağ saçları çiyninə tökülmüş
çox arıq bir kişi oturmuşdu. Albomumu alan şəxs onu
həmin arxa sırada oturan kişiyə ötürdü. O, albomu açıb
sürətlə nəsə çəkməyə başladı. Onun tez-tez hərəkət edən
nazik, uzun barmaqları diqqətimi çəkdi. Avtobus yola
düşəndə albomumu mənə qaytardılar. Sanki kimsə mənə
pıçıldadı ki, albomun içinə baxım. Albomu açdım. Arxa
vərəqdə göy flamastrla çəkilmiş mənzərə rəsmini görüb
heyrətə gəldim. Məktəbə yenicə gedən uşaq üçün bir neçə
dəqiqə ərzində çəkilmiş o rəsm möcüzə idi. Cəmisi bircə
rənglə işlənmiş ağaclar, axar su, arxa planda dağ
silsiləsi və s. Rəsmin soldan yuxarı küncündə isə boyük
"S." və "B." hərfləri vardı. Çox sonralar mənə məlum
oldu ki, heç demə albomuma rəsm çəkən insan böyük rəssam
Səttar Bəhlulzadə imiş. Tanımadığım adamın çəkdiyi rəsmi
yolda anama, evdə atama göstərdim. Atam dedi ki, qızım,
Səttar Bəhlulzadə çox istedadlı rəssamdır, sən bu rəsmi
həmişə qoru. Sinifdə müəllimim də şəklə baxdı və o da
atamın sözlərini təkrar etdi. Uzun illər o albomu
saxladım. Hər dəfə şəklə baxanda rəssamın cəmi bircə
göy rənglə nə qədər təkrarsız mənzərə yarada bildiyinə
heyrət edirdim. İnstitutda oxuyanda o rəsm haqqında
müəllimimiz Rauf Səmədova danışdım. O dedi ki, gətir
baxım. Nə sirr idisə evdə rəsmi tapa bilmədim. Ancaq o
göy rəngin yaratdığı möcüzəli mənzərə yaddaşıma əbədi
həkk olub... İndi bu da bir qismətdir ki, bu gün mən
böyük sənətkarın adını daşıyan məktəbdə müəlliməm.
"Səttarın ürəyi çox yuxa idi"
Nahidə Sədullayeva, Səttar Bəhlulzadə adına Xarici
Dillər Təmayüllü Gimnaziyanın ingilis dili müəllimi:
- Mən Əmircanlı qızıyam. Böyük rəssam Səttar
Bəhlulzadənin və bizim nəsillərimiz eyni məhəllənin
sakinləri olub. Mənim böyüdüyüm evlə böyük rəssamın
boya-başa çatdığı ev dədə-babadan bir-birinə yaxın olub.
Bu iki nəslin nümayəndələri həmişə mehriban münasibət
saxlayıblar. Həm qonşu, həm də yaşıd olduğu üçün əmimlə
Səttar Bəhlulzadə çox səmimi dostluq ediblər. Rəssamın
öz əlləri ilə çəkdiyi bir rəsm əsəri uzun illərdir ki,
əmimgilin evinin divarından asılıb. Əmimin rəssam
dostu haqqında danışdıqları bu gün də yadımdadır: "...
Səttarla uşaqlıqdan bir-birimizin evinə gedib-gəlirdik.
Səttarın bir az dəymədüşərliyi vardı, bir də görürdün
heç nədən inciyib getdi. Amma ürəyi çox yuxa idi, kinli
adam deyildi. Çəkdiyi gözəl mənzərə rəsmlərindən birini
öz dəst-xətti ilə "Dostum Ağarzaya" yazıb mənə
bağışlamışdı. İndi o rəsmi əziz bir xatirə kimi
saxlayıram".
"Gözümü açandan Səttar əmini rəsm çəkən görmüşəm"
Gimnaziyadan çıxıb Nahidə xanımın bələdçiliyi ilə Səttar
Bəhlulzadənin ata evinə yollandıq. Rəssamın ata yurdu
hazırda "Səttar Bəhlulzadə adına ev-muzeyi" kimi
fəaliyyət göstərir. Dəfələrlə qapını döysək də, açan
olmadı. Kimsənin olmadığını görüb sol tərəfdəki qonşunu
səslədik. Qapıya 65-70 yaşlarında bir ağbirçək gəldi.
Məramımızı biləndə rəssam barədə bunları söylədi: "Mən
özüm 1940-cı ildənəm. Gözümü açandan Səttar əmini rəsm
çəkən görmüşəm. Hərdən keçib gələrdi bizə, evin kişiləri
ilə oturardılar həyətdə, çox yaxşı adam idi rəhmətlik.
Bizim evin qabağında gördüyünüz bu ikimərtəbəli ev
Səttarın sağlığında birmərtəbəli idi. Sonradan dövlət
köməklik etdi, binanın damını söküb bir mərtəbə də
qaldırdılar, buranı elədilər "Səttar Bəhlulzadə adına
ev-müzeyi. On nəfərə qədər işçisi var muzeyin".
"Biz qapını döydük, niyə açan olmadı"- sualıma
ağbirçək qadın "yəqin nahara gediblər, bir azdan
qayıdarlar" desə də, orada olduğumuz iki saat ərzində
muzeyə kimsənin gəldiyini görmədik. Ağbirçək qadınla
sağollaşıb ayrılandan sonra yadıma düşdü ki, qonşu
qadının adını soruşmağı unutdum. Muzeyin arxa tərəfinə
keçib digər qapını döyəndə, eşiyə çıxan qadın: "Xoş
gəlmisiniz. Buyurun evə keçin. Bura elə rəssamın ata
yurdunun bir hissəsidir. Mən də rəssamın qardaşı
gəliniyəm" - deyib bizi evə dəvət etdi. Qadının həyat
yoldaşı Elçin Bəhlulov və oğlu Səttarla söhbət edə-edə
həm də onların ailə albomunu vərəqlədik.
"Əmimi Moskvaya mən yola saldım"
Elçin Bəhlulov, Əmircan sakini:
- Səttar Bəhlulzadə mənim əmimdir. Bu gördüyünüz həyət-
baca atamın payına düşən hissədir. Həyətin solunda
gördüyünüz o ev isə indi əmimin ev-muzeyidir.
1974-cü ilin oktyabr ayı idi. İyirmi yaşın içindəydim.
Əmimi aeroporta aparıb Moskvaya mən yola saldım.
Mədəsində xərçəng vardı, ümidini Moskvanın həkimlərinə
bağlamışdı. Oktyabrın 13-də xəbər gəldi ki, əmim
Moskvada rəhmətə gedib. Cənazəsini Bakıya oktyabrın
16-da gətirdilər.
Əmim heç vaxt ailə qurmadı. Nə qədər ki, öz anası, yəni
nənəm sağ idi, oğluna özü qulluq edirdi. 1962-ci ildə
nənəm rəhmətə gedəndən sonra ömrünün axırına kimi
əmimin pal-paltarının yuyulmasına, çay-çörəyinin
hazırlanmasına anam Gövhər baxdı. Anam özü də
Əmircanda tanınmış nəslin qızı idi.
Əmimin rəssamlığı bir Allah vergisi idi. Çünki,
nəslimizdə kimsə əmimə qədər rəssamlıqla nəinki peşəkar,
heç həvəskar kimi də məşğul olmayıb.
Əmim daim rayonlarda olurdu. Elə ki evə qayıdardı,
hamımız yığışardıq əmimin başına. Üç qardaş idik, bir
bacı. Bacım tarix müəllimi idi, rəhmətə gedib. Mən də
dəmiryolçuyam.
1961-ci ilə qədər bu evin yuxarı tərəfi - indi muzeyə
verilən hissə hələ tikilməmişdi. Babamdan qalan bu iki
otaq idi, bir də evin artırması. Baxın, bu otaq onun
anasının, yəni mənim Hökümə nənəmin otağı idi. Ailəliklə
hamımız bu evdə yaşamışıq.
Əmimin belə bir xasiyyəti də vardı. Xoşuna gəlməyən
adamnan yola getməzdi. Əmimin rəssam həmkarlarının
əksəriyyəti çəkdiklərini satardılar. Amma əmim
əsərlərini bağışlayardı. Bu gün də əminliklə deyirəm ki,
vaxtilə əmimin getdiyi ən müxtəlif rayonlarda, qonağı
olduğu evlərdə onun neçə-neçə əsərləri var. Əmimin
ölümündən sonra onun nə qədər əsərlərini satdılar. İndi
nə qalıbsa bu ev-muzeyindədir. Əmimin sağlığında bura
balkon idi. Rəhmətlik Hacıbaba Hüseynov gələrdi bizə.
Əmimlə bərk dost idilər. Hər ikisi oturardılar bu
balkonda, Hacıbaba sinədən qəsidə deyərdi, əmim də onun
avazı altında rəsm çəkərdi. Hər ikisi öz aləminə
düşərdi. Uşaqlı- böyüklü biz ev əhli də cınqırımızı
çıxarmazdıq ki, onlara mane olmayaq. Mirzə Babayev də
əmimin evinə gediş-gəlişi olan yaxın dostlarından olub.
Əmimin karandaşla çəkdiyi "Leyli və Məcnun" rəsmində
şamın əriyib töküldüyü səhnə var ha, bax o səhnə
Hacıbabanın qəsidəsinin havasına çəkilib. Hacıbaba əmi
çox dərin muğam bilicisi idi.
Əmim haqqında çəkilən ilk filmdəki uşaqlar böyük
qardaşımla mənəm.
Əmimin bütün rayonlarda dostları vardı, ən çox Qubaya
gedərdi. Naxçıvana da tez-tez gedərdi. "Kəpəzin göz
yaşları" rəsmi sovet hökuməti dağılandan sonra Qızıl
Fonda düşdü.
Əmim xilə qutabını, düşbərəni çox xoşlayardı. Özünun
də bir qonağı gələn kimi evdə bu yeməkləri sifariş
edərdi.
Əmimin adını nəsildə mən yaşadıram - adını böyük oğluma
vermişəm. Nəslin ikinci Səttar Bəhlulzadəsi hazırda
Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin tələbəsidir.
Özü yaxşı rəsm çəkməyi bacarır. Otuz-qırx dənə rəsm
əsəri də var.
"Ən
yaxşı cərəyan sənətkar qəlbinin səsidir"
Aslan Xəlilov, Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Akademiyasının elmi işçisi, sənətşünas:
- Ağlım kəsəndən Səttar yaradıcılığının vurğunu olmuşam.
Səttar Bəhlulzadə yaradıcılığı ilə bağlı daha geniş
məlumatı mən Rəssamlıq Akademiyasının dördüncü kursunda
oxuyanda müəllimimiz, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının
tənqid və incəsənət bölməsinin sədri, sənətşünas
Ziyadxan Əliyevin mühazirələrindən aldım. Bir çox
tanınmış sənətşünaslar tərəfindən rəssamın əsərləri
ilə bağlı tədqiqatlar aparılsa da, Ziyadxan müəllimin
tədqiqatında Səttar Bəhlulzadə yaradıcılığına fərqli
bir yanaşma gördüm. 2009-cu ildə rəssamın anadan
olmasının 100 illiyi ilə bağlı Ziyadxan müəllimin 34
illik zəhmətinin məhsulu olaraq, "Sənətin Məcnunu" adlı
kitabı işıq üzü gördü.
S.Bəhlulzadənin yaradıcılığı, rəssamın qrafik irsi,
sənətkarlığının mənbələri, yaradıcılığındakı poetika və
fəlsəfi dünyagörüşü, rəssama həsr olunmuş film və
şəkillər, şeirlər, məqalələr, onun incəsənət və müxtəlif
incəsənət ustaları haqqında dediyi fikirlər,
gündəliyindən parçalar da ilk dəfə bu kitabda toplanıb.
Kitaba rəssamın 500-dək əsərinin surəti və həyatının
müxtəlif illərini əks etdirən fotoşəkillər daxildir.
Sağlığında Səttar Bəhlulzadə gündəlik yazırmış. Həmin
gündəliyin səhifələrində sənətkarın belə bir fikri
var: "Sənət tarixində hökm sürmüş və sürməkdə olan heç
bir cərəyanı xoşlamıram. Mənim üçün ən yaxşı cərəyan
sənətkar qəlbinin səsidir".
"Mənim öz süzgəcim var. Mənim ifadə etmək istədiyim
şeyi yalnız bu cür - çəkdiklərim kimi göstərmək olar.
Sənətkarın qəlbində, daxilində nəsə bir səs var. O səs
sənətkarın öz yolunda ən kiçik büdrəmələrini belə hiss
edir. Bəlkə də sənətkarın daxili vicdanı deyilən şey
elə budur".
İlk yaradıcılıq illərində Səttar tarixi mövzulara meyl
edirdi. Moskvadan qayıtdıqdan sonra bir müddət rəssamın
yaradıcılığında "Babək üsyanı", "Fətəli xan", "Xəttat
Mir Əli" və s. kimi tarixi mövzular və tarixi
şəxsiyyətlərin təsviri əsas yer tutsa da,
yaradıcılığında təbiət təsvirlərinə meyl tədricən
gücləndi, Səttar fırçası mənzərə janrında daha bitkin
əsərlər yaratmağa başladı. Səttar Bəhlulzadənin
yaradıcılığının özəyini təşkil edən "Abşeron
etüdləri", "Buzovna neft mədənləri", "Xəzər üzərində
axşam", "Xəzər gözəli", "Əbədi məşəllər", "Kəpəzin göz
yaşları", "Vətənimin baharı", "Azərbaycan nağılı",
"Suraxanı atəşgahı", "Əfsanəvi torpaq", "Şahnabat",
"Naxçıvan. Axşamçağı Ordubad bağlarında", "Vətənimin
baharı", "Bakıda atəşfəşanlıq", "Qudyalçay vadisi",
"Qızılbənövşəyə gedən yol", "Suraxanı atəşgahı",
"Əmircan", "Neft daşları", "Şamaxı üzümlükləri"
əsərlərində, bir çox mənzərə-peyzajlarında,
natürmortlarında ənənəvi xalq yaradıcılığı motivləri
üstünlük təşkil edir. Əsərləri R.Mustafayev adına
Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində, Azərbaycan Dövlət
Şəkil Qalereyasında, eləcə də Moskva və b. şəhərlərin
muzeylərində saxlanılır.
Fərdi sərgiləri bir çox ölkələrdə nümayiş etdirilən
Səttar Bəhlulzadənin əsərləri bu gün dünyanın neçə-neçə
tanınmış muzeylərində daimi eksponatlar sırasındadır.
Ellada UMUDLU,
"Azərbaycan müəllimi" |
