|
Xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar, o cümlədən nitq
qüsurlu uşaqlar dövlətimizin, xüsusilə də Heydər Əliyev
Fondunun prezidenti, Azərbaycanın birinci xanımı
Mehriban Əliyevanın daim diqqət mərkəzindədir.
Nitq qüsurlu uşaqların korreksiyası ilə məşğul olan
loqoped təlimin qısa müddətdə öz bəhrəsini verməsi
üçün məşğələyə ilk öncə loqopedik sənədləşmə
işindən başlamalıdır. Təlimin elmi cəhətdən
əsaslandırılmış və praktikada öz təsdiqini tapmış
bu metodika əsasında təşkili nitq qüsurlu uşaqlarla
aparılan işi tənzimləməyə, onların bu sahədə inkişaf
xüsusiyyətlərini ardıcıl olaraq izləməyə və
qüsurların həlli yollarını araşdırmağa imkan verir.
Loqopedik sənədləşmə işlərinə əsasən hər bir nitq
qüsurlu uşaq üçün nitq xəritəsinin tərtibi, loqopedik
iş planının tutulması, və fərdi dəftərin açılması
məsələləri aiddir.
Loqopedik sənədləşmə işində ən mühüm məsələlərdən
biri ilk öncə nitq xəritəsinin tərtib edilməsidir.
Nitq xəritəsində uşağın nitq qüsurları və onu
yaradan səbəblər: artikulyasiya aparatının bütün
üzvləri, o cümlədən dodaqlar (dodağın ətli, qalın və
az mütəhərrik olması), çənələr (üst və yaxud alt
çənənin irəli çıxması), dişlər (əyri, xırda, seyrək,
çənə qövsündən kənarda və aralarında boşluğun
olması, alt və ya üst kəsici dişlərin yoxluğu), dil
(həddindən artıq böyük, enli, yaxud nazik və qısa
olması), damaq (dar, hündür və ya əksinə aşağı,
yastı olması), dilçək (balaca, böyük, çox böyük,
qısa, pərdəli olması) dəqiq müayinə olunaraq nitq
xəritəsinə fərdi qaydada qeyd olunmalıdır.
Artikulyasiya aparatının mütəhərrikliyi-quruluş
patologiyası yoxlanılan zaman uşağa nitq
təlimatına uyğun tapşırıqların verilməsi də
vacibdir: dili buruna, sağa və sol qulağa tərəf
aparmaq, dili enliləşdirmək, yastılamaq, dodaqları
irəli uzatmaq, onu boru şəklinə salmaq, yanlara
dartıb "gülüş" vəziyyəti almaq, alt çənəni irəli
və yaxud geri aparmaq və s.
Bununla yanaşı, loqoped hər bir uşaqda nitqin
inkişafı, xüsusilə eşitmə diqqəti, yaddaşı, uşaqdakı
leksik səhvləri də yoxlayıb nitq xəritəsində qeyd
etməlidir.
Nitq xəritəsinin hər bir qrafasında uşağın ən azı
3-4 nitq nümunəsi və qrafanın axırında isə loqopedik
nəticələrə dair yekun məlumatlar öz əksini
tapmalıdır.
Loqopedik sənədləşmə işində ikinci vacib məsələ
loqopedik iş planının tutulmasıdır. İş planında
məşğələnin mövzusu, məqsədi və nümunəvi təşkili
qaydası, məşğələyə ilk dəfə cəlb olunmuş uşağın
nitq qüsurları və onunla hansı istiqamətdə təlim
aparılacağına dair məlumatlar öz əksini tapmalıdır,
sonda isə aparılmış işlərin qısa məzmunu göstərilməlidir
(material mənimsənilibmi, kimdə hansı çətinliklər
olmuşdur və s.).
Loqopedik məşğələ zamanı hər bir uşağa fərdi
dəftər də açılmalıdır. Dəftərin birinci səhifəsində
uşağın adı, soyadı və nitq qüsurunun inkişaf
səviyyəsi göstərilməlidir. Sonrakı səhifələrdə isə
mütəmadi şəkildə məşğələnin əsas məzmununa dair qeydlər
aparılır: artikulyasiya aparatını aktivləşdirən
çalışmalar; səslərin qoyuluşu və deyilişi; düzgün səs
tələffüzünün möhkəmləndirilməsi; diqqətin və yaddaşın
inkişafı; fonematik eşitmənin, səs vərdişlərinin analizi
və sintezi. Bununla yanaşı leksik ehtiyata, nitqin
qrammatik cəhətdən düzgün formalaşmasına və əlaqəli
nitqin inkişafının genişləndirilməsinə dair də qeydlər
aparılmalıdır.
Loqopedik işin valideynlərlə birgə aparılmasının da
mühüm rolu vardır. Valideyn loqopedin verdiyi
tapşırıqları və çalışmaları evdə uşaqla birlikdə
təkrarlamalıdır (artikulyasiya aparatının hərəkətliliyi
və tənəffüsün düzgün olması, tənəffüs, dil və dodaq və
s. gimnastikalar). Uşaqlarda bu gimnastikalar və
çalışmalara maraq oyatmaq üçün onun həm canlı, həm də
şəkillər vasitəsi ilə təşkil olunmasına diqqət
verilməlidir. Məsələn:
- Şamı söndürmə oyunu;
- Pambıqdan futbol oyunu;
- Köpüklərin üfürülməsi;
- Dodaqların yalanması;
- Dili şaqqıldatmaq və s. oyunları canlı şəkildə
aparılan oyunlara misal göstərmək olar.
Valideyn həmçinin uşağa qulluq zamanı onunla hərtərəfli
ünsiyyətdə olmalıdır. Bu uşağın inkişafına müsbət təsir
göstərir. Yəni hər hansı işi icra edərkən (yemək
yedirərkən, gəzdirərkən və s.) uşağı məlumatlandırmalı,
onunla ünsiyyət qurmalıdır.
Xumar QAFAROVA,
Bakıdakı 11 nömrəli xüsusi məktəbin loqopedi,
psixoloji-tibbi-pedaqoji komissiyanın üzvü, qabaqcıl
təhsil işçisi |
