|
 2
nömrəli Texniki-Humanitar Lisey - Həbib bəy
Mahmudbəyovun yaratdığı məktəb
"Mənim ictimai fəaliyyətim maddi vəziyyətimi
yaxşılaşdırmaq məqsədi daşımır. Yeganə məqsədim yeni
məktəblərin, institutların, texniki, orta məktəblərin və
sairənin açılmasını təbliğ etməkdir...".
Həbib bəy Mahmudbəyov
İnsanın, canlı varlığın cismani diriliyi Günəşin nuruna
bağlı olduğu kimi, mənəvi diriliyi, inkişafı ziyalıların
fəaliyyətindən asılı olaraq başa gəlir. Böyük adamların
əməlləri yaşayır, adları isə əsrlər keçsə də nəsilləri
böyük arzulara, əməllərə səsləyir. Azərbaycan məktəbinin
təşəkkül tapmasında misilsiz xidmətləri olan yorulmaz
maarifçi, ictimai xadim Həbibulla bəy Hacı İbrahimxəlil
bəy oğlu Mahmudbəyov belə simalardandır. XIX əsrin sonu,
XX əsrin əvvəllərində ziyalılarımız tərəfindən adı
birmənalı şəkildə dərin hörmətlə çəkilən,
xeyriyyəçiliyin başında duran, ictimai işlərin önündə
gedən H.Mahmudbəyov bu gün Bakı şəhərində fəaliyyət
göstərən 2 nömrəli Texniki-Humanitar Lisey adı ilə
tanınan orta məktəbin yerləşdiyi binada vaxtilə
rus-Azərbaycan məktəbinin ilk direktoru olmuşdur.
Həbib bəy Mahmudbəyovun həyat və fəaliyyəti
Həbibulla bəy Mahmudbəyov Şamaxı mötəbərlərindən Hacı
İbrahimxəlil bəyin oğludur. 1864-cü il iyulun 29-da
Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. Həbibulla bəyin ulu
babalarından Hacı Sadiq Nadir şahın xəzinədarı imiş və
özləri nəslən Şirvan əsilzadələrindəndir. Səkkiz
yaşındaykən Həbib bəy Şamaxının məhəllə məktəblərindən
katib Mirzə Hüseyn adlı bir mollanın məktəbində oxuyub,
sonra Şamaxının şəhər məktəbinə girir. 1872-ci il
zəlzələsindən şəhər məktəbinin binası dağılır və Həbib
bəy də oradan gəlib Bakıdakı realnı məktəbə daxil olur.
Bu məktəbin altıncı sinfinədək oxuyandan sonra 1881-ci
ildə o, Sultan Məcid Qənizadə ilə birlikdə Tiflisə gedib
Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutuna qəbul olunur. Hər
ikisi 1887-ci ildə gimnaziya müəllimi adını alırlar.
 H.Mahmudbəyovun
teatrın inkişafında da misilsiz xidmətləri olmuşdur.
1880-ci ildə Bakıda teatr işi sürətlənməyə başlayarkən
H.Mahmudbəyovun rəhbərliyi ilə sabit teatr qrupu
yaradıldı. Qrupun yaradılmasında S.M.Qənizadə, Nəcəfqulu
Vəliyevin də xidmətləri olmuşdur. Cahangir Zeynalov,
Hüseyn Ərəblinski, Əbülfət Vəli, Mirzağa Əliyev,
Məhəmməd Ələvəndi kimi teatr xadimləri bu truppada çıxış
edirdilər.
"Nərimanov kitabxanası"nın maarifçilik fəaliyyətində
H.Mahmudbəyov maddi və mənəvi yardım göstərirdi. 1897-ci
ilin yanvarında S.M.Qənizadə, H.Mahmudbəyov və
Ə.Axundovun rəhbərliyi altında Bakıda nəşriyyat şirkəti
yaradıldı. Burada əsasən rus və Azərbaycan dillərində
bədii ədəbiyyat, dərslik, uşaq mütaliəsindən ötrü
müxtəlif xarakterli kitabların nəşri nəzərdə
tutulmuşdu.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Həbib
bəy Mahmudbəyov hökumətin tapşırığı ilə qabaqcıl maarif
xadimləri olan F.Rzabəyli və Ə.Cəfərovla birlikdə Bakıda
Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutunun yaradılmasında
yaxından iştirak etmişdir. Həmin institutda uzun illər
direktor müavini, eyni zamanda rus dili və ədəbiyyatı
müəllimi vəzifəsində çalışmışdır.
Azərbaycanın böyük maarif xadimi professor Həbibulla bəy
Hacı İbrahimxəlil oğlu Mahmudbəyov 1927-ci ildə Bakıda
vəfat etmişdir. Bu gün ziyalılarımızı təəssüfləndirəcək
bir hal Azərbaycanın böyük maarif fədaisinin qəbrinin
qalmamasıdır.
 Azərbaycan
məktəbinin inkişaf yolu Həbibulla bəy Mahmudbəyovun və
Sultan Məcid Qənizadənin birlikdə kirayə tutub
birmərtəbəli evin üç otağında təşkil etdikləri
siniflərin fəaliyyəti ilə müəyyənləşmişdir. 1887-ci il
oktyabrın 20-də H.Mahmudbəyov S.M.Qənizadə ilə birlikdə
Bakıda "rus-müsəlman" məktəbinin əsasını qoydular. Bu
barədə sənədlərdə xəbər verilir ki, "Aleksandrovski
Müəllimlər İnstitutunun keçmiş məzunları olan
Mahmudbəyov və Qəniyev tərəfindən Bakıda birsinifli
üçüncü dərəcəli xüsusi rus-tatar məktəbi açıldı. Məktəb
oktyabrın 20-dən düzgün fəaliyyətə başladı; noyabrın
12-də xalq məktəbləri direktoru bu məktəbə baxarkən 60-a
qədər şagird var idi. Hazırda onların sayı 70-ə çatmış
və qəbul dayandırılmışdır".
Azərbaycanda və bütün Zaqafqaziyada şöhrət qazanan
"rus-Azərbaycan" məktəbi keçmiş Spasski küçəsi ilə
Kolyubakin küçələrinin tinində Hacı ağa Dadaşovun ayı 35
manata kirayə edilmiş xüsusi evində yerləşirdi. İlk
illərdə məktəb təhsil haqqından toplanan vəsaitlə (ildə
hər şagirddən 3 man.) idarə olunurdu.
Məktəbin tədris planına ana dili, rus və fars dilləri,
hesab, coğrafiya, tarix, şəriət fənləri daxil idi.
Məktəbin dil siyasətini Haşım bəy Vəzirov belə izah
edirdi: "Əvvəlinci rus-müsəlman məktəbi açıldığı halda
və ondan qabaqda əhalinin tamam kitabəti, dəfdərdarlığı,
irsal-mərsulu fars dilində olduğundan zəki və huşyar
rus-müsəlman məktəbi baniləri həm işin burasına diqqət
yetirib, həm də fars dilinin müsəlmanlar üçün bir
ədəbiyyat dili olduğunu və bu dilin həlavətin nəzərə
alıb öz məktəblərinə bu dili də daxil etdilər.
Müşarileyh müəllimlər tərəfindən o vaxtın təqazasınca
fars dilinə, həm də şəriət dərslərinə bir o qədər
əhəmiyyət verilməsi ən böyük tədbirlərdən idi".
 Məktəbin
uğurunun səbəbi həm dil siyasətinin doğru
müəyyənləşməsi, həm də şəriət dərslərinin məktəbdə
tədris olunmasına bağlı idi. Bu barədə Haşım bəy Vəzirov
fikrini davam etdirərək yazırdı: "Hərgah Qənizadə və
Mahmudbəyov cənabları o vaxt bu iki dərsə etina etməyib
məhz türk və rus dillərinin tədrisinə məşğul olsaydılar,
nə öz məktəblərində müvəffəqiyyət görməzdilər, nə də
bəlkə Bakı şəhəri bugünkü mütəəddid rus-müsəlman
məktəblərinə malik olmazdı...".
"Rus-müsəlman" məktəbinin dövlət məktəbinə çevrilməsi
"Rus-Azərbaycan" məktəbinin rəsmən birsinifli (tədris
müddəti 2 il) tədris ocağı kimi fəaliyyətə başlamasına
baxmayaraq, sonralar 2 sinifli (tədris müddəti 4 il)
oldu və təlimin məzmunu nisbətən genişləndirildi. Bütün
bunların nəticəsi idi ki, şagirdlərin sayı da get-gedə
artır, məktəb əhalinin və maarif rəhbərlərinin
hüsn-rəğbətini qazanırdı. Məşhur maarifçi Firudin bəy
Köçərli 1912-ci ildə yazmışdı: "Bu vaxtlarda (1891-ci
ildə) Qafqazda maarif müdiri olan Yanovski Qənizadə ilə
Mahmudbəyovun təzə qayda ilə açılmış məktəblərini
ziyarət edib, həm şagirdlərin oxumasından və həm də
cavan müəllimlərin səy və hümmətindən artıq dərəcədə
razı qalmışdır və bu məktəbi hər yerdə vəsf etmişdir".
Bunun səbəbi o idi ki, çəkilən zəhmət yavaş-yavaş öz
bəhrəsini verirdi. Buranı bitirənlər asanlıqla realnı və
digər məktəblərə daxil olurdular. Halbuki, o vaxt
azərbaycanlı uşaqlardan realnı məktəblərə daxil olanlar
tək-tək idi. Məktəbdə təlimin yüksək keyfiyyəti,
 nümunəvi
nizam-intizam, səliqəlilik tezliklə əhalinin diqqətini
cəlb etdi. 1891-ci ildə Bakı camaatından 150 nəfəri
şəhər dumasına ərizə verərək bu məktəblərin sayının
artırılması və dövlət xərcinə keçirilməsi tələbini irəli
sürdü. Şəhər camaatının tələbi əsasında 1891-ci ildə
dövlət xərcinə "rus-Azərbaycan" məktəbinin bazası
əsasında iki yeni məktəb açmaq qərara alındı. Hər iki
məktəb 1891-ci il sentyabrın 23-də açıldı. Birinciyə 35,
ikinciyə isə 45 şagird qəbul edildi. Mahmudbəyov
birinci, Qənizadə ikinci məktəbin müdiri təyin olundu.
Bu iki rus-Azərbaycan məktəbinin təşkili ilə əlaqədar
olaraq onların saxladıqları xüsusi rus-Azərbaycan
məktəbi bağlandı (həmin il iyunun 15-də). Yeni təşkil
edilmiş hər iki rus-Azərbaycan məktəbində Qafqaz
canişini tərəfindən 1881-ci il yanvarın 13-də təsdiq
olunmuş "Rus olmayan xalqların məktəbinin tədris planı"
tətbiq edilirdi (ana dili, rus dili, fars dili, hesab,
rəsmxət, müqəddəs tarix və şəriət). Rus-Azərbaycan
məktəblərində təhsil haqqı ləğv olundu.
Məktəbin ilk müəllimləri
Rus-Azərbaycan məktəbində S.S.Axundov, A.Şaiq,
Ə.Cəfərov, A.Atakişiyev, Həmidə xanım Behbudova kimi
gözəl müəllimlər dərs deyirdilər. Folklorşünas Əbülqasım
Hüseynzadənin xatirələrindən: "Həbib bəy Mahmudbəyovu 15
yaşımdan tanıyıram. Mən o vaxt rus-tatar məktəbində
oxuyurdum. Məktəbin direktoru Həbib bəy Mahmudbəyov idi.
O, üzügülər, ciddi baxışlı, nurlu bir şəxs idi. Seyid
Hüseynlə oxuyurdum. Bir gün Həbib bəyin təşəbbüsü ilə
məktəbdə yaradılmış teatr truppasına üzv yazıldıq. Mən
ədəbiyyata və teatra çox həvəs göstərirdim. Bunu Həbib
bəy Mahmudbəyov hiss etmişdi. Ona görə də mənə müxtəlif
rollar verirdi". Ə.Hüseynzadə Mahmudbəyovun yüksək
insani keyfiyyətlərindən də bəhs edirdi: "Həbib bəy
məktəbdə oxuyan kasıb uşaqlara əl tuturdu. Həmin
şagirdlər uzun müddət bu yardımın kim tərəfindən
edildiyini bilmirdilər. Mənim əziz müəllimim Həbib bəy
humanist, tikəsini bölməyi bacaran insan idi. Həbib bəy
mənim uşaqlıq illərimə işıq saçan, nur çiləyən bir
müəllim kimi xatirimdə qalıb".
Abdulla Şaiq bu məktəbə müəllim təyin olunması haqqında
xatirələrində yazırdı: "1902-ci ildə görkəmli
maarifpərvər Həbib bəy Mahmudbəyov müdir olduğu 6
sinifli məktəbin aşağı siniflərinə ana dili müəllimi
təyin edildim". Bu dövrdə yazıçı Seyid Hüseyn və onun
qardaşı Mirpaşa Sadıqov burada təhsil alırdılar.
Bu gün Həbib bəy Mahmudbəyov adına liseylə Abdulla
Şaiqin ev-muzeyinin əməkdaşlığı davam etdirilir. Şaiqin
ocağını qoruyan nəvəsi Ülkər xanım Talıbzadə
Mahmudbəyovun işıqlı xatirəsini tez-tez yad edərək
məktəbdə təşkil olunan tədbirlərdə könüllü iştirak edir.
"Rus-müsəlman" məktəbinin Azərbaycanda məktəblərin
artmasına təsiri
Yeni açılmış "rus-Azərbaycan" məktəbləri bir sıra
qabaqcıl müəllimlərin diqqətini cəlb etdi. Onlar təzə
açılan məktəblərdə işləməyə, özləri yeni məktəblər
açmağa cəhd göstərdilər. Yeni təşkil edilmiş
"rus-Azərbaycan" məktəblərində işləmək arzusunda
olanlardan biri də Nəriman Nərimanov idi. Bu vaxt Tiflis
quberniyası Borçalı mahalının Qızıl-Hacılı kəndində
müəllimlik edən Nərimanov Bakıya gəlir və 1891-ci il
iyulun 21-də məktəb komissiyasına müraciət edərək Bakı
şəhər Duması tərəfindən yeni açılan "rus-tatar
məktəblərindən birinin müdir müavini" təyin edilməsini
xahiş edir.
"Rus-Azərbaycan" məktəbinin müvəffəqiyyətindən ruhlanan
ziyalılardan Mirzə Həsənbəy Axundov və Məhəmmədhəsən bəy
Nəsirbəyin hər biri bu tipli iki yeni məktəb açdı. Qısa
müddət ərzində təkcə Bakıda "rus-Azərbaycan"
məktəblərinin sayı 10-a çatdırıldı.
1914-cü ildə Həbib bəy Mahmudbəyovun məktəbinin
fəaliyyətinin 25 illik yubileyi qeyd olunmuş, bu
münasibətlə o, çar hökuməti tərəfindən təşəkkürnamə ilə
də təltif edilmişdir. Haşım bəy Vəzirov bu münasibətlə
"Bakıdakı rusi-müsəlmani məktəblərin iyirmi beş illik
yubileyi münasibətilə" adlı kitabçasını nəşr
etdirmişdir.
Azərbaycan xalqının maariflənməsi yolunda çətinliklər də
çox idi. Bütün "rus-Azərbaycan" məktəblərinin, o
cümlədən, ikisinifli "rus-Azərbaycan" məktəbinin
müvəffəqiyyəti onun banilərinin - H.Mahmudbəyovla
S.Qənizadənin və bu məktəblərə cəlb edilmiş digər
zəhmətkeş müəllimlərin əməyinin nəticəsi idi. Bununla
birlikdə çarizmin türk-müsəlman xalqların maarifi
sahəsindəki mürtəce siyasəti həmin məktəblərin tərəqqi
etməsinə mane olurdu. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir
ki, bu məktəblərdə işləyən müəllimlərin heç biri dövlət
qulluqçusu hesab edilmirdi. S.Qənizadənin ikisinifli
şəhər "rus-Azərbaycan" məktəbinin əsasını qoymasına,
uzun müddət ona rəhbərlik etməsinə baxmayaraq, onun
mövcud qanun üzrə dövlət qulluqçusu hesab edilməməsi bir
yana qalsın, həm də o, uzun müddət məktəbin rəsmi
müdiri hesab edilməmiş, əvəzedicisi kimi işləmişdir.
Çünki şəhər məktəblərinin 1872-ci il nizamnaməsinə görə,
ancaq xristian dininə mənsub olanların şəhər
məktəblərində işləmək hüququ var idi.
Həbib bəy Mahmudbəyovun maddi-mənəvi irsi qorunur
Həbib bəy Mahmudbəyovun müqəddəs ruhu, sanki təşkil
etdiyi məktəbin himayəçisinə çevrildi. Onun vaxtilə
əsasını qoyduğu bu təhsil ocağı sovet dövründə 8 illik
məktəb kimi fəaliyyət göstərdi. Yüz il əvvəl məktəbin
əsası qoyulduğu kimi, 1987-ci ildə də məktəbin yeni
inkişaf dönəmi başladı. 1987-ci ildə görkəmli akademik
Azad Mirzəcanzadə H.Mahmudbəyovun adını daşıyan məktəbə
gəldi və yeni fikirlərini həyata keçirməyə başladı.
Akademik Azad Mirzəcanzadə Həbib bəyin məktəbini
istedadlı şagirdlər üçün məktəbə çevirdi və 1990-1991-ci
tədris ilindən lisey statusunu aldı. Həbib bəy
Mahmudbəyov öz məktəbinə ən səriştəli müəllimləri
topldığı kimi, A.Mirzəcanzadə də orta məktəb
şagirdlərinə müəllim kimi dərs keçməklə yanaşı, buraya
tanınmış alimləri - Bəkir Nəbiyevi, Yaşar Qarayevi,
Rafael Hüseynovu dəvət edirdi, diskussiyalar keçirirdi.
Vaxtı ilə bu məktəbdə metodist müəllim vəzifəsində
çalışan Kamilə Əhməd qızı Məmmədova yazır: "Həbib bəy
Mahmudbəyovun adını daşıyan məktəbdə bu gözəl müəllimin
tədris ənənələrindən bəzilərini yaşatmağa çalışırıq.
Bildiyimiz kimi, Həbib bəy də öz məktəbində uzunömürlü
bir teatr dərnəyi yaratmışdı. Bu ənənə bu gün də davam
edir". Məktəbdə Həbib bəyin xatirəsi ilə bağlı "Sözün
qüdrəti" adlı ədəbi dərnək də təşkil olunmuşdur.
Həbib bəy Mahmudbəyovun müasir davamçısı
Həbib bəy Mahmudbəyov adına 2 nömrəli Texniki-Humanitar
Elmlər Liseyinin bugünkü fəaliyyəti ilə maraqlanarkən
direktordan müsahibə almağa ehtiyac qalmadı. Məktəbin
qapısından girən andan etibarən binanın daşı, divarı,
interyeri, müəllimlərin, şagirdlərin davranışları,
ünsiyyətləri onun idarəçilik sistemi haqqında məlumat
verir. Gülərüz, səmimi, təvazökar, qayğıkeş müəllim
kollektivi burada həqiqətən şəxsiyyət yetişdirilməsinin
əsas göstəricisidir.
Bu gün liseyin müəllim kollektivi H.Mahmudbəyovun
xatirəsini gələcək nəslin yaddaşında əbədiləşdirmək üçün
ciddi tədbirlər görür. 2001-ci ildə məktəbin metodist
müəllimi K.Məmmədova "Həbib bəy Mahmudbəyovun məktəbi"
adlı tarixi oçerkini kitabça şəklində nəşr etdirmişdir.
2004-cü ildə Həbib bəy Mahmudbəyov adına
Texniki-Humanitar Elmlər Liseyinin 115-ci ildönümü qeyd
olunmuşdur. Bu münasibətlə məktəbin direktoru Bəkir
Mustafayevin naşirliyi ilə Haşım bəy Vəzirovun kitabçası
ərəb əlifbasından transfoneliterasiya etdirilərək
yenidən nəşr olunmuşdur. Yubiley münasibətilə Həbib
bəyin büstü hazırlanmış, fəaliyyəti haqqında məlumatlar
onuncu sinif dərsliyinə salınmışdır. Bu gün isə Bəkir
müəllim və məktəbin müəllim kollektivi məktəbin
yerləşdiyi küçəyə Həbib bəy Mahmudbəyovun adının
verilməsi arzusu ilə yaşayırlar.
Könül NƏHMƏTOVA,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
"Azərbaycan müəllimi" |
