|
 Məlumdur
ki, biofizika elmi orqanizmdə baş verən fizioloji
proseslərin fiziki-kimyəvi mexanizmini öyrənməklə
yanaşı, o mühitin fiziki-kimyəvi amillərinin hüceyrə
sisteminə təsir mexanizminin öyrənilməsi ilə də
məşğuldur, ona görə ki, mühitin stress amillərinin canlı
sistemə təsirinin öyrənilməsi və tədris edilməsi dövrün
tələb etdiyi mühüm məsələlərdən biridir.
X.D.Abdullayev və R.Ə.Həsənovun yenicə çapdan çıxmış
"Stress reaksiyalarının biofiziki mexanizmi" ("Turxan"
nəşriyyatı, Bakı-2014) dərs vəsaiti müasir biofizikanın
aktual problemlərindən birinə - mühitin fiziki və
kimyəvi amillərinin hüceyrə sisteminə təsirinin tədqiqi
ilə toplanan məlumatlara və stress amillərə qarşı cavab
reaksiyaları əsasında formalaşan fikirlərin irəli
sürülməsinə həsr edilmişdir.
Mühitin stress amillərinin canlı sistemə təsir
mexanizminin spontan və induksiya olunmuş
lüminessensiyanın tədqiqi əsasında araşdırılmasına geniş
tədqiqat işləri həsr olunmuş və nəticədə mühüm
məlumatlar əldə edilmişdir.
Ön söz, giriş, 4 fəsil və əlavədən ibarət olan dərs
vəsaitində, əsasən, bitki orqanizmində və maya göbələyi
hüceyrələrində stress amil kimi mühitin duzluluğu, ağır
metal ionları, intensiv işıq, yüksək və alçaq
temperatur, osmotik təzyiq və s., amillərin bitki
cücərtilərinin kök sistemində sərbəst radikal mexanizmi
ilə baş verən bioxemilüminessensiya (BXL) və
yarpaqlarında fotosintetik aparatın funksional halı ilə
bilavasitə əlaqədar olan və onun fəaliyyətini əks
etdirən gecikmiş işıq emissiyasının millisaniyə
komponentlərinin kinetik göstəricilərinə təsir effekti
təsvir və təhlil edilmişdir. Kitabda həmçinin
flüoressensiyaedici zondların tətbiqi ilə stress
amillərin təsirindən maya göbələyi hüceyrələrində baş
verən fiziki-kimyəvi proseslərin mexanizmi
araşdırılmışdır. Aparılan tədqiqatlardan məlum olur ki,
stress amillərin təsirinə qarşı cavab reaksiyaları
fizioloji, biokimyəvi, molekulyar bioloji və biofiziki
üsullarla təsvir olunur. Bu baxımdan biofiziki üsullarla
aparılan tədqiqat işlərində araşdırılan obyektin
fizioloji tamlığı pozulmadan aparıldığı üçün həmin
tədqiqatların nəticələri böyük maraq doğurur.
Haqqında bəhs etdiyimiz vəsaitin giriş hissəsində əksini
tapan məsələlərin aktuallığı şərh edilmişdir.
Kitabın birinci fəsli stress şəraitində bitki
cücərtilərinin kök sistemində baş verən funksional
dəyişikliklər bioxemilüminessensiya əsasında izah
edilmişdir.
Burada belə bir fikir formalaşmışdır ki, stress
amillərin təsirindən cücərtilərin kök sistemində
oksigenin fəal formaları əmələ gəlir. Əmələ gələn həmin
birləşmələrin təsir gücündən asılı olaraq bəzən hüceyrə
sistemində geri dönməyən zədələnmələr baş verir ki, bu
da son nəticədə orqanizmin məhvinə səbəb olur. Bu
fəsildə müəlliflər mövcud ədəbiyyat məlumatlarına və
şəxsi təcrübələrinə əsaslanaraq stress amillərin
təsirinə qarşı orqanizmin davamlılıq mexanizminin
araşdırılmasında bioxemilüminessensiya hadisəsinə
əsaslanan təcrübələrin nəticələrini təhlil etmişlər.
Müəlliflər müxtəlif keyfiyyətli duzluluğun təsirindən
bitki cücərtilərinin kök sisteminin strukturunun
pozulması nəticəsində baş verən "deqradasiya"
şüalanmasının təbiətini izah etmək üçün ekzogen
antioksidləşdirici və antiradikal birləşmələrdən
istifadə edərək alınan nəticələrin mexanizmi ətrafında
maraqlı elmi mülahizələr irəli sürülmüşdür.
Kitabın ikinci fəsli müxtəlif stress amillərin təsirinin
biofiziki mexanizminin gecikmiş işıq emissiyasının
millisaniyə komponentlərinin kinetik göstəricilərinin
tədqiqi əsasında alınan nəticələrin təsvirinə və
təhlilinə əsaslanmışdır. Bu fəsildə müəlliflər yaşıl
piqmentə malik orqanizmlərlə fotosintetik aparatın
funksional halına təsir edən amillərin xloroplasta təsir
effektini fotosistemlər səviyyəsində izah etmişlər.
Aydın olmuşdur ki, fotosintetik aparata təsiredici
amillər bu və ya digər dərəcədə fotosintetik aparatın
funksional halını xarakterizə edən gecikmiş işıq
emissiyasının kinetik göstəricilərinin qiymətinə təsir
göstərir. Şüalanmanın kinetik göstəricilərində müşahidə
edilən dəyişiklik təsiredici amilin spesifikliyindən,
təsiretmə müddətindən və dozasından bilavasitə asılıdır.
Kitabın 3-cü fəsli hüceyrə zülalları, bioloji
membranlarla və digər hüceyrə komponentləri ilə
qeyri-kovalent əlaqələrlə birləşən flüoressensiya
molekullarının - flüoressensiyaedici zondların tətbiqi
ilə stress amillərin təsirinin biofiziki mexanizmlərinin
araşdırılması zamanı alınan nəticələrin izahına həsr
olunmuşdur. Bu fəsildə müəlliflər mövcud ədəbiyyat
məlumatlarına və öz əməkdaşlarının apardıqları elmi
təcrübələrə əsaslanaraq flüoressensiyaedici zondların
tətbiqi ilə maya göbələyi hüceyrələrinin membran
strukturunun öyrənilməsi ilə alınan nəticələri təhlil
etmişlər.
Vəsaitin 4-cü fəsli stress zədələnmənin universal
mexanizmi və hüceyrə davamlılığının ümumi müdafiəsi
haqqında biofiziki baxışlara həsr olunmuşdur. Burada
müəlliflər orqanizmlərin zədələyici stress amillərin
təsirinə qarşı endogen və ekzogen antioksidləşdirici və
antiradikal sistemlərin mövcudluğunun zəruriliyini
göstərmişlər. Hüceyrə sisteminin stress amillərə qarşı
ekzogen müdafiə sisteminin tədqiqi oksigenin fəal
formalarının təsirindən insan və heyvan orqanizmində
meydana çıxan ürək-damar, bədxassəli şiş
xəstəliklərinin, vaxtından əvvəl qocalma prosesinin və
digər xoşagəlməz xəstəliklərin qarşısının alınması üçün
dərman preparatlarının hazırlanmasında müvəffəqiyyətlə
istifadə oluna bilər.
Kitabda müəlliflər tərəfindən streslərin təsirindən
reaktiv oksigenli birləşmələrin əmələ gəlməsi, buna
qarşı müdafiə sistemi, hədəf molekullar, bərpa və de
novo sintez, hədəf molekulların oksidləşməsi və
zədələnmə (hüceyrə sisteminin məhvi) prosesləri sxematik
olaraq təsvir edilmişdir.
Kitabda həmçinin hüceyrələrdə bioxemilüminessensiya,
xlorofilli hüceyrələrin millisaniyə hüdudunda gecikmiş
flüoressensiyanın qeyd olunma metodikası, xlorofilsiz
hüceyrələrin flüoressensiyaedici zondların millisaniyə
hüdudunda şüalanması əsasında öyrənilməsi metodikaları
haqqında qısa məlumat verilmişdir.
Dərs vəsaitindən bioloji proseslərin kinetikası,
fotobioloji proseslərin biofizikası, membran
proseslərinin biofizikası, ekoloji biofizika kimi
fənlərin tədrisində istifadə oluna bilər.
Kitabdan həmçinin stress amillərin hüceyrə sisteminə
təsirinin fiziki-kimyəvi mexanizminin tədqiqi ilə məşğul
olan mütəxəssislər, ali məktəblərin bakalavriat və
magistrantları dərs vəsaiti kimi yararlana bilər.
Faiq İSLAMZADƏ,
Azərbaycan Tibb Universitetinin bioloji kimya
kafedrasının professoru,
Hüseyn ABİYEV,
dosent |
