|
 Azərbaycanın
görkəmli pedaqoqlarının həyat və fəaliyyətinin
öyrənilməsi və təbliği müasir dövrümüzdə mühüm əhəmiyyət
kəsb edən məsələlərdəndir. Tarix səhifələrində qorunub
saxlanılan böyük pedaqoji təcrübələr bu gün də öz
əhəmiyyətini itirməmişdir. Çünki bu təcrübələr əldə
olunmuş biliklərin formal tətbiqi olmayıb, məktəb
quruculuğunda minimum maddi vəsait, maksimum mənəvi
qüvvə sərfi ilə başa gəlib. Bu cəhətdən həyat və
fəaliyyətinin öyrənilməsi zəruri olan, Azərbaycan
pedaqoqika tarixinin ilk səhifələrinə adı yazılmış
maarif xadimlərindən biri də Mahmud bəy Mahmudbəyovdur.
Müəllim, pedaqoq, folklorşünas və dövlət xadimi kimi
Mahmud bəy Mahmudbəyov Bakıda ilk rus-tatar məktəbinin
açılmasında təşəbbüskar olan Həbib bəy Mahmudbəyovun
böyük qardaşıdır. O, 1863-cü ildə Şamaxı şəhərində
maliyyə işçisi ailəsində anadan olmuş, ibtidai təhsilini
də orada almışdır. M.Mahmudbəyov 1880-ci ildə
müvəffəqiyyətlə imtahan verib dövlət hesabına Qori
Seminariyasının birinci əsas sinfinə daxil olur. Onun
ilk təyinatı 1883-cü ildə Yelizavetpol direksiyasının
Padar kənd məktəbinə idi. 1883-cü ildə Ağcabədi
məktəbində işləmiş, 1887-ci ildən 1888-ci ilə qədər
Ağdam məktəbində, 1888-ci ildən Bakı quberniyasının
Şamaxı qəzasında Dilman və Kəlbə kəndlərində müəllimlik
etmişdir.
M.Mahmudbəyov Şamaxıda ana dili, rus dili, hesab,
hüsnxət, rəsm, bağçılıq və bostançılıq fənlərini tədris
edirdi. O, hələ Şamaxıda işləyərkən dərslik tərtibinə
olan ehtiyacı qarşılamaq üçün əyani vəsait olaraq oxu
mətnləri hazırlamışdır. M.Mahmudbəyov bu mətnlərdən
sonralar hazırladığı dərsliklərdə də istifadə etmişdir.
O, bölgə məktəblərində işlədiyi illər ərzində şifahi
xalq ədəbiyyatı nümunələrini toplamış və dərc
etdirmişdir. M.Mahmudbəyovun folklorşünaslıqla bağlı
"Zaqafqaziya tatarlarının şifahi ədəbiyyatı", "Qafqazda
müridizm təriqəti" adlı elmi araşdırmaları olması,
həmçinin "Aşıq Qərib" nağılını və "Atalar sözü və
məsəllər"i dərc etdirməsi məlumdur.
M.Mahmudbəyov 1886-cı ildə Bakıya köçür və Sabunçuda 2
sinifli məktəbdə dərs deyir, 1887-ci ildə ikinci
"rus-tatar" məktəbinin əsas müəllimi kimi fəaliyyətə
başlayır. Xalqın təkidi ilə hökumət tərəfindən üçüncü və
dördüncü "rus-tatar" məktəbləri açılır. M.Mahmudbəyov
üçüncü "rus-tatar" məktəbinin müdiri təyin olunur. Qısa
müddətdən sonra Bakı xalq məktəbləri inspektoru
vəzifəsinə təyin edilir.
Məktəb direktoru olduğu müddətdə bu böyük maarifçi, ilk
növbədə, məktəbin binasını qaydaya salır, şagirdləri
dərslik, dərs vəsaiti və ədəbiyyatla təmin edir.
M.Mahmudbəyovun fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən
biri də ana dilinin təmizliyi uğrunda mübarizə
aparmasıdır.
Sadə Azərbaycan dilində uşaq ədəbiyyatının yaranmasında
təcrübəli pedaqoqun böyük rolu olmuşdur. Mirzə Ələkbər
Sabir, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq kimi şairləri uşaq
şeirləri yazmağa həvəsləndirmiş, onların əsərlərini öz
dərsliklərinə daxil etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatının
görkəmli nümayəndələri və onların əsərləri ilə
məktəbliləri daha ətraflı tanış etmək məqsədilə "Rəhbər"
jurnalının nəşrinə başlamışdır. M.Mahmudbəyov Azərbaycan
ədəbiyyatını şagirdlərə sevdirməyə, təbliğ etməyə sərf
etdiyi zəhmət qədər dünya ədəbiyyatına da maraq
göstərmiş, ədəbiyyatımızı tərcümələrlə də
zənginləşdirmişdir. Türk ədəbiyyatının öyrədilməsi də
pedaqoqun əsas məqsədlərindən birini təşkil edirdi.
F.Ə.Seyidov M.Mahmudbəyovun dərslik nəşri ilə bağlı
fəaliyyəti haqqında maraqlı məlumatlar verir.
M.Mahmudbəyov 1907-ci ildə 24 illik müəllimlik təcrübəsi
əsasında birinci siniflər üçün ilk "Yeni əlifba"
dərsliyini nəşr etdirdi. Kitab 1923-cü ilə kimi 16 dəfə
"Qiraət", "Birinci il", "Türk əlifbası" və "İlk qiraət"
adları ilə yenidən nəşr edildi. O, 1908-ci ildə əsasını
Qori Seminariyasının məzunları təşkil edən beş nəfərlə
"İkinci il" dərsliyini yazır. 1909-cu ildə isə Abbas
Səhhətlə birlikdə "Üçüncü il" dərsliyini nəşr etdirir.
M.Mahmudbəyovun 1914-cü ildə nəşr etdirdiyi "Türk
ədəbiyyatına ilk qədəm" adlı kitab ilk müntəxabat
olmaqla, əsasən, ibtidai məktəbin yuxarı sinfində
Azərbaycan və türk ədəbiyyatını öyrənmək üçün nəzərdə
tutulmuşdu. Onun dərslikləri Azərbaycan orfoqrafiyasında
hərc-mərcliyin hökm sürdüyü bir vaxtda əhəmiyyətli rol
oynamışdır.
M.Mahmudbəyov Oktyabr inqilabına qədər məktəblərə ana
dili müəllimi qəbul edən imtahan komissiyasının sədri
olmuşdur.
İnqilabdan sonra M.Mahmudbəyov Xalq Maarif
Komissarlığında işləmiş, məktəblərin yenidən
qurulmasında, proqram, dərslik və tədris planlarının
hazırlanmasında yaxından iştirak etmişdir. O, həyatının
son illərində o zaman adlandırıldığı kimi, V.İ.Lenin
adına APİ-də işləmiş, yeni əlifba komitəsinin
üzvlərindən biri olmuşdur.
M.Mahmudbəyov 1923-cü il martın 13-də Bakıda vəfat
etmişdir.
Mahmud bəy Mahmudbəyov xatirələrdə
Azərbaycanın mədəni həyatının inkişafı uğrunda Mahmud
bəy Mahmudbəyovun ədəbi, pedaqoji, ictimai fəaliyyəti
fraqmental olmamışdırsa da, elmi tədqiqatlarda, ədəbi
məcmuə və əsərlərdə bu yorulmaz maarif xadiminin
öyrənilməsi və təbliği istiqamətində aparılan işlər
günümüzə qədər fraqmentlərdə görünür. Mahmud bəy
Mahmudbəyovun həyat və fəaliyyətini işıqlandıran nəinki
monoqrafiyaya, hətta geniş bir tədqiqat əsərinə də
təsadüf etmək mümkün deyildir. Amma nə yaxşı ki,
xatirələr yazılır... Bu böyük müəllimin, publisistin,
xeyriyyəçinin, folklorşünasın, ədibin ədəbi portretini
qismən də olsa, xəyalımızda canlandıra bilməmiz üçün
xatirələr köməyimizə çatır.
Görkəmli yazıçı Abdulla Şaiq Sabirə həsr etdiyi "İki
dost" xatirəsində Mahmud bəy Mahmudbəyovun ədəbi
portretini də epizodik olaraq yaradırdı: "Sabirin,
Səhhətin ikinci səmimi dostu Bakıda müəllimlik edən
Mahmud bəy Mahmudbəyov idi. Mahmud bəy az danışan, çox
çalışan, təmiz və vicdanlı bir insan idi. İpək kimi
yumşaq xasiyyəti var idi. Yaşca bizdən böyük olduğuna
görə müəllimlər ona "Mahmud əmi" deyirdi. O, çox fəal
maarif xadimi idi. Pedaqoqikanın son nailiyyətlərindən
xəbərdar olan bu qayğıkeş müəllim yeni dərsliklərin
yaranmasında da çox böyük xidmətlər göstərmişdir.
Yay tətili münasibətilə şamaxılı müəllimlər Şamaxıya
toplandıqları zaman Sabir və Səhhətə sanki bayram
gəlirdi. Müəllimlər, eləcə də, Mahmud əmi hər ikisinin
ruhuna və zövqünə müvafiq rus yazıçıları və şairləri ilə
onları tanış etməyə çalışırdı. Sabir və Səhhəti uşaq
ədəbiyyatı ilə maraqlandıran Mahmud əmi olmuşdur. Mahmud
əmi hər iki şairin uşaqlar üçün yazdıqları əsərləri və
tərcümələri öz dərsliklərində çap edirdi".
Seyid Hüseynin xatirəsində Mahmud Mahmudbəyovun yüksək
insani keyfiyyətlərinin sözdə deyil, müəllimlik adına
fəxarət olan bu insanın öz əməlləri vasitəsilə şahidi
oluruq: "Sabir öz kitabını sağlığında görə bilmədi. Bir
tərəfdən maddi vəsaitinin kifayətsizliyi, digər tərəfdən
xəstəliyinin get-gedə inkişafı ona imkan vermədi. Onun
beş-altı çap listi həcmində, birinci dəfə 1912-ci ildə
nəşr olunan "Hophopnamə"si yaxın dostu Mahmud əminin
Sabir oxucularından topladığı ianə vasitəsilə meydana
çıxmışdır. Bu kitab az bir zaman zərfində satılıb
qurtardı. Kitabın satışından hasil olan mədaxil
tamamilə mərhumun ailəsinə verilmişdi. Buna görə bir il
sonra, 1913-cü ildə Sabir külliyyatını çap etmək
məsələsi təkrar Mahmud əmi tərəfindən qaldırıldı. Bu
məqsəd üçün bir komissiya təşkil olundu. Bu komissiyaya
"İqbal" qəzeti redaksiyasından mən, "Kaspi" qəzetindən
Mehdi bəy Hacınski, bir də Mahmud əmi daxil edilmişdi.
Hər iki qəzetə Sabir külliyatının nəşri üçün ianə
dəftəri açdı. Bu ianə yalnız Bakıda deyil, Azərbaycanın
başqa yerlərində də toplanırdı. Çox təəssüf olsun ki,
toplanan ianələrin hamısı gəlib Bakıya çıxmadı...
Komissiya "Hophopnamə"nin ikinci təbi üçün smeta tərtib
etdi. Onu rəngli şəkillərlə buraxmaq üçün min manata
qədər xərci vardı. Komissiyanın əlində nəqd olaraq,
ancaq üç yüz manata qədər pul vardı. Biz bu paranı ianə
təriqilə İsa bəy Aşurbəylinin icarəsində olan "Kaspi"
mətbəəsinə verib üç min nüsxə kitab üçün doqovor
bağladıq. Kitabın təshihi, tərtibi, buraxılışı mənə
həvalə olundu. Mahmud əmi Sabirin üç il əvvəl, 1910-cu
ilin yazında "Zənbur" redaksiyasında gördüyüm üzü yaşıl
kağızlı papkasını mənə təhvil verdi".
"Dəbistan" jurnalının redaktorlarından biri olan Əli
İsgəndər Cəfərzadə də öz xatirəsində M.Mahmudbəyovun
Sabirlə dostluğundan xəbər verir, eyni zamanda, bu böyük
maarifpərvər insanın pedaqoji mətbuatla ünsiyyətinin
araşdırılmasında əhəmiyyətli informasiya çatdırır:
"1904-cü ilin payızı idi. Bakı məktəblərində dərslər
yeni-yeni başlanmışdı. Mən də məktəbdə vəzifəmi görüb
evə qayıtmışdım. Axşamüstü idi, zəng vuruldu. Uşaqlardan
biri qapıya getdi, qayıdıb iki kişi məni sorduğunu xəbər
verdi. Mən qapıya çıxıb gördüm ki, arxadaşım müəllim
Mahmud bəy Mahmudbəyovdur, yanında da qara nizami
çuxalı, qaraxətli, başında papaq, balacaboylu, arıq bir
adam var idi. Əlbəttə, çox məmnuniyyətlə bunları qəbul
edib içəri girmələrini təklif etdim. Evə daxil olub
oturdular. Mahmud əmi məni bu tanımadığım adamla tanış
etdi. Məlum oldu ki, bu, şamaxılı Ələkbər Tahirzadə
Sabir təxəllüslü şair imiş. Şamaxıdan Bakıya gəlib,
Mahmud əmigilə düşübmüş. Mahmud əmi də fürsətdən
istifadə edərək mənimlə Sabiri tanış etmək məqsədilə
görüşümə gəliblərmiş.
Mən Sabirin adını yoldaşlarım - şamaxılı müəllimlərdən
eşitmişdim. Bununla görüşüb rubəru danışmaqdan nəhayət
dərəcədə şad olduq. Bu görüşə səbəb olan Mahmud əmidən
də çox razı qaldım".
Mahmud bəy Mahmudbəyovun Bakıda Sabirlə dostluq əlaqəsi,
cavan şairə himayədarlığı fraqmental, qısamüddətli
xarakter daşımamışdır. Bu böyük ürək sahibi şairin
ölümünə qədər paytaxtda ona ən yaxın dost, belə də demək
mümkündür ki, qəyyum olmuşdur. Bu münasibətin
ardıcıllığını dövrün tanınmış ziyalılarının
xatirələrindən açıq-aydın izləyirik. Əli İsgəndər
Cəfərzadənin xatirəsi bu cəhətdən də böyük əhəmiyyət
daşıyır. 1904-cü ildə Sabirlə Mahmud bəy vasitəsilə
tanış olduğunu söyləyən ədib onların 1906-cı ildə də sıx
ünsiyyətindən bəhs edərək yazırdı: "Əlan Bakıda heykəli
duran "Sabir bağçası" yerində "Kaspi", "Həyat" və
"Füyuzat" qəzet və jurnalının idarə və mətbəəsi
yerləşirdi. Nəşr etdiyim, cocuqlara məxsus ikihəftəlik
azərbaycanca "Dəbistan" jurnalı idarəsi də orada kiçik
bir otaqda idi.
1906-cı ilin dekabr ayı idi. "Dəbistan"ın növbəti 17-ci
nömrəsinin materiallarını oturub redaktə edirdim ki,
onları mətbəəyə nabor etmək üçün verim. Qapı açıldı.
Baxdım gördüm ki, Sabir ilə Mahmud əmidir. Buyurunuz -
dedim, içəri girdilər. Oturdular. Görüşdük.
Əhvalpürsanlıqdan sonra Sabirə xitabən dedim ki, "Sabir,
şəbədəçi qardaş! İndi zənn edirəm ki, kefin yaxşıdır.
Qəzetlər, jurnallar var, istədiyin şeirini yaza
bilərsən...
...Söhbətimiz qurtardıqda mən Sabirə stolun üstündəki
məqalələri göstərib dedim ki, bu materiallar
"Dəbistan"ın 17-ci növbəti nömrəsindəndir. Bu gün
mətbəəyə nabora verəcəyəm. Çox yaxşı olardı ki, sizin
Bakıda olmanızdan istifadə edərək "Dəbistan"a bir töhfə
kimi məktəbə dair şeir yazıb verəsiniz ki, hənin nömrədə
dərc olunsun.
Sabir dərhal stolun üstündəki qrankalardan birini
götürüb karandaşını cibindən çıxardı. Əlüstü bu
aşağıdakı "Məktəb şərqisi" adlı şeiri:
Məktəb, məktəb, nə dilgüşasan,
Cənnət, cənnət desəm, səzasən!
Şadəm, şadəm təfərrücündən,
Əlhəq, əlhəq, gözəl binasən!
və i.a. - yazıb mənə verdi. O da "Dəbistan"ın yuxarıda
zikr olunan nömrəsində dərc olundu".
Abdulla Şaiqin, Seyid Hüseynin Əli İsgəndər
Cəfərzadənin qələmə aldıqları xatirələrdə Mahmud
Mahmudbəyov qayğıkeş müəllim, sadiq dost, xeyirxah bir
insan kimi səciyyələndirilir. Mahmud bəy yalnız bir
pedaqoq olaraq dərs deməklə, dərslik yazmaqla, jurnal
nəşr etməklə kifayətlənmirdi. Bütün bunları o,
təmənnasız olaraq millətinin savadlanması uğrunda həyata
keçirməklə yanaşı, həll olunmadan qaldığını görən
problemlərin çözümünə çalışır, yarı yolda qalmış bir
işin sona çatdırılması uğrunda əlindən gələni
əsirgəmirdi. Mahmud bəy Mahmudbəyovu XX əsrin
əvvəllərində əksər xeyriyyə tədbirlərinin önündə
görürük.
"Rəhbər" jurnalının müdiri və naşiri
1906-cı ildə məktəblilərin mütaliəsi üçün nəşr olunan
"Rəhbər" jurnalının müdiri və naşiri Mahmud bəy
Mahmudbəyov idi. "Rəhbər" jurnalı yalnız beş nömrə çıxa
bilmişdir. Jurnalın birinci nömrəsi 1906-cı ilin
sentyabrında, sonuncu, 5-ci nömrəsi isə 1907-ci ilin
yanvarında çıxmışdır. Bu jurnalda Mirzə Ələkbər Sabir,
Abbas Səhhət və başqaları çıxış edirdilər.
"Rəhbər" jurnalının birinci nömrəsində Firudin bəy
Köçərlinin "Seyid Əbülqasim Nəbati" məqaləsi dərc
olunmuşdur.
Məcmuədə "Dəbistan"la bağlı elanlara da yer verilirdi.
Jurnalın redaksiyası "Dəbistan"la bir yerdə -
H.Z.Tağıyevin pasajında yerləşirdi.
"Rəhbər" jurnalının siması "təlim və tərbiyədən bəhs
edən aylıq türk jurnalı" kimi müəyyənləşdirilirdi.
Məcmuənin əhatə edəcəyi mövzular yalnız Azərbaycan
məişətinə və ədəbiyyatına deyil, Qafqazın və hətta
"tamam Rusiya müsəlmanlarının məişətinə, bilaxüsus
ədəbiyyatına" dair nəzərdə tutulurdu.
Yazdığı dərsliklər elmi dairənin diqqətini çəkdi
AMEA Məhəmmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda XX
əsrin əvvəllərində nəşr olunmuş dərsliklərin
transfoneliterasiya ilə bağlı işə başlanmışdır.
Diqqətimizi çəkən məsələlərdən biri budur ki, bu
istiqamətdə nəzərdə tutulan plana ilk olaraq Mahmud bəy
Mahmudbəyovun tərtib etdiyi "Türk ədəbiyyatına ilk
qədəm" müntəxabatı transfoneliterasiyaya daxil
edilmişdir. Yaxından maraqlandığımız zaman məlum oldu
ki, bu işə institutun əməkdaşı Səadət Nəsirova öz
təşəbbüsü ilə başlayıb və illik plan işinə daxil
etdirib. O, pedaqogika tarixinin yazılmasında dərslik
tərtibi və nəşrinin öyrənilməsini əhəmiyyətli hesab
edərək, bu işin məsuliyyətini öz üzərinə götürdüyünü
söyləyir. S.Nəsirova dərslikləri transfoneliterasiya
etmək kimi ciddi bir işin məsuliyyətini üzərinə
götürməklə yanaşı, onların məzmununu elmi təhlillərə
çəkən məqalələri ilə də diqqəti cəlb edir. S.Nəsirovanın
7-9 may 2012-ci il tarixində Türkiyədə keçirilən "Bir
fikir hərəkətinin yüz ili: Türk ocaqları" adlı
beynəlxalq simpoziumun materiallarında dərc olunan "Türk
ədəbiyyatına ilk qədəm" kitabı və cocuq eyitimində
türkçülük" adlı məqaləsi öz məzmunu ilə böyük maraq
doğurur. Tədqiqatçı müntəxabatın mündəricəsinə xüsusi
incəliklə yanaşmış, kitabın ehtiva etdiyi ideya
istiqamətlərini doğru müəyyənləşdirməyə nail olmuşdur.
Tədqiqatçıya görə, XX əsrin başlanğıcında şagirdlərin
yetişdirilməsində humanitar elmlərin əsas məqsədi onlara
"vətən eşqi, millət sevgisi və bu kimi uca mənəvi
dəyərlər"in aşılanmasından ibarət idi. "Bir türk olaraq
özünü, millətini daha yaxşı tanıması, sevməsi üçün
ibtidai məktəblərdən başlayaraq, Azərbaycan uşaqlarına
bütün bunlar ən yaxşı şəkildə öyrədilmişdir" fikri ilə
çıxış edən S.Nəsirova dərsliklərdə verilən bədii
mətnlərlə öz fikrini isbat etməyə çalışır. Türk və
Azərbaycan ədəbiyyatında ən görkəmli şair və
yazıçılardan Ziya Göyalp, Xalid Ziya bəy, Namiq Kamal,
Mehmet Əmin, Əhməd Cavad, Əhməd Ağaoğlu, Tofiq Fikrət,
Natəvan xanım, Rza Tofiq, Əbdülhəq Hamid, Nigar xanım,
Əli Aləvi, Halim Sabit bəy və b. ədiblərin müxtəlif
məzmunlu əsərləri şagirdlərə yüksək mənəvi hisslərin
aşılanması məqsədi ilə xüsusi ustalıqla seçilərək
dərsliyə daxil edilmişdir.
"Türk ədəbiyyatına ilk qədəm" müntəxabatında Xalid Ziya
bəyin "Sınıq savça" hekayəsi mənalı məzmunu ilə
diqqətimizi çəkdi. "Sınıq savça" hekayəsi uşaqlara elmin
faydasını sadə bir məzmun əsasında anlatması baxımından
çox maraqlıdır. Bir axşam soyuq havada savçanın
(bardağın) öz-özünə sınması ilə evdəkilərin hamısını
xürafata qapılara həyəcanlasa da, azyaşlı məktəb şagirdi
təəccüblənmir. Məktəbdə aldığı dərs hadisənin səbəbini
anlamaqda ona yardım edir. Soyuq havada bardağın
öz-özünə sınması səbəbini aydın dillə anasına başa
salması evdəkilərin xoşuna gəlir. Anası qürur duyub,
oğlunu qucaqlayaraq onunla fəxr etdiyini söyləyir.
Müntəxabatda verilən belə hekayələr vasitəsilə ibtidai
sinifdə oxuyan şagirdlərə həyat hadisələrinin
öyrədilməsinin əhəmiyyəti vurğulanırdı.
"Türk ədəbiyyatına ilk qədəm" müntəxabatının tərtibatı
Mahmud bəy Mahmudbəyovun boyük pedaqoji səriştəsindən
xəbər verir. Azərbaycanın bu kimi pedaqoqlarının həyat
və fəaliyyətinin öyrənilməsi pedaqoqların yetişdirilməsi
baxımından bu gün də aktualdır. XX əsrin əvvəllərində
nəşr olunan dərsliklər isə ideya baxımından hələ də
əhəmiyyətini itirməmişdir.
Könül NƏHMƏTOVA,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru |
