|
"Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə
Dövlət Strategiyası"nda müəllim amilinin təhsilin
inkişafında həlledici rol oynadığı xüsusi qeyd olunub.
Sənəddə göstərilib ki, təhsilalanın savadlı və səriştəli
şəxs kimi formalaşmasına müəllimin təsiri onun akademik
bacarıqlarından, tədris təcrübəsindən və peşəkarlıq
səviyyəsindən xeyli asılıdır. Buna görə də Təhsil
Nazirliyi pedaqoji kadrların fəaliyyətinin
tənzimlənməsi, qiymətləndirilməsi və peşəkarlığının
artırılması ilə bağlı məsələləri əsas prioritet
istiqamətlərdən biri kimi daim diqqət mərkəzində
saxlayır. Ötən il müəllimlərin işə qəbulu ilə bağlı
keçirilən imtahanlarda Nazirliyin konkret olaraq keçid
bal həddi müəyyənləşdirməsi və aşağı nəticə göstərənləri
işə qəbul etməməsi bu fikrimizi bir daha təsdiq edir.
Əlbəttə, Nazirliyin bu addımını tanınmış ziyalılar,
ekspertlər də olduqca təqdirəlayiq hal kimi
dəyərləndirirlər. Çünki, auditoriyaya daxil olan, sagird
qarşısına çıxan müəllim savadlı, hazırlıqlı olmalı,
bugünki tələblərə cavab verməlidir. Şübhəsiz ki,
Nazirliyin bu mövqedə dayanması bundan sonra təhsil
sisteminə savadsız müəllim kütləsinin daxil olmasının
qarşısını alacaq. Amma bu gün təhsilimiz başqa bir
problemlə də üz-üzədir. Uzun illərdən bəri
məktəblərimizdə kök salmış çoxlu sayda saxta diplomlu,
orta təhsilli, hətta zootexnik, baytar ixtisaslı
"pedaqoqlarımız" var. Hələ də dünənki nailiyyətlərə
arxalanıb, bu gün öz üzərində işləməyən, yeniliklərdən,
innovasiyalardan xəbərsiz yüzlərcə, minlərcə
müəllimlərimiz var. Bəs bu problemləri necə aradan
qaldırmaq olar? Bunun üçün dünyanın bir çox inkişaf
etmiş ölkələrinin təcrübəsi ilə maraqlandıq, təhlillər
apardıq. Nəticədə məlum oldu ki, əksər ölkələrdə müvafiq
təhsil qurumları məktəblərdə çalışan müəllimlərin
fəaliyyətini daim nəzarətdə saxlayır, vaxtaşırı olaraq,
hər bir müəllimin bugünkü tələblərə cavab verməsini
müəyyən edən imtahanlar, müsabiqələr keçirir və onların
fəaliyyətini lisenziyalaşdırır. Yəqin ki, artıq bizdə də
bu qaydaların tətbiq edilməsinin vaxtıdır. Bu problemin
təhsil mühitinə bağlı olan hər kəsi maraqlandırdığını və
yüksək əhəmiyyətini nəzərə alaraq, müəllimlərin işə
qəbulu, təkmilləşdirilməsi və fəaliyyətlərinin
tənzimlənməsi ilə bağlı dünyanın ən inkişaf etmiş 7
ölkəsinin bu sahədəki təcrübəsini oxucularımıza təqdim
edirik. Nəzərinizə çatdırırıq ki, bu yazı həmin
ölkələrin səfirliklərindən, təhsillə bağlı qurumlarının,
nazirliklərinin rəsmi saytlarından və Azərbaycanda
səfərdə olmuş səlahiyyətli şəxslərindən alınmış
məlumatlar əsasında hazırlanıb.
Türkiyə
Türkiyə universitetlərini hər il minlərlə gənc bitirir.
Ancaq bu o demək deyil ki, gənclərin hamısı təhsil
müəssisələrində müəllim kimi fəaliyyət göstərə biləcək.
Türkiyədə universitetləri bitirən məzunlar müəllimlik
hüququ qazanmaq üçün Öyrənci Seçmə Yerləşdirmə Mərkəzi
(ÖYSM) tərəfindən keçirilən test imtahanında iştirak
etməlidir. Test imtahanında məzunların müəllimliyə xas
bütün keyfiyyətləri, təhsil aldığı illər ərzində əldə
etdiyi bilikləri, yeni metodlardan istifadə etmək
bacarığı yoxlanılır.
Bütün bunları və təhsillə bağlı digər məsələləri əhatə
edən suallara cavab verən gənclər 100 baldan ən azı
70-ni toplamalıdırlar. Əgər tələb olunan balı
toplayarsa, müəllim olmaq hüququ qazanır. Bundan sonra
həmin gənclər Türkiyənin Milli Təhsil Nazirliyinə işlə
təmin olunmaq, həmçinin harada işləmək istədikləri
barədə yazılı şəkildə müraciət edirlər. Milli Təhsil
Nazirliyi də, öz növbəsində, ölkənin təhsil
müəssisələrinin fənlər üzrə ehtiyacını öyrənərək
onların sayını göstərməklə siyahını açıqlayır.
Bütün bu işlər kompüter vasitəsilə həyata keçirilir. Onu
da bildirək ki, test imtahanında tələb olunan balı
toplamaq hələ heç də həmin il işlə təmin olunmaq demək
deyil. Ola bilər ki, bir gənc imtahanda daha yüksək bal
toplayaraq az bal toplayan gəncin işləmək arzusunda
olduğu məktəbdə müəllim kimi çalışmaq hüququ qazansın
və yaxud hər hansı bir məktəbdə o fənn üzrə müəllimə
həmin il az tələbat olsun. Elə məktəblər də var ki,
həmin fənn üzrə müəllimə o il heç ehtiyac olmur. İşlə
təmin edilməyən müəllimlər bəzən 1 il gözləməli olurlar.
Növbəti il onlar test imtahanında iştirak etmədən
yenidən işləmək üçün Milli Təhsil Nazirliyinə müraciət
edə bilərlər. Test imtahanının nəticəsi 2 il etibarlı
sayılır. Ümumiyyətlə, müəllim olmaq hüququnu qazanmaq
üçün Öyrənci Seçmə Yerləşdirmə Mərkəzi tərəfindən ildə
2 dəfə - noyabr və may aylarında test imtahanı olur.
Müəllimlərin işə qəbulu 2 cür həyata keçirilir: dövlət
məmuru (kadrolu) və müqavilə əsasında (sözləşməli).
Bunu isə Milli Təhsil Nazirliyi müəyyənləşdirir.
Türkiyədə məktəbəqədər təhsil müəssisələrində çalışmaq
üçün tərbiyəçilərə, məktəblərdə ingilis dili,
informatika müəllimlərinə ehtiyac olduğundan onlar
yerlərdə dövlət məmuru kimi işə götürülürlər. Digər
fənlər üzrə müəllimlərin dövlət məmuru kimi və ya
müqavilə əsasında işə götürülməsi isə təbii ki, yenə də
həmin fənlərə ehtiyacın nə dərəcədə olmasından
asılıdır. Dövlət məmuru kimi və ya müqavilə
əsasında işləyəcək gənclərin hamısı eyni test
imtahanında iştirak edirlər və şərtlər hamı üçün birdir.
Braziliya
Braziliyada həyata keçirilən təhsil islahatlarının
sürəti heyranedicidir. Az bir müddətdə xeyli işlər
görülüb. Bu işlərin içərisində müəllim hazırlığı xüsusi
olaraq diqqət mərkəzində saxlanılıb. Ümumiyyətlə,
keyfiyyətli təhsilin qurulmasında müəllim hazırlığına
xüsusi əhəmiyyət verilib. Ölkədə həyata keçirilən təhsil
islahatlarında bu məsələyə həlledici amil kimi
baxılaraq, təhsil sistemində əsaslı dəyişikliklərin
aparılmasında bu qüvvənin peşəkarlıq səviyyəsinin
yüksəldilməsinə xüsusi yanaşılıb. Ona görə də ilkin
olaraq ixtisasartırmanın məzmunu müəyyənləşdirilib,
müəllimlər üçün standartlar (kompetensiyalar)
hazırlanıb. Eyni zamanda, ixtisasartırmanın yeni modeli
formalaşdırılıb. Hazırda müəllimlərin
ixtisasartırmasının yeni modelindən ölkə ərazisində
istifadə olunur. San-Paolo yeganə şəhərdir ki,
müəllimlərin qiymətləndirilməsi texnologiyasından daha
geniş istifadə olunur.
Braziliyada məktəbəqədər və əsas təhsil səviyyəsində
işləyən pedaqoji heyət üçün kursları bələdiyyələr təşkil
edir.
Ümumiyyətlə, Braziliyada müəllimlərin ixtisasartırmadan
keçməsinin beş pilləsi vardır və hər pillə üçün xüsusi
bal göstəriciləri müəyyənləşdirilib. Müəllim hər üç
ildən bir testdən keçmək məcburiyyətindədir. Testdən
uğurla keçən hər bir müəllimin əməkhaqqı 25% artırılır.
Müəllim ardıcıl olaraq hər üç ildən bir beş dəfə testdən
keçdikdə böyük miqdarda əməkhaqqı almaq şansı qazanır.
Əgər müəllim hansı ildə testdən keçə bilməsə, ona
növbəti il testdən keçmək üçün icazə verilir.
Bu iş tender yolu ilə cəlb olunmuş qeyri-hökumət
təşkilatları tərəfindən həyata keçirilir. Beləliklə,
müəllimə ardıcıl olaraq özünü inkişaf etdirmək üçün
şərait yaradılır. Başqa sözlə, o, stimullaşdırılmaqla bu
işə təşviq olunur.
Müəllimlərin ixtisasartırmasının belə bir sistemdə
aparılması, ilk növbədə, onların bacarıqlarının meydana
çıxmasına imkan yaradır. Daha sonra müəllimlər arasında
baş verə biləcək əməkhaqqı və digər məsələlərlə bağlı
narazılıqların qarşısını alır.
Müəllimlərə özünü inkişaf etdirmək üçün şərait
yaradılır. Ehtiyacı olanlara kompüter almaq üçün vəsait
ayrılır. Maddi vəziyyəti lap aşağı olanlarla nisbətən
ucuz alış-veriş təşkil olunur. Əvvəlki sistemdən fərqli
olaraq onlarla kollektiv formada təlim kursları şəklində
iş aparılır. Müəllimlər əvvəl qısamüddətli, sonra isə
uzunmüddətli kurslardan keçirlər. Ali məktəbləri
bitirənlər ilk dəfə universitetlərlə birlikdə 360
saatlıq təlim kurslarından (dörd ay müddətində davam
edən kurs) keçdikdən sonra müəllimlik hüququ qazanırlar.
Müəllimlərin işə götürülməsində də seçim formasından
istifadə edilir. 2009-cu ildə 9 min vakant yerə qəbul
olunmaq üçün 260 min ərizə verilib. Onlardan yalnız 230
mini keçid balını toplayaraq müsabiqədə iştirak edib və
nəticədə yalnız 9 mini işə götürülüb.
Yaponiya
Yaponiyada müəllim hazırlığına və işə qəbul məsələsinə
çox ciddi yanaşılır. Müəllimlər tələbləri kifayət qədər
ciddi və sərt olan imtahan verdikdən sonra işə qəbul
edilir. Müəllimlərin böyük əksəriyyəti könüllü şəkildə
axşam saat 9-a qədər şagirdlərlə fərdi məşğul olmaqla
məktəbdə işlərini davam etdirir.
Yaponiyanın orta məktəblərində bir müəllim eyni bir
məktəbdə 6 ildən çox çalışa bilməz. Bu müddət bitdikdən
sonra prefekturadakı digər məktəbdə və ya digər
prefekturadakı tədris ocaqlarında işlə təmin edilir. İş
yerini dəyişən müəllimin xidməti mənzillə təmin
edilməsi təhsili idarəetmə orqanları tərəfindən həyata
keçirilir.
Koreya
Koreyada müəllimlər fəaliyyət uyğunluğuna görə bir neçə
kateqoriyaya (I və II dərəcəli, assistent müəllimlər,
peşəkar məsləhətçilər, təlim müəllimləri, I və II
dərəcəli uşaqlara qayğı müəllimləri) bölünür. Hər bir
müəllimin müvafiq kateqoriya üzrə müəyyən olunmuş
ixtisas meyarlarına cavab verməsi onlara Təhsil və İnsan
Resurslarının İnkişafı Nazirliyi tərəfindən
lisenziyaların verilməsi ilə təsdiqini tapır.
Müəllimlər müvafiq qaydada vaxtaşırı ixtisasartırma
təhsilinə cəlb olunurlar. Proqramlardan asılı olaraq
ixtisasartırma təhsili 30 gün və ya daha uzun müddət
davam edir.
İsveçrə Konfederasiyası
İsveçrədə müəllimlərin işə qəbulu prosesi ölkənin hər
bir kontonunda (inzibati ərazi vahidində) ümumi təhsil
məktəblərindən vakansiyalarla bağlı daxil olan
məlumatlar əsasında Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata
keçirilir. Bu ölkədə müəllimlər dövlət qulluqçusu hesab
edilirlər.
Ölkədə müəllim hazırlığı 15 ali məktəbdə aparılır. Ali
məktəblərin bakalavr pilləsini bitirən məzunlar ümumi
təhsil müəssisələrinin yalnız ibtidai siniflərində,
magistr pilləsini bitirənlər isə yuxarı siniflərdə dərs
demək hüququ qazanır. Orta ümumtəhsil məktəblərində
çalışan hər müəllimin məcburi olaraq ildə bir dəfə 100
saatlıq ixtisasartırma kursundan keçməsi tələb olunur.
Bu kurslar müəllimlərin arzusuna uyğun olaraq, məktəbdə
tədris olmayan günlərdə və ya dərsdən sonra təşkil
olunur. Bu kurslarda tədris olunacaq proqramlar orta
məktəb direktorlarının rəy və təklifləri əsasında
müəyyənləşdirilir.
Müəllimlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi həm
məktəb, həm də Təhsil Nazirliyi tərəfindən həyata
keçirilir.
Almaniya
Almaniyada gələcək müəllimlər universitetdə təlimin
əsası kimi götürmək istədikləri iki fənn seçirlər. Hər
tələbə "Tərbiyə haqqında elmlər" kursunu hökmən
keçməlidir. Bu kurs özündə psixologiya, sosiologiya,
didaktika və praktikanı birləşdirir. Müəllim olmaq
yalnız xüsusi yaradılmış imtahan müəssisələrində
keçirilən iki dövlət imtahanından sonra mümkündür. Orada
gələcək müəllimlərdən, həkimlərdən və hüquqşünaslardan
imtahan qəbul edilir.
Birinci imtahana buraxılış üçün hökmən magistraturanı
bitirmək lazımdır. Bu, təxminən 5 ildir. Birinci imtahan
iki əsas fənn və "Tərbiyə haqqında elmlər" kursu üzrə
nəzəri bilikləri yoxlayır. Sonra gələcək pedaqoq ibtidai
və ya orta təhsil müəssisəsində ikiillik praktik kurs
keçməlidir. Bu zaman tələbələr məktəbdə əsl müəllim kimi
işləyir və "Hazırlıq xidmətində müəllim" kimi rəsmi
dövlət əməkhaqqı alırlar. Praktikadan sonra onlar ikinci
dövlət imtahanı verməlidirlər. Bu imtahan adətən
kollokvium şəklində olur.
İkinci dövlət imtahanı daha vacibdir. O, müəllim olmaq
imkanı verir. Alman müəllimlərinin böyük əksəriyyəti isə
dövlət məmuru statusu alır. Bu ömürlük iş yeri, işdən
çıxarılmanın mümkünsüzlüyü, tibbi sığorta ödənişi,
məzuniyyət, yüksək əməkhaqqı və dövlət pensiyası
deməkdir.
Düzdür, son vaxtlar bəzi torpaqlarda (ərazi
vahidlərində) məktəblərə azmaaşlı və işdən çıxarılmadan
müdafiəsiz dövlət məmuru statusunda gənc müəllimləri işə
qəbul etməyə başlayıblar. Buna baxmayaraq işə
götürülərkən onlara da dövlət məmuru statuslu
müəllimlərə verilən tələblər tətbiq olunur.
Pedaqoqların ciddi hazırlığı öz töhfəsini verir.
Uşaqların 90 faizindən çoxu dövlət məktəblərində oxuyur.
Burada uşaqların da, valideynlərin də etibar etdikləri
pulsuz, keyfiyyətli təhsil verilir.
Kanada
Kanadada müəllim kimi işə düzəlmək üçün pedaqoji staj
tələb olunur. Bu məqsədlə də təhsil ocaqlarında və ya
müəssisələrdə könüllü və təmənnasız olaraq müəllim
köməkçisi kimi çalışıb iş stajı toplamaq lazım gəlir.
Bu ölkədə bütün müəllimlər hər il qeydiyyatdan keçməli
və ildə 4-6 dəfə təkmilləşdirmə kurslarında iştirak
etməlidirlər. Hər dəfə dərs ili başlamazdan bir həftə
əvvəl bütün müəllimlər simpoziumda iştirak edir və yeni
dərs ilində təlimin yeni metodları ilə tanış olurlar.
Bütün müəllimlər hər 3 ildən bir 2 günlük ilk təcili
yardım kursları da keçməlidirlər. Kanadada kurikulumun
tələblərinə görə bütün müəllimlər məktəbəqədər kurikulum
kurslarında olmalıdırlar. Bu ona görədir ki, hər bir
müəllim kiçikyaşlı uşaqların inkişaf sahələrini mükəmməl
bilməlidir.
Tədris ilinin əvvəlində keçirilən simpoziumda hər bir
müəllim "Müəllimin əl kitabı" ilə təmin olunur ki, bu
kitabda da müəllimin bütün ilboyu görəcəyi işlər və
qarşılaşacağı problemlər, onlardan çıxış yolları,
müəllimin etika və estetika kodeksi, ümumi baş mövzular,
qiymətləndirmə meyarları, gündəlik qiymətləndirmə
cədvəlləri, dərsə hazırlaşmaq qaydaları və s. öz əksini
tapır. Rüblük vəsiqələr isə elektron olaraq hazır
formada müəllimə göndərilir, müəllim tərəfindən
tamamlanır, məktəbin direktoru tərəfindən yoxlanılaraq
imzalanır və sonda müəllim tərəfindən imzalanaraq
şagirdə verilir.
Kanadada müəllimlər ixtisasartırma tədbirlərində fəal
iştirak edirlər. Bunun üçün Təhsil Nazirliyi, yerli
təhsil qurumları və məktəb şuraları yeni ixtisasartırma
kursları təşkil edirlər. Universitetlər də müxtəlif
kurslar hazırlamaqla müəllimlərin ixtisasının
artırılması işində yaxından iştirak edirlər.
1995-ci ildə ixtisasartırmanın inkişaf etdirilməsi
barədə qanun qəbul olunub. Bu qanunda cəmiyyətin
müəllimlər qarşısında qoyduğu tələblərdən çıxış edilərək
bir sıra vəzifələr müəyyənləşdirilib. Peşəkarlıq
səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində müəllimlərin öz
ehtiyaclarını müəyyənləşdirməsi bunların içərisində
aparıcı rol oynayır.
İlkin müəllim hazırlığı mərhələsində pedaqoji peşə üzrə
keyfiyyətlərin qazanılması diqqət mərkəzində saxlanılır.
Müəllimlərin peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə,
ilk növbədə, onların özləri cavabdehlik daşıyırlar. Ona
görə də bu sahədə bir sıra vəzifələrin yerinə
yetirilməsi onların məsuliyyətinə aid edilir. Məsələn,
peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə dair ehtiyacları
müəyyən etmək; peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə
dair strategiyaların tərtib olunmasında iştirak etmək;
planlaşdırma strategiyalarının həyata keçirilməsində
iştirak etmək, planlaşdırma tədbirlərinin həyata
keçirilməsini və nəticələrini qiymətləndirmək.
Peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsində Təhsil
Nazirliyinin, universitetlərin, məktəb şuralarının
özünəməxsus vəzifələri vardır ki, onların
reallaşdırılmasında müəllimlərin təşəbbüskarlığı,
fəaliyyəti aparıcı rol oynayır.
Ümumiyyətlə, müəllimin yeni proqramları tətbiq edə
bilməsinə imkan verən əmək səriştələrini formalaşdırmaq,
habelə təhsil islahatının tələb etdiyi kimi, öz tədris
metodlarını dəyişdirmək üçün onlara lazımi yardım
göstərmək diqqət mərkəzində saxlanılır. Bütün
məktəblərdə peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəldilməsi
mədəniyyətinin aşılanması başlıca fəaliyyət xəttinə
çevrilir. Bunun üçün təhsil müəssisəsinin "öyrənənlər
icmasına" çevrilməsi, məktəb kollektivinin daha yaxşı
öyrənməyə kömək etməyi öyrənməsi vacib hesab edilir.
"Azərbaycan müəllimi" |
