|
 Bu
il akademik Məmməd Arif Dadaşzadənin anadan olmasının
110 ili tamam olur
Haqqında söhbət edəcəyimiz alim filologiya elmləri
doktoru, əməkdar elm xadimi, akademik, ictimai xadim,
xalqına ləyaqətlə xidmət etmiş Məmməd Arif Dadaşzadədir.
Belə şəxsiyyətlərin elmi irsi xalqımızın milli
sərvətidir. Milli maddi-mənəvi dəyərlərin qorunub
saxlanılaraq gələcək nəsillərə ötürülməsinə dövlətimiz
daimi qayğı göstərir. Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyevin böyük alim Məmməd Arifin
anadan olmasının 110 illiyinin qeyd olunmasına dair
imzaladığı sərəncam bu qayğının bariz ifadəsidir.
Sərəncamda deyilir: "2014-cü ilin iyun ayında görkəmli
Azərbaycan ədəbiyyatşünası və tənqidçisi, tanınmış
pedaqoq və ictimai xadim, respublika Dövlət mükafatı
laureatı, əməkdar elm xadimi, akademik Məmməd Arifin
(Məmməd Arif Məhərrəm oğlu Dadaşzadənin) anadan
olmasının 110 illiyi tamam olur". Sərəncamda Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasına tapşırılıb ki, Təhsil
Nazirliyi və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə birlikdə
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin təkliflərini nəzərə
almaqla, akademik Məmməd Arifin 110 illik yubileyinə
həsr olunmuş tədbirlər planını hazırlayıb həyata
keçirsin".
Azərbaycan Dövlət Universitetində bizə ən çox dərs
deyən, bizimlə ünsiyyətdə olan, geniş rus ədəbiyyatı
tarixi kursunu aparan Məmməd Arif müəllim idi. O, bizə
üç semestr dərs dedi, bütün tələbələr təəssüf edirdi ki,
kaş kurs tamamlanmayaydı. Uca boyu, düz qaməti, ağır
təbiəti, olduqca səliqəli geyimi ilə, sözün həqiqi
mənasında, bir şəxsiyyət kimi seçilirdi. Sifətindən zəhm
tökülürdü, ədalətli adam idi. Nitqi çox dolğun və
mükəmməl olan Arif müəllimin ifadə etdiyi cümlədən söz
çıxarmaq, yaxud ora nəsə əlavə etmək mümkün deyildi.
Mühazirəsi dərin məzmuna malik olurdu. O illərdə dərs
vəsaiti yox idi, ölkə müharibədən, demək olar ki, təzə
çıxmışdı. Ona görə də tələbənin oxumalı olacağı yeganə
mənbə müəllimin müharizəsi idi. Odur ki, bütün tələbələr
müəllimin dediklərini yazıya almağa çalışırdı. Bir dəfə
tələbələrdən biri mühazirə zamanı yadda saxlaya
bilmədiyi bir fikri təkrar etməyi müəllimdən xahiş etdi.
Arif müəllim çox sakitcə dedi: - Siz mənim sözlərimin
hamısını yaza bilməzsiniz, nəyi tuta bilirsiniz, onu
yazsanız, bəsdir.
Tələbə yenidən dedi:
- Müəllim, axı, imtahanda soruşacaqsınız.
Arif müəllim çox əsəbiləşdi və dedi:
- Mən səhv edərəm, dediyimin hamısını sizdən soruşaram.
Obyektiv adam olduğundan, inana bilmərəm ki, hətta Arif
müəllimə çox yaxın olan adam belə cəsarət edib, deyə ki,
bilməyən tələbəyə qiymət yaz və Məmməd Arif müəllim də
onun xahişini nəzərə ala.
İmtaham zamanı yaxşı oxuyan bir yoldaşımızın cavabı onu
qane etmədiyi üçün Arif müəllim ona "3" qiymət yazdı,
həmin oğlan narazı qaldığını müəllimə bildirdi:
"Müəllim, mən heç "4" qiymət almamışam, siz mənə "3"
qiymət yazırsınız". Arif müəllim halını pozmadan dedi:
"Təbrik edirəm". Bununla da söhbət tamamlandı.
Arif müəllim imtahan zamanı obyektiv olduğundan, kimin
neçə qiymət alması ilə maraqlanmırdı. Mən imtahan
verəndə qiymətimi yazdı və dedi:
- Ele et ki, mənim verdiyim qiymət qiymətlər arasında
tək qalmasın. Dedim:
- Müəllim, hamısı ondandır, tək deyil.
Universiteti bitirdikdən sonra bir neçə il kənddə
müəllim işlədim, qəzetdə - Azərbaycan EA-nın Nizami
adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasına
qəbul haqqında elan oxudum. Mən də Bakıya gəlib həmin
instituta sənəd verdim. Böyük müsabiqə var idi.
İmtahan təyin olunduğu vaxtdan xeyli gec başladı. Bir
qədər gözlədikdən sonra sənəd verənlərdən birini -
əlbəttə, mən onu tanımadığım üçün adını unutmuşam, Arif
müəllimin çağırdığını dedilər. Arif müəllim ona dedi:
kağız, qələm götür:
- Bu institutun adını yaz!
- Doğulduğun rayonun adını yaz!
Bu tərzdə Arif müəllim bir neçə söz və ifadə
yazdırdıqdan sonra oğlandan soruşdu: Sən haranı
bitirmisən, səni orta məktəbdə kəsməli idilər.
Sonradan aydın oldu ki, Arif müəllimin oğlana
yazdırdığı həmin sözlər ərizədə səhv yazılan sözlərdir,
Arif müəllim səhvlərə görə oğlanı imtahana buraxmadı,
komissya üzvləri təklif etdilər ki, sual verək, bəlkə
yaxşı cavab verəcək. Arif müəllim isə "mən bu biliyə
malik olan adama sual verib, özümü təhqir etmərəm" -
deyərək qəti etiraz etdi.
Məmməd Arifin fəaliyyəti təkcə müəllimliklə
məhdudlaşmırdı. O, hər şeydən əvvəl, bacarıqlı elm
təşkilatçısı, ictimai xadim idi. Nizami adına Ədəbiyyat
və Dil İnstitutunun direktoru, Azərbaycan Elmlər
Akademiyasında ictimai elmlər bölməsi üzrə akademik
katib, sonra isə 1960-cı ildən ömrünün axırına qədər isə
vitse-prezident kimi vəzifələrdə çalışmışdı.
Akademik Məmməd Arif Dadaşzadə qüdrətli, hərtərəfli
filoloq alim kimi Azərbaycan və rus ədəbiyyatının
mükəmməl bilicisi idi. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə
aid elə bir fundamental tədqiqat əsəri təsəvvür etmək
olmaz ki, Məmməd Arif orada aparıcı adam olmasın. O,
qüvvətli, obyektiv tənqidçi kimi "Azərbaycanın
Belinskisi" adını qazanmışdı. Məmməd Arifin tənqidi
fikri obyektiv və kəsərli tənqid idi. "Cəfər Cabbarlının
yaradıcılıq yolu" adlı sanballı tədqiqatı ilə yazıçının
yaradıcılıq xüsusiyyətini təfsilatı ilə açıb oxucunun
nəzərinə çatdırırdı. Bu tədqiqat əsərini oxuduqdan sonra
C.Cabbarlının necə istedad sahibi olduğunu aydınlığı ilə
dərk etmək mümkündür. Bu tədqiqat əsəri Arif müəllimin
doktorluq dissertasiyası işi kimi formalaşdırılmışdır.
Həm də bu əsərin müdafiə günü çox əlamətdar bir təbii
hadisəyə - günəşin tutulması vaxtına (1954) təsadüf
edir. Bu illərdə mən kənd məktəbində müəllim işləyirdim.
Bakıya gəlmişdim. Əziz müəllimim- Arif Dadaşzadənin
mübarək müdafiə məclisində iştirak edirdim. Müdafiənin
gedişində yavaş-yavaş hava qaralmağa başladı. Müzakirəni
yarımçıq saxladılar, adamlar günün tutulmasını müşahidə
etdikdən sonra hava açıldı, müdafiə şurası öz işini
davam etdirdi.
Akademik Məmməd Arifin sayını hesablamaq çətin olduğu
tədqiqat işləri arasında mənim, elecə də oxucuların
diqqətini çəkən "Səməd Vurğunun dramaturgiyası"
əsəridir. Bu tədqiqatdan sonra Arif müəllimin bir fikri
oxucular arasında aforizmə çevrilib: "Səmədi Səməd edən
Vaqifdir, Vaqifi Vaqif edən Səməddir".
Məmməd Arif Dadaşzadə, yuxarıda deyildiyi kimi, rus
ədəbiyyatının gözəl bilicisi idi. Ona görədir ki, Məmməd
Arif Azərbaycan Dövlət Universitetində rus ədəbiyyatı
kafedrasına rəhbərlik etmişdir. Onun rus ədəbiyyatı
klassiklərindən A.S.Puşkin, V.Q.Belinski, L.Tolstoy,
A.P.Çexov və başqaları haqqında yazdığı kitablar
oxucunu heyran etməyə bilmir. Arif müəllimin
V.Q.Belinski haqqında dediyi bir fikir indi də hafizəmdə
qalır: "Belinski elə ürəklə çıxış edirmiş ki, ona o
dövrdə Belinski "neistıviy Vissarion" (dönməz Vissarion)
deyərlərmiş. Bu fikri Arif müəllimin özü haqqında da
söyləmək olar.
Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində Məmməd Arifin sözü inam
mənbəyi idi, məcazi mənada desək, ədəbiyyatşünaslıqda
möhür rolu oynayırdı. Müəyyən bir problemin izah
olunmasında razılığa gələ bilməyəndə, Məmməd Arifə
müraciət etməyə ehtiyac duyurdular. Yaxşı yadımdadır,
keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında özlərinin dəst-xətti, kəsərli sözü
olan iki müqtədir alim Əziz Mirəhmədov və Yaşar Qarayev
arasında romantizm haqqında mübahisə - elmi polemika
gedirdi, mübahisə mətbuatda da öz əksini tapırdı. Həmin
elmi mübahisədə yenə də Məmməd Arifə müraciət etməyin
lazım olduğu qənaətinə gəlirlər. Əziz Mirəhmədovun
fikirləri bu cəhətdən maraqlıdır:
"...Mən yenə Məmməd Ariflə məsləhətləşməyi lazım
bilirəm, çünki o, tərəqqisevər romantiklərdən çoxu
haqqında yazmış və onların spesifik yaradıcılıq
simasını, bu sənətkarları bir-birindən və Sabirdən
fərqləndirən sifətləri çox aydın səciyyələndirmişdir"
(Bax: Sovet ədəbiyyatşünaslığının aktual problemləri,
"Elm" nəşriyyatı. Bakı 1974, səh.159).
Məmməd Arif müqtədir tərcüməçi idi. Azərbaycan oxucuları
rus ədəbiyyatının korifeylərindən L.Tolstoyun "Hərb və
sulh", N.Ostrovskinin "Polad necə bərkidi", M.Qorkinin
"Dankonun ürəyi", "Makar Çudra", dünya ədəbiyyatından
M.Servantesin "Don Kixot" və s. kimi bədii əsərlərini
Məmməd Arifin tərcüməsində oxuyurlar. Adı qeyd olunan
əsərlərin həcmini, mövzusunu təsəvvürə gətirdikdə,
Məmməd Arifin yaradıcılığına bələd olmayan adamlar da
onun xidmətləri barədə müəyyən qənaətə gələ bilər.
Məmməd Arif müxtəlif vəzifələrdə çox gərgin iş aparmaqla
bərabər, orta məktəbdə ədəbiyyatımızın keyfiyyətlə
tədris olunmasına da lazımı qayğı göstərmişdir. O, uzun
müddət X sinif üçün ədəbiyyat dərsliyinin müəllifi
olmuşdur. Eyni zamanda Maarif Nazirliyi nəzdində Tədris
Metodik şuraya rəhbərlik etmişdir.
Bu isə o deməkdir ki, Məmməd Arif Dadaşzadə görkəmli
ədəbiyyatşünas kimi müxtəlif tarixi, nəzəri problemlərə
aydınlıq gətirməklə yanaşı, özündən sonrakı nəsillərə
çatdırılmasına da qayğı göstərmişdir.
Şəmistan MİKAYILOV,
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Prezident
təqaüdçüsü |
