|
 Müasir
dərsin əsas komponentlərindən biri inteqrativlikdir.
İnteraktiv dərsdə inteqrativlik iki səciyyə daşıyır:
1) Fəndaxili inteqrasiya
2) Fənlərarası inteqrasiya
Fəndaxili inteqrasiya eyni fənn daxilində yeni mövzunun
əvvəl keçilmiş mövzularla əlaqələndirilməsidir. Bu
inteqrasiya həm eyni sinifdə bir dərs ili müddətində
keçilən, həm də müxtəlif siniflərdə əvvəlki illərdə
öyrənilmiş mövzular üzrə ola bilər. Mövzulararası
inteqrasiya şagirdlərə fənnə dair əvvəlki biliklərini
təkrarlamaq və yeni öyrənilən biliklə əlaqələndirmək,
eyni zamanda, gələcəkdə öyrəniləcək mövzularla əlaqədar
yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirmək imkanı verir. Bu
baxımdan orta məktəbdə Azərbaycan dili fənninin
tədrisində də inteqrativlik dərsin əsas
komponentlərindən biri kimi daim diqqət mərkəzində durur.
V-XI siniflərdə Azərbaycan dili dərslərini fəndaxili
inteqrasiyasız təsəvvür etmək mümkün deyil.
Orta məktəbdə Azərbaycan dili proqramı, məlum olduğu
kimi, siniflər üzrə aşağıdakı şəkildə müəyyən olunmuşdur:
*
V sinif - fonetika, leksikologiya, söz yaradıcılığı
*
VI - VII siniflər - morfologiya
*
VIII - IX siniflər - sintaksis
*
X sinif - nitq mədəniyyəti
*
XI sinif - üslubiyyat
Göründüyü kimi, müxtəlif siniflərdə öyrənilən dil
faktlarının bir-biri ilə əlaqələndirilməsi baxımından
fəndaxili inteqrasiya mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan dili dərslərində fəndaxili inteqrasiyanı
müxtəlif səviyyələrdə və formalarda həyata keçirmək
olar. Bu vasitələrdən biri də linqvistik təhlildir.
Linqvistika dilçilik elmi deməkdir. Dilçilik elminin
bütün bölmələri üzrə kompleks şəkildə aparılan təhlil
linqvistik təhlil adlanır. Bütün təhlil növlərini özündə
birləşdirən linqvistik təhlildən yeni mövzunun əvvəlki
mövzularla əlaqəli öyrənilməsi prosesində, mövzular üzrə
ümumi biliklərin yoxlanılmasında, eləcə də çalışmalar
üzrə iş dərslərində istifadə etmək olar. Bu təhlilin
mahiyyətini eyni bir nümunə üzərində müxtəlif dil
faktlarının araşdırılması təşkil edir. Belə ki,
linqvistik təhlil dilin əsas vahidi olan sözün müxtəlif
kateqoriyalar üzrə araşdırılmasını təmin etməklə yanaşı,
həm də bu kateqoriyaların bir-biri ilə əlaqəsini aydın
şəkildə üzə çıxarır. Məsələn, X sinifdə "Azərbaycan
dilinin quruluşu" bölməsinin tədrisi zamanı linqvistik
təhlildən istifadəyə aid bir nümunə göstərmək olar.
Bölmənin təkrar xarakterli olduğunu nəzərə alaraq,
təhlili elə müəyyənləşdirmək lazımdır ki, şagirdlər X
sinfə qədər öyrəndikləri bütün biliklərdən prosedural
şəkildə istifadə edə, eyni zamanda, müəllim X sinifdə
öyrəniləcək "Nitq mədəniyyəti" bölməsinin mahiyyəti ilə
əlaqədar müəyyən zəmin hazırlaya bilsinlər.
Lövhədən müxtəlif rəngdə çoxlu çiçəklər olan çəmənliyin
təsvir olunduğu bir şəkil asılır (və ya ekranda
göstərilir). Sonra sinfə müraciət olunur:
1) Şəkildə (ekranda) nə təsvir olunub?
2) Çəmənlikdə nə görürsünüz?
3) Çiçəklər hansı rəngdədir?
4) Ayrı-ayrı rənglərin hamısını birlikdə necə
adlandırmaq olar?
Şagirdlərdən müvafiq olaraq "çəmənlik", "çiçəklik",
"ağ, sarı, qırmızı", "rəngbərəng" cavabları alınır.
Daha sonra şagirdlərə həmin sözlərdən bir cümlə qurmaq
tapşırılır və alınan cümlə lövhədə yazılır.
Çəmənlikdə rəngbərəng çiçəklər açılıb.
Bundan sonra şagirdlər aşağıdakı suala cavab vermək
üçün tədqiqata cəlb olunurlar:
*
Eyni söz dilin müxtəlif səviyyələrində hansı
kateqoriyalara malik olur?
İş forması kimi sinifdəki şagirdlərin sayından asılı
olaraq, kiçik qruplarla və ya cütlüklərlə iş formasından
istifadə olunur. Hər qrupa və ya cütlüyə lövhədəki cümlə
ilə əlaqədar konkret tapşırıq verilir:
*
I qrup - cümləni sintaktik təhlil etmək
*
II qrup - cümlədəki sözləri fonetik təhlil etmək
*
III qrup - sözləri leksik təhlil etmək
*
IV qrup - sözləri morfoloji təhlil etmək
Qruplar tapşırığı icra edirlər və onlara öz işlərini
cədvəl üzrə əyaniləşdirmək təklif olunur. Şagirdlər
əvvəlcədən iri kağızda tərtib olunmuş cədvəl üzrə
işləyirlər. Dairəvi ötürmə üsulundan istifadə edərək
qruplar (və ya cütlüklər) hər biri öz tapşırıqlarına
uyğun sütunlarda işləyərək cədvəli doldururlar.
Sonra cədvəl lövhədən asılır və şagirdlər müzakirəyə
cəlb olunurlar. Müzakirə zamanı kateqoriyaların
müqayisəsi diqqət mərkəzində saxlanılır və nəticə
olaraq, tədqiqat sualı cavablandırılır.
Şagirdlərin yaradıcı təfəkkürünü inkişaf etdirmək
məqsədi ilə onların diqqəti müxtəlif səviyyələrə aid
olan eyni kateqoriyaya cəlb olunur və şagirdlər müqayisə
yolu ilə belə bir nəticəyə gəlirlər ki, eyni söz
müxtəlif dil qatlarında fərqli kateqoriyalara malik
olduğu kimi, eyni kateqoriya da müxtəlif səviyyələrdə
fərqli şəkildə üzə çıxır. Məsələn, rəngbərəng sözü
quruluşuna görə morfoloji cəhətdən mürəkkəb söz olduğu
halda, sintaksis baxımından sadə üzvdür. Beləliklə,
şagirdlər sadəlik və mürəkkəblik anlayışlarının müxtəlif
səviyyələrdə fərqli xüsusiyyətə malik olduğunu əyani
şəkildə başa düşürlər.
Bundan sonra gələcək dərslərlə əlaqə baxımından cümlə
üzrə iş aparmaq olar. Şagirdlərin diqqəti xəbərin
mübtəda ilə uzlaşmasına cəlb olunur və uzlaşmanın
pozulması səbəbi aydınlaşdırılır. Şagirdlərdən mübtəda
cansız əşya bildirdiyi üçün xəbərin onunla kəmiyyətə
görə uzlaşmadığı cavabı alınır və onlara bildirilir ki,
bu, qrammatik normadır. Əgər xəbər kəmiyyətcə uzlaşsaydı
(çiçəklər açıblar), onda norma pozulmuş olardı. Norma
isə nitq mədəniyyətidir və bunun haqqında sonralar
(öyrəniləcək) danışılacaq.
Beləliklə, aydın olur ki, keçmiş dərslə gələcəkdə
öyrəniləcək dərsin əlaqələndirilməsində linqvistik
təhlilin böyük əhəmiyyəti vardır və ondan lazımi şəkildə
istifadə etmək müəllimlər üçün səmərəli ola bilər.
Sevda RÜSTƏMOVA,
Füzuli rayonu, Qayıdış qəsəbəsi,
1 nömrəli tam orta məktəbin Azərbaycan dili və
ədəbiyyat müəllimi |
