|
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
2013-cü il 24 oktyabr tarixli sərəncamı ilə təsdiq
olunmuş "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı
üzrə Dövlət Strategiyası"nda 12 illik ümumi təhsilə
keçid strateji hədəflərdən biri kimi nəzərdə tutulub.
Bununla da ümumi təhsilin müddətinin artırılaraq 12 ilə
çatdırılması ilə bağlı son illər təhsil ictimaiyyəti
arasında gedən müzakirələr, nəhayət, öz həllini tapmaq
üzrədir. Bəs, bu sahədə dünya ölkələrində vəziyyət
necədir?
Dövlət Strategiyasında da qeyd olunduğu kimi, bir çox
qabaqcıl ölkələrdə təhsil müddətinin tədricən
artırılması istiqamətində addımlar atılır. Nəticədə
artıq bəzi ölkələrdə 14, bir sıra ölkələrdə isə 13 illik
ümumi təhsilə keçilmişdir. Əksər ölkələrdə isə hazırda
12 illik ümumi təhsil tətbiq olunur. Ümumi təhsil
müddəti az sayda ölkələrdə on bir il təşkil edir. Dünya
ölkələrində ümumi təhsilin strukturu haqqında müvafiq
ölkələrin səfirliklərindən, təhsil nazirliklərinin və
təhsilə aid digər qurumlarının rəsmi İnternet
saytlarından əldə olunan materiallar əsasında aparılan
araşdırmaların nəticələrini təqdim edirik.
Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş
Krallığında ümumi təhsil
 Böyük
Britaniyada ümumi təhsilin müddəti 13 ildir və hər bir
uşaq 5-16 (Şimali İrlandiyada 4-16) yaş arasında icbari
təhsilə cəlb olunur.
İbtidai təhsil.
İngiltərədə, Şotlandiyada, Uelsdə ibtidai təhsil 5 və
Şimali İrlandiyada 4 yaşdan başlanır və əsasən 6-7 il (bəzən
3-4 il) davam edir. Belə ki, İngiltərənin bəzi yerli
hakimiyyət dairələrinin qərarı ilə 5-9 yaşlı uşaqlar
ibtidai məktəblərdə və 8-14 yaşlılar isə icbari orta
məktəblərdə təhsil alırlar. İbtidai məktəblərin
əksəriyyətində qızlar və oğlanlar birgə oxuyur.
İngiltərə, Uels və Şotlandiyada şagirdlər əsasən 11
yaşında icbari orta məktəbə gedirlər.
Ümumi orta təhsil.
Birləşmiş Krallıqda məktəblilər icbari orta təhsili 16,
tam orta təhsili isə 18 yaşda başa vururlar. Ümumtəhsil
məktəbləri - gimnaziya, lisey, kollec və peşə liseyləri
ən yüksək maddi-texniki bazaya malikdir. Tədris
prosesində kompüter texnologiyalarından geniş istifadə
olunur.
Ölkədə orta məktəb yaşlı uşaqların təxminən 90 faizi
icbari təhsilə cəlb olunub. Bu məktəblərə şagirdlər
bacarıq və hazırlıq səviyyələri yoxlanılmadan qəbul
edilirlər.
16 yaşından etibarən şagirdlər təhsillərini altıillik
kollec və ya peşə məktəblərində də davam etdirə bilərlər.
Hər iki halda spesifik peşə, yaxud tətbiqi fənlərlə
yanaşı, ümumi təhsil kursu da keçilir. İngiltərə və
Uelsdə 15 texnoloji kollec fəaliyyət göstərir. Dövlət
200-dən çox orta məktəbdə texnoloji ixtisaslaşmaya
yardım edir. Bu məktəblər texnoloji təhsili inkişaf
etdirmək üçün qrant alırlar.
Orta məktəblər hər il valideynlərə övladının tədris
nailiyyətləri haqqında məlumat verməlidir. Məktəb
müfəttişi hər hansı bir tədris ocağında aşağı səviyyədə
təhsil verildiyini müəyyən etdikdə, yerli təhsil
orqanları məktəbin özünüidarəetmə qurumunun sədrini
dəyişir.
Özəl məktəblər Təhsil Nazirliyində qeydiyyatdan keçir və
açıq rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərirlər. Ölkədə
mövcud olan 2500-ə yaxın özəl məktəbdə ümumi şagirdlərin
təxminən 7 faizi təhsil alır. Özəl məktəblərdə təhsil
pulludur. Bu təhsil müəssisələrində aztəminatlı
ailələrdən olan şagirdlərə təqaüd verilir. Belə tədris
ocaqları, adətən uşaq bağçalarını, ümumtəhsil və orta
məktəbləri özündə birləşdirən komplekslər kimi fəaliyyət
göstərir.
Dövlət məktəblərində müəllimləri yerli təhsil orqanı və
ya məktəbin özünüidarəetmə qurumu təyin edir.
Müəllimlərin ixtisasları Təhsil Nazirliyi tərəfindən
təsdiq olunur. İngiltərə və Uelsdə həyata keçirilən
islahatlara əsasən, məktəblər müəllimlərin ilkin
hazırlanmasında daha fəal rol oynayırlar. Belə ki,
məktəblər tələbələrin praktiki hazırlığı, onların
səviyyələrinin qiymətləndirilməsində yaxından iştirak
edirlər.
Təhsildə Standartları müəyyən edən Müstəqil Qurum (OFSTED)
Təhsil Nazirliyinə məktəb təhsilinin keyfiyyəti,
standartlar və təhsilin effektivliyi haqda vaxtaşırı
məlumat verir. Hər bir məktəb müstəqil müfəttişlər qrupu
tərəfindən yoxlanılır. Yoxlama qrupuna təhsil
mütəxəssisləri ilə bərabər valideynlər də daxil edilir.
Yoxlamanın nəticələri haqda valideynlərə məlumat verilir.
Yekun nəticələrə müvafiq olaraq məktəbə rəhbərlik edən
qurumlar perspektiv planlarını hazırlayır və
valideynləri gələcək fəaliyyətləri barədə
məlumatlandırırlar.
Böyük Britaniyanın Milli Kurikulumu 1992-ci ildə qəbul
edilib və dövlət məktəblərində təhsil alan şagirdlər 16
yaşına kimi bu kurikulum əsasında dərs keçirlər. 2008-ci
ildən qərara alınıb ki, 2013-cü ildə 17, 2015-ci ildə
isə 18 yaşlı şagirdlərə Milli Kurikulum tətbiq olunsun.
Özəl məktəblər isə Milli Kurikulumu tətbiq etməyə məcbur
deyillər.
Milli Kurikulumda ingilis dili (Uels dilində tədris
aparılan məktəblərdə Uels dili), riyaziyyat, təbiət
elmləri, dizayn və texnologiya, informasiya və
kommunikasiya texnologiyası, tarix, coğrafiya, xarici
dillər, musiqi, incəsənət və fiziki tərbiyə fənləri əsas
yer tutur. Bunlarla yanaşı, bir sıra digər icbari fənlər
də mövcuddur ki, bu sıraya da dini fənləri aid etmək
olar.
Şimali İrlandiyada da oxşar proqram tətbiq olunur. Lakin
məktəblər şagirdlərin fərdi tələblərini, şəraiti nəzərə
alaraq kurikuluma əlavə elementlər daxil edə bilərlər.
İcbari orta təhsili başa vuran şagirdlər Orta Təhsil
üzrə Ümumi Şəhadətnamə imtahanı verirlər. Bu imtahan hər
fənn (10-a yaxın) üzrə verilir və müstəqil imtahan
eksperti tərəfindən qiymətləndirilir. Orta Təhsil üzrə
Ümumi Şəhadətnamə imtahanından uğurla keçən şagirdlər
tam orta təhsil ala, yaxud da peşə və texniki
kolleclərdə müəyyən ixtisasa yiyələnə bilərlər.
Şagirdlər tam orta məktəbdə bir il təhsil aldıqdan sonra
AS səviyyəsini (Advanced Subsidiary Level) əldə etmək
üçün yenidən imtahan verirlər. Tam orta təhsilini başa
vuran şagirdlər isə universitetlərə qəbul olunmaq üçün
ən yüksək mərhələ sayılan A-Level adlandırılan imtahanda
iştirak edirlər.
Türkiyədə
ümumi təhsil
 Türkiyənin
12 illik ümumi orta təhsil sistemi 8 illik ibtidai, 4
illik orta təhsilə əsaslanır.
İbtidai təhsil.
Türkiyədə ibtidai təhsil icbaridir və dövlət
məktəblərində pulsuzdur. İbtidai təhsil pilləsi 6-14
yaş arasındakı uşaqları əhatə edir.
İbtidai təhsilin məqsədi uşaqların yaxşı bir vətəndaş
kimi yetişməsini təmin etmək, onların zəruri məlumat,
qabiliyyət, davranış, vərdiş qazanmasına, milli ruhda
formalaşmalarına yardımçı olmaqdır. Şagirdlərin maraq,
bacarıq və qabiliyyət istiqamətlərinə uyğun inkişafı,
onların həyata və növbəti təhsil pilləsinə hazırlanması
da ibtidai təhsilin başlıca vəzifələrindəndir.
Səkkizillik ibtidai təhsilin sonunda şagirdlərə müvafiq
diplom verilir.
Orta təhsil.
Türkiyədə orta təhsil dördillikdir. Orta təhsil ümumi,
peşə və texniki orta təhsil müəssisələrini əhatə edir.
Orta təhsilin məqsədi şagirdlərə ortaq mədəni dəyərlər
aşılamaq, fərd və cəmiyyət məsələlərini anlatmaq, onları
ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni inkişafına layiqli
töhfələr verə biləcək vətəndaş kimi yetişdirmək,
şagirdləri həm ali təhsilə, həm peşəyə, həm də müstəqil
həyata hazırlamaqdır.
Orta təhsil müxtəlif proqramlara uyğun tədrisə əsaslanır.
Şagirdlər istək və qabiliyyətləri müqabilində bu
proqramlardan birini seçərək ümumi liseylərdə, fənn
liseylərində, sosial elmlər liseylərində, idman
liseylərində, incəsənət liseylərində və çoxproqramlı
liseylərdə təhsil ala bilərlər.
Peşə və texniki orta təhsil.
Peşə və texniki orta təhsil peşə sahələrinə müvafiq
olaraq müəyyən əmək qabiliyyəti və vərdişləri verən,
şagirdləri ali təhsilə hazırlayan təhsil müəssisələridir.
Peşə və texniki orta təhsil müəssisələri sırasında oğlan
texniki tədris məktəbləri, qız texniki tədris məktəbləri,
ticarət və turizm tədrisi məktəbləri, din tədrisi
məktəbləri əsas yer tutur.
Amerika
Birləşmiş Ştatlarında ümumi təhsil
 ABŞ-da
ümumi təhsil 12 illikdir. 2010-cu ilə olan məlumata görə,
ölkədə təxminən 120 min orta məktəb fəaliyyət göstərir.
Onların 27 mini özəldir. Şagirdlərin 15 faizi özəl
təhsil müəssisələrində və ya kilsə məktəblərində təhsil
alırr. Məktəb məzunlarının təxminən 30 faizi
universitetlərə daxil olur.
Amerikanın orta təhsil strukturu aşağıdakı pillələri
əhatə edir:
1. İbtidai məktəb (elementary school): 6-11 yaşlı
uşaqlar üçün (I-VI siniflər).
2. Əsas məktəb (sekondary school): 12-15 yaşlı uşaqlar
üçün (VII-IX siniflər).
3. Orta məktəb (high school): 16-19 yaşlı uşaqlar üçün (X-XII
siniflər).
Məktəblərdə fənlərin tədrisi baxımından vahid tələblər
qoyulmur. Onlar məktəbin yerləşdiyi ərazidən (ştatdan)
və ya həmin məktəbin öz siyasətindən asılı olaraq dəyişə
bilər.
Bütün məktəblərdə tədris olunan icbari fənlərə ingilis
dili (İngiltərə və Amerika ədəbiyyatı), riyaziyyat (cəbr
və həndəsə), xarici dil (əsasən ispan dili), tarix (Amerika
və Avropa tarixi) və təbiət elmləri (biologiya, kimya,
ekologiya) daxildir.
Amerikanın məktəb sistemində biliyin qiymətləndirilməsi
bir qədər demokratik xarakter daşıyır. Burada fənlər
üzrə vahid dövlət imtahanları mövcud deyil. Onları
aralıq və semestr testləri əvəz edir. İlin sonunda isə
yekun imtahan verilir. Təhsilalanların bu və ya digər
fəndən aldığı qiymət yalnız testlərin nəticəsi əsasında
müəyyənləşdirilmir. Qiymətləndirməyə şagirdin təhsilə
münasibəti, məktəb həyatında iştirakı və digər müvafiq
meyarlar da təsir göstərir. Yeganə dövlət imtahanı SAT-dır.
(Scholastik Aptitude Test - Təhsil Nailiyyətləri Testi).
Buraya bacarıqlar üzrə ümumi akademik test, riyaziyyat
biliyi və dil bacarıqlarının səviyyəsi daxildir. Bu test
kollec və universitetlərə daxil olmaq imkanı yaradır.
Tədris ili semestrlərə bölünür və 170-186 gün davam edir.
Dərslər 5-6 saat olmaqla həftənin 5 günü keçilir.
İbtidai məktəb.
Əsasən 6 yaşdan etibarən başlayır. Burada təhsil ştatdan
asılı olaraq 5-6 il davam edir. Amerikada adətən məktəbə
uşaqları 6 yaşında qəbul edirlər. Bütün dərslər (oxu,
ədəbiyyat, şifahi nitq, orfoqrafiya, musiqi, təsviri
incəsənət, hesab, tarix, təbiətşünaslıq, gigiyena, bədən
tərbiyəsi və əmək) bir müəllim tərəfindən aparılır.
İbtidai məktəblərdə şagirdləri adətən testlərin
nəticələrinə uyğun qruplara bölürlər. Bu testlər xüsusi
hazırlıq tələb etmir, istedadlı uşaqları üzə çıxarır və
riyazi dəqiqliklə intellekt əmsalını - IQ (intelligence
quotient) müəyyənləşdirməyə imkan verir. IQ (ay kyu)
testləri insanın intellekt səviyyəsinin
qiymətləndirilməsidir. ABŞ-da orta intellekt əmsalı 100-dür.
Ölkə məktəblərinin məzunlarının orta IQ-su 115,
əlaçıların 135-140 təşkil edir. 70-dən aşağı IQ əqli
gerilik hesab olunur.
IQ müəyyən edildikdən sonra A, B və C (istedadlı, normal
və qabiliyyətsizlər) qrupları yaradılır və təhsil
diferensiallaşdırılır. Təhsildə geri qalan uşaqlarla
ciddi iş aparılır. İstedadlılar isə adətən kollec və
universitetlərə hazırlaşırlar.
Əsas məktəb
(secondary school). Təhsilin bu pilləsi 3 illikdir
(VII-IX siniflər). Burada tədris olunan əsas fənlər
aşağıdakılardır: ingilis dili, riyaziyyat,
təbiətşünaslıq, bədən tərbiyəsi, gigiyena, musiqi,
təsviri incəsənət, əmək və ya evdarlıq. Səkkizinci
sinifdən etibarən şagirdlər maraq göstərdikləri fənləri
seçmək hüququna malikdirlər.
Orta məktəb
(high school). Təhsil müddəti 3 ildir (X-XII siniflər).
Əsas fənlərə riyaziyyat (2 il), ingilis dili (4 il),
təbiət elmləri (2 il) və sosial elmlər (3 il) daxildir.
Orta məktəbdə qiymətləndirmə sistemi ingilis əlifbasının
A, B, C, D, F hərfləri ilə aparılır. Orta qiymətin
müəyyən edilməsi üçün hərflərə uyğun ballardan (A=4,
B=3, C=2, D=1 və F= 0) istifadə olunur.
C-dən yuxarı qiymətlər yaxşı qiymətlər hesab edilir.
Təhsilin davam etdirilməsi üçün tədrisin sonunda B və ya
A qiymətləri alınmalıdır. D - biliyin orta səviyyədən
aşağı olduğunu, F isə qeyri-qənaətbəxş nəticə və ya
tədris materialının tamamilə öyrənilməməsi deməkdir.
Orta məktəbin bitirilməsi haqqında diplom almaq üçün son
4 il ərzində 16 akademik kurs üzrə zaçot almaq
kifayətdir. Akademik kurs adətən 90-180 məşğələdən
ibarət olur. Adətən hər yarımilə 5-6 kurs düşür. Son 4
ildə şagirdlərə 5 əsas fənnin - ingilis dili (4 il),
riyaziyyat (3 il), təbiət elmləri (3 il), sosial elmlər
(3 il), kompüter (5 ay) öyrənilməsi məsləhət görülür.
Universitet və dördillik kolleclərdə təhsilini davam
etdirmək istəyənlər üçün xarici dil kursunu (2 il)
keçmək də tələb olunur.
Əsas fənlər 20-30 ixtisaslaşmış kurslara bölünür.
Məsələn, ingilis dilinə Amerika ədəbiyyatı və ədəbi
yaradıcılıq daxil edilir. Məqbul qiymət almaq üçün
müasir yazıçıların yaradıcılığı və ya jurnalistika
sahəsindən də imtahan vermək mümkündür.
Təhsil Nailiyyətlərinin Milli Qiymətləndirilməsi
(National Assessment of Educational Progress - NAEP)
təşkilatının verdiyi məlumata əsasən, 2010-2011-ci
tədris ilində təxminən 49,4 milyon şagird dövlət ibtidai
və orta məktəblərində təhsil alır. Bundan əlavə, 5,8
milyon şagird özəl məktəblərdə təhsil alır. Bütün bu
məktəblərdə təxminən 3,8 milyon müəllim çalışır.
2010-2011-ci tədris ilində isə 19,1 milyon nəfər iki və
dördillik kolleclərə və universitetlərə daxil olub. Bu
rəqəm 2000-ci illə müqayisədə 3,8 milyon nəfər çoxdur.
2010-2011-ci tədris ilində orta təhsilə təxminən 340
milyard dollar məbləğində vəsait ayrılıb. Ölkə üzrə hər
şagirdə orta hesabla 10 min 792 dollar düşür. Müqayisə
üçün qeyd edək ki, 2007-2008-ci tədris ilində bu məbləğ
10 min 297 dollar təşkil edib.
Fransada ümumi təhsil
 Fransada
müasir təhsil sisteminin əsası 1880-1890-cı illərdə
qoyulub və 6 yaşından 16 yaşınadək uşaqlar üçün icbari
xarakter daşıyır.
Orta təhsil. Fransada qəbul edilmiş orta təhsil sistemi
özlüyündə üç qrupa bölünür:
* ibtidai məktəb (5 illik təhsil);
* kollec (4 il);
* lisey (3 il).
Adətən bu təhsil müəssisələri bir-birindən ayrı
yerləşirlər. İbtidai məktəb və kollec məcburi xarakter
daşıyır.
İbtidai məktəb 6 yaşdan 11 yaşadək (əgər uşağın təhsillə
bağlı problemi yoxdursa) davam edir və aşağıdakı
pillələrə bölünür:
* hazırlıq kursu (CP);
* ibtidai kurs 1-ci il (CE1);
* ibtidai kurs 2-ci il (CE2);
* orta kurs 1-ci il (CM1);
* orta kurs 2-ci il (CM2).
İbtidai məktəbdə dərslər (saat 9-dan 12-dək və saat 14-dən
17-dək) həftədə dörd gün (27 saat) davam edir. Çərşənbə
günü, şənbə günü nahardan sonra və bazar günü uşaqlar
istirahət edirlər. Bu günlər ərzində uşaqlar maraqlarına
uyğun olaraq müxtəlif idman və bədii dərnəklərdə məşğul
ola bilərlər.
Fransada ibtidai məktəbdə oxuyan şagirdlərə evə tapşırıq
verilmir. İbtidai təhsil dövründə sinifdə bütün fənləri
bir müəllim tədris edir.
İbtidai təhsil almış bütün şagirdlər kolleclərdə oxuya
bilərlər. Kollecdə təhsil, hər biri 2 il olmaqla iki
dövrə bölünür:
* müşahidə dövrü;
* istiqamətləndirici dövr.
Müşahidə dövrünə VI və V siniflər daxildir. (Fransada
siniflərin sıralanması əks istiqamətdə aparılır - VI, V,
IV, III). Bu dövrdə tədris prosesi orta təhsilin baza
elementlərini təqdim etməklə ibtidai təhsili tamamlayır.
Bütün uşaqlar kollecə daxil olur, bərabər tədris
proqramı üzrə dərs keçir və mütləq şəkildə müəyyən
olunmuş xarici dillərdən birini öyrənirlər.
İstiqamətləndirici dövrə ümumi təhsilin IV və III
sinifləri, eləcə də texniki təmayüllü kolleclərin IV və
III sinifləri daxildir. Bu mərhələdə uşaqlar ikinci
xarici dili öyrənməyə başlayır və əlavə olaraq latın,
yunan və ya digər dilləri seçə bilirlər. III sinfin
sonunda şagirdlər imtahan verir və kolleci bitirmələri
haqda şəhadətnamə alırlar.
Bir sıra kolleclərdə xüsusi dərs rejimi mövcuddur.
Kollecdə təhsil aldıqları müddət ərzində idman və ya
incəsənətin bir növü ilə intensiv şəkildə məşğul olmaq
istəyən şagirdlər üçün uyğunlaşdırılmış dərs cədvəli
üzrə siniflər təşkil edilir (təmayüllü kolleclər kimi).
Xarici dilin dərindən öyrənildiyi, bir neçə fənnin
xarici dildə tədris edildiyi beynəlxalq kolleclər və ya
Avropa kollecləri də fəaliyyət göstərir.
Kollecin III sinfindən sonra şagirdlər təhsillərini ya
peşə (2 illik), ya da ümumtəhsil liseylərində (3 illik)
davam etdirə bilərlər.
Ümumtəhsil liseyi 3 il ərzində bakalavriat diplomu almaq
üçün buraxılış imtahanına hazırlayır. Liseydəki siniflər
"ikinci», "birinci" sinif və "terminal" adlanır. Birinci
sinif bakalavriat dərəcəsinin müxtəlif növlərinə aparan
çoxlu sayda istiqamətlərə - filyerlərə malikdir. Birinci
sinifdən sonra şagirdlər fransız dilindən verdikləri
sınaq imtahanında əldə etdikləri qiymətlər bakalavriat
dərəcəsi imtahanında nəzərə alınır. "Terminal", yaxud
liseyin sonuncu sinfi bakalavriat imtahanının verilməsi
ilə başa çatır.
Fransızların qısaca "Bak" adlandırdıqları orta təhsil
haqqında bu diplom böyük əhəmiyyətə malikdir (Azərbaycanda
verilən ali təhsilin bakalavr diplomundan fərqlənir). Bu
diplom məzunlara imtahansız universitetə qəbul olmaq
imkanı verir.
Səhifəni hazırladı: Yusif ƏLİYEV,
"Azərbaycan müəllimi" |
