|
 Ötən
əsrin 70-ci illərində Amerika futuroloqları dünyada
gedən prosesləri, elm və texnikanın sürətli inkişafını
və sair faktları təhlil edərək belə qənaətə gəlirdilər
ki, XXI əsr psixologiya əsri olacaqdır. Həyat sübut etdi
ki, həmin futuroloqlar öz dediklərində yanılmayıblar.
Dünyada baş verən hadisələri, qloballaşma,
millətlərarası münasibətlərin dərinləşməsi, eləcə də
konfliktlərin artması, informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarının geniş yayılması və s. insan amilinə
marağı daha da artırır. İnsan amilinin yaratdıqları,
istər pozitiv olsun, istərsə də neqativ, insanın özünü
heyrətləndirir və onu özünə, öz daxili aləminə nəzər
salmağa təhrik edir. Psixologiya əsri peşəkar
psixoloqlara olan ehtiyacı da artırır. Bununla belə hələ
ötən əsrin əvvəllərindən başlayaraq, xüsusilə ABŞ-da
psixologiya nəzəri elm sahəsi olmaq funksiyasını yerinə
yetirməklə yanaşı praktik sahələri də əhatə etməyə
başladı və demək olar ki, bu gün psixologiyanın nüfuz
etmədiyi həyat və fəaliyyət sahəsi tapmaq mümkün
deyildir. Ona görə də inkişaf etmiş dünya dövlətlərində
peşəkar psixoloqların hazırlanmasına xüsusi diqqət
yetirirlər. Azərbaycan Respublikası da həm dünyada
gedən prosesləri, həm Azərbaycan xalqının düşüncə və
təfəkkür tərzini, sosiomədəni inkişaflarını nəzərə
alaraq milli mənliyimizi, milli mədəniyyət və
mənəviyyatımızı qorumaq şərtilə Qərbə inteqrasiya
kursunu həyata keçirir. Bu isə yeni keyfiyyətin, düşüncə
tərzinin formalaşdırılmasını tələb edir. Bu asanlıqla
baş vermir, insanlarda yeni məzmunlu motivasiya-tələbat
sferasının yaranmasını şərtləndirir.
İnteqrasiya, qloballaşma yalnız müsbət dəyişikliklərə
deyil, həm də mənfi tendensiyaların yaranmasına səbəb
olur. Hər kəsə məlumdur ki, indi dünyada narkotika
istifadəçilərinin sayı günbəgün artır. Aqressiya,
suisid halları, sosial normaların pozulması, deviant
davranış və s. bu kimi neqativ halların artması
Azərbaycanda da müşahidə olunur. Psixi sağlamlığın
qorunması, qarşılıqlı münasibət və ünsiyyətin qurulması,
maddi kapitalın insan kapitalına çevrilməsi,
rəqabətəqabil şəxsiyyətlərin formalaşdırılması həm də
psixoloji problemdir. Göründüyü kimi, psixologiya
elminə, onu reallaşdıran psixoloq kadrlarına olan
ehtiyac günbəgün artır. Elmin inkişafı isə başlıca
olaraq iki amillə: sosial mühit, onun tələbləri və ondan
az əhəmiyyət kəsb etməyən tələblərə uyğun nəzəriyyə və
ideyaları irəli sürən alimin səriştəliliyi,
peşəkarlılığı, şəxsi keyfiyyətləri ilə bağlıdır. Bu
keyfiyyətlər isə hər kəsə deyil, yaradıcı idraka,
təxəyyülə, güclü iradəyə, yorulmadan, bezmədən
məqsədyönlü fəaliyyət göstərə bilənlərə nəsib olur.
İnkişaf etmiş Qərb dövlətləri, eləcə də Rusiya ilə
müqayisədə Azərbaycanda elmi psixologiya çox-çox
sonralar XX əsrin 20-ci illərindən yaranmışdır. Məlumdur
ki, istənilən elm sahəsinin yaranması və inkişafı, böyük
uğurlar qazanılması qısa bir müddət ərzində mümkün
deyildir. Bu mənada Azərbaycan psixologiya elminin
inkişafını, nailiyyətlərini inkişaf etmiş ölkələrin
nailiyyətləri ilə müqayisə etmək mümkün deyildir.
Bununla belə, öz yaradıcılıqları ilə Azərbaycan
psixologiya elmini inkişaf etdirən, ən azı keçmiş SSRİ
məkanında tanıtdıran görkəmli psixoloqlarımız olmuşdur.
Onların sırasında ötən əsrin 20-ci illərinin sonlarında
Azərbaycanda ilk psixologiya laboratoriyalarının
yaradıcısı F.Ə.İbrahimbəyovun, Ə.K.Zəkizadənin,
A.O.Makovelskinin, M.C.Məhərrəmovun, 70-ci illərdə,
professorlar Ə.S.Bayramovun, Ə.Ə.Əlizadənin,
M.Ə.Həmzəyevin adlarını iftixarla çəkmək olar. Eyni
zamanda 70-ci illərdə, professor Ə.Ə.Əlizadənin
sözləri ilə desək, "Azərbaycanın psixoloji elitası
çox solğun görünürdü". Həmin dövrdə psixologiya
elminin ağırlığını yalnız 3 nəfər-professorlar
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə M.Ə.Həmzəyev daşıyırdı.
90-cı illərdə Azərbaycan psixologiya elmində bir
canlanma baş verdi. Bu canlanmanın səbəblərindən biri
respublikamızın müstəqillik əldə etməsi ilə yaranan
münbit şərait, digəri psixologiya elminə olan tələbatın
artması idisə, üçüncüsü də yeni nəsil psixoloqların
fəaliyyətə başlaması ilə əlaqədar idi. Professor
Ə.Ə.Əlizadə yazır ki, "onlar birdən-birə Azərbaycan
psixologiyasına yeni və işıqlı nəfəs gətirdilər".
Onların sırasından Moskva Dövlət Universitetinin
psixologiya fakültəsinin sayılıb-seçilən məzunlarından
olan Bəxtiyar Əliyev xüsusilə fərqlənir, seçilirdi. XX
əsrin görkəmli psixoloqlarının rəhbərliyi ilə böyük
psixoloji məktəb keçmiş Bəxtiyar Əliyev tezliklə öz
əsərləri ilə diqqəti cəlb etməyə başladı.
Professor Ə.Ə.Əlizadə daha sonra yazır: "Professor
B.H.Əliyevin AMEA-nın müxbir üzvü seçilməsi ilə, mənim
fikrimcə, XXI əsr Azərbaycan psixologiyası tarixində
yeni mərhələ, necə deyərlər, akademiya mərhələsi
başlayır".
Ötən əsrin 80-ci illərində Azərbaycanda, eləcə də
SSRİ-də psixologiya elmi o qədər də nüfuzlu elm sahəsi
hesab olunmurdu. Elə cəmiyyətdə də psixologiya elmi
haqqında o qədər geniş məlumat yox idi. Məlumatı
olanlarda da səhv təsəvvür vardı. Halbuki həmin dövrdə
xarici ölkələrdə, xüsusilə ABŞ-da və Qərbi Avropada
psixologiya elmi sürətlə inkişaf edir, yeni istiqamət və
nəzəriyyələr yaranır, praktikada geniş tətbiq olunurdu.
Məhz belə bir vaxtda - 1978-ci ildə Bəxtiyar Əliyev
Moskva Dövlət Universitetinin psixologiya fakültəsini
seçir və qəbul olunur.
Ötən əsrin 30-cu illərinin ortalarınadək Rusiyada
psixologiya elmi böyük nailiyyətlər qazanmış nüfuzlu
psixologiya məktəblərindən sayılırdı. Hələ XIX əsrin
sonlarından başlayaraq Moskva və Sankt-Peterburq
məktəbləri əsasən fərqli istiqamətlərdə tədqiqatlar
aparırdılar. Moskva psixologiya məktəbi daha çox
fəlsəfi, Sankt-Peterburq məktəbi fizioloji,
psixofizioloji istiqamətə üstünlük verirdi. Fəlsəfi
istiqamət Bəxtiyar Əliyevə də öz təsirini göstərməyə
bilməzdi. Tələbəlik illərində çalışqanlığı,
psixologiyaya olan hədsiz sevgisi müəllimlərinin də
diqqətini cəlb edir. Universiteti qurtardıqdan sonra
Moskvada ona bir neçə iş təklif olunsa da Bakıya
qayıdır və 1983-cü ildə Bakı Dövlət Universitetində baş
laborant kimi fəaliyyətə başlayır.
Moskva psixologiya məktəbinin təsiri, özünün maraq
dairəsi, eləcə də hələ 80-ci illərin ortalarından
başlayan yenidənqurmanın təsirilə baş verən milli oyanış
bu istiqamətdə tədqiqatları aktuallaşdırmışdı. Təbii ki,
Bəxtiyar Əliyev də respublikamızda bu sahədə elmi
araşdırmalar aparan ilk tədqiqatçılardan olmuşdur.
1989-cu ildə "Millətlərarası ünsiyyət sosial-psixolji
təhlil obyekti kimi" mövzusunda dissertasıya müdafiə
edərək fəlsəfə elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alır.
Həmin dissertasiyasında, Qarabağ hadisələrinin ilkin
başlanğınc mərhələsində olmasına baxmayaraq, ilk dəfə
olaraq, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində baş verən
hadisələrə, ermənilərin davranışına və onları
səciyyələndirən mənfi keyfiyyətlərə diqqəti çəkmiş,
münaqişənin sosial-psixoloji köklərini araşdırmış,
respublikada milli dilə burada yaşayan hər bir
vətəndaşın hörmətlə yanaşmasının və Azərbaycan dilini
bilməsinin vacibliyi kimi məsələləri araşdırmışdır.
1988-ci ildə belə fikirləri elmi surətdə əsaslandırmaq
və Moskvaya göndərmək, xüsusən də orada ermənilərin
yüksək vəzifələri tutmasını nəzərə alsaq, əlbəttə, böyük
cəsarət tələb edirdi.
Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra bütün
digər sahələrdə olduğu kimi, elm və təhsil sahəsində də,
o cümlədən psixologiya elmi sahəsində də islahatların
keçirilməsi zərurəti yarandı. Uzun illərdən bəri yığılıb
qalmış çoxsaylı problemlər vardı. Müxtəlif universitet
və institutlarda psixologiya kafedraları fəaliyyət
göstərsə də yüksək ixtisaslı psixoloq kadrları
hazırlanmırdı. 20 il idi ki, respublikada psixologiya
üzrə dissertasiya şurası yox idi. Bu dövrdə çox məhdud
sayda respublikadan kənarda yalnız namizədlik
dissertasiyaları müdafiə olunmuşdu. Praktik
psixoloqların hazırlanmasından söhbət belə gedə
bilməzdi. Dərslik, dərs vəsaitləri, monoqrafiyalar isə
həddən ziyadə az idi. İlk fundamental "Psixologiya"
dərsliyi 1964-cü ildə nəşr olunmuşdu. 1982-ci ildə rus
dilindən "Ümumi psixologiya" dərsliyi tərcümə olunaraq
nəşr edilir. 1989-cu ildə isə professor Ə.S.Bayramov və
professor Ə.Ə.Əlizadənin "Psixologiya" dərsliyi nəşr
olunur. Halbuki həmin dövrdə psixologiya elminin özündə
nə qədər yeniliklər, yeni nəzəriyyələr meydana gəlmişdi.
Bundan başqa, hər kəsə məlumdur ki, bütün ictimai
elmlərdə olduğu kimi, psixologiyada da sovet
ideologiyasında irəli gələn bəzi yanaşmalar mövcud idi.
Respublikada psixologiya elmləri üzrə cəmi dörd nəfər
elmlər doktoru, professor fəaliyyət göstərirdi.
İqtisadi, siyasi, ideoloji sistem dəyişmişdi və bu da öz
növbəsində psixoloji problem kimi təzahür edirdi.
İnsanlar sanki birdən-birə gözləmədikləri mühitə
düşmüşdülər. Demokratikləşmə, humanistləşmə, azad bazar
iqtisadiyyatı kursu götürülmüşdü. Bu isə yeni
keyfiyyətli şəxsiyyətlərin, təfəkkür və davranış
tərzinin daşıyıcıları olan insanların formalaşdırılması
zərurəti yaratmışdı. Cəmiyyətin psixoloq kadrlarına
kəskin ehtiyacı hiss olunurdu. Təbii ki, sadalanan və
sadalanmayan problemlərin həlli istiqamətində işlər
görülməli idi və ilk addım da gözlənildiyi kimi BDU-da
atıldı. 1993-cü ildə psixologiya elmləri üzrə ilk dəfə
olaraq daimi fəaliyyət göstərən Dissertasiya Şurası
yaradıldı. Dissertasiya şurasına tanınmış psixoloqlar
professor Ə.S.Bayramov - sədr, professor Ə.Əlizadə -
sədr müavini, dosent Bəxtiyar Əliyev - elmi katib
seçilirlər. 2000-ci ildən indiyədək isə AMEA-nın müxbir
üzvü, professor Bəxtiyar Əliyev psixologiya üzrə
Dissertasiya Şurasının sədridir. Yarandığı vaxtdan bu
günədək həmin Dissertasiya Şurasında 11 nəfər doktorluq
dissertasiyası müdafiə etmişdir. Onlardan 9 nəfəri onun
sədrliyi dövründə müdafiə etmiş, o cümlədən beş
nəfərinin elmi məsləhətçisi professor Bəxtiyar Əliyev
olmuşdur.
Yarandığı vaxtdan - 1919-cu ildən 90-cı illərin
ortalarınadək Azərbaycanda yalnız ümumi və pedoqoji
psixologiya üzrə kadrlar hazırlanmış, monoqrafiya və
məqalələr bu istiqamətdə yazılmışdır. Yalnız 80-ci
illərdən başlayaraq professor Ə.S.Bayramov və professor
Ə.Ə.Əlizadənin yazdıqları bir neçə məqalə və
monoqrafiya sosial psixologiya sahəsinə aid idi. 90-cı
illərdə isə məlum oldu ki, hüquq psixologiyası, klinik
psixologiya, korreksion psixologiya, hərbi psixologiya,
iqtisadiyyatın psixologiyası, idarəetmə psixologiyası və
s. sahələrdə tədqiqatların aparılmasına, ixtisaslı
kadrların hazırlanmasına ciddi ehtiyac var. Bu sahədə
olan boşluqların doldurulması, tələbatın ödənilməsi üçün
ilk addım yenə də professor Bəxtiyar Əliyev tərəfindən
atıldı. 1998-ci ildə "Cinayət və mülki prosesdə
məhkəmə-psixoloji ekspertizası problemləri" mövzusunda
müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası respublikamızda
bu sahədə aparılan ilk fundamental tədqiqat kimi
qiymətləndirilə bilər.
Professor Bəxtiyar Əliyevin yaradıcılığı çoxşaxəlidir.
Onun tədqiqatlarında ekologiyanın və sosial
psixologiyanın fəlsəfi-psixoloji məsələləri, təhsil və
tərbiyənin psixoloji əsasları, şəxsiyyətə yeni yanaşma
və yeni müəllim modeli, insanın ekstremal şəraitdə
davranışının tənzimlənməsi, suisidal davranışın
psixoloji məsələləri, cinayət və mülki hüququn, həmçinin
kriminologiyanın əsas məsələlərinin, xüsusi psixoloji
biliklərin hüquq praktikasında tətbiqinin metodoloji
əsasları, siyasətin, milli dövlətçilik və demokratik
inkişafın sosial, fəlsəfi və psixoloji aspektləri, zabit
hazırlığının psixologiyası və s. problemlər
araşdırılır.
Əlbəttə, bir alimin müxtəlif sahələr üzrə bu qədər
tədqiqatlar aparması olduqca çətin və məsuliyyətli bir
işdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu sahələr üzrə
respublikamızda yetərincə peşəkar tədqiqatçılar yox
idi. Yuxarıda deyildiyi kimi, psixologiyanın müxtəlif
sahələri üzrə tədqiqatlara isə çox böyük ehtiyac var
idi. Bəs, bu tədqiqatçılar necə yetişməlidirlər? Kimsə
və ya kimlərsə bu sahələrdə ən azı istiqamətverici
tədqiqatlar aparmalıdır. Hesab edirik ki, professor
Bəxtiyar Əliyevin psixologiya elmi sahəsində ən böyük
xidmətlərindən biri də budur. İndi yuxarıda
sadaladığımız sahələrin hər biri üzrə psixoloq kadrları
formalaşır. Gözləmək olar ki, yaxın bir neçə ildə bu
kadrların sayı artacaq. Yeni elmi istiqamətlərin,
elmi-tədqiqat laboratoriyalarının, respublikanın
tarixində ilk dəfə olaraq elmi "Psixologiya" jurnalının
yaradılması - elə təkcə bu fakta görə 2007-ci ildə
professor Bəxtiyar Əliyevin AMEA-nın müxbir üzvü
seçilməsi tamamilə qanunauyğun bir haldır. Bu hadisə
psixologiya elm ictimaiyyəti, o cümlədən psixoloqlar
tərəfindən xüsusi rəğbətlə qarşılandı. Professor
Ə.Əlizadənin təbirincə desək, bu, psixologiya elminin
inkişafında yeni mərhələ idi. Hesab edirik ki, bu,
yalnız professor Bəxtiyar Əliyevin deyil, bütövlükdə
psixologiya elminin nailiyyəti kimi qəbul oluna bilər.
Hər bir elmin inkişafı, nailiyyətləri onun təbliği,
aparılan tədqiqatların nəşr imkanları ilə bağlıdır. Bu
mənada respublikamızda 1999-cu ildən nəşrə başlayan ilk
və hələlik yeganə olan "Psixologiya" jurnalı bütövlükdə
psixologiya elminin uğurlarından biri kimi
dəyərləndirilir. Ötən müddət ərzində yaşlı və gənc
tədqiqatçıların yüzlərlə məqaləsi, tədqiqatlarının
nəticəsi məhz bu jurnalda işıq üzü görmüşdür.
Müasir dövrdə psixologiya elmi həm də praktik elmlər
sisteminə daxil edilir. Təbii ki, respublikamızda da bu
sahədə müəyyən işlər görülmüş və görülməkdədir. Artıq 20
ilə yaxındır ki, təhsil sistemində psixoloji xidmət
fəaliyyət göstərir.
Bu sahədə 1500-dən artıq praktik psixoloq çalışır. 4552
məktəbin hamısı psixoloq kadrları ilə təmin olunmayıb.
Eləcə də digər sahələr üzrə psixoloqlara çox böyük
ehtiyac vardır. Onlara istiqamət verilməsi,
təcrübələrinin ümumiləşdirilib yayılmasında da professor
Bəxtiyar Əliyevin baş redaktor olduğu "Psixologiya"
jurnalı əvəzsiz xidmətlər göstərir. Əlbəttə, jurnalın
yerinə yetirdiyi böyük işlərlə yanaşı görməli olduğu
işlər də çoxdur. İndi qloballaşma, inteqrasiya dövrüdür.
Müxtəlif xalqların psixoloji xüsusiyyətlərinə dair
materialların verilməsi, dünya şöhrətli psixoloqların
əsərlərinin, nəzəriyyə və ideyalarının tərcümə edilərək
jurnalda daha geniş şəkildə əks olunması, fikrimizcə,
faydalı olardı.
Həmçinin qeyd etməliyik ki, professor Bəxtiyar Əliyev
1984-1987-ci illərdə Azərbaycan televiziyasının birinci
proqramında aylıq "İdrak" elmi-kütləvi verilişin
müəllif-aparıcısı olmuşdur. Bu veriliş vasitəsilə elmin
təbliği, gənclərin idrak maraqlarının inkişafı, onların
elmi dünyagörüşünün formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol
oynamış və rəğbətlə izlənilmişdir.
1879-cu ildə Almaniyanın Leypsiq şəhərində Vilhelm
Vundtun yaratdığı ilk "Psixologiya laboratoriyası"nın
fəaliyyəti sayəsində psixologiya müstəqil elm sahəsinə
çevrildi. 1885-ci ildə V.M.Bexterevin Rusiyanın Kazan
şəhərində yaratdığı "Psixologiya laboratoriyası"
Rusiyada psixologiya elminin inkişafında müstəsna rol
oynadı. Azərbaycanda isə ilk psixologiya laboratoriyası
1926-cı ildə F.Ə.İbrahimbəyov tərəfindən yaradıldı. Qısa
müddət ərzində fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, bu
laboratoriyada nəinki respublikamızda, bütövlükdə, SSRİ
miqyasında qəbul edilən, bəyənilən işlər görüldü.
Yalnız F.Ə.İbrahimbəyovun hazırladığı "İntellekt
testləri"nin adını çəkmək fikrimizin təsdiqi kimi qəbul
edilər. Ötən əsrin 60-cı illərində professor
M.Ə.Həmzəyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan ETPEİ-də
"Psixologiya laboratoriyası" fəaliyyət göstərmişdir. Bu
laboratoriyada da xeyli dəyərli işlər görülmüşdür.
Təəssüf ki, bu laboratoriya da qısa müddət fəaliyyət
göstərmişdir.
Müstəqillik illərində də "Psixologiya
laboratoriyası"nın yaranmasına ehtiyac vardı. Yenə də
professor Bəxtiyar Əliyev təşəbbüs göstərdi. 1999-cu
ildə Bakı Dövlət Universitetində "Eksperimental
psixologiya" elmi-tədqiqat laboratoriyası yaradıldı.
Laboratoriyada psixologiyanın müxtəlif sahələri üzrə
eksperimental tədqiqatlar aparılır.
Bu saydıqlarımız AMEA-nın müxbir üzvü, professor
Bəxtiyar Əliyevin elmi-pedaqoji fəaliyyətinin müəyyən
bir hissəsidir. Təbii ki, görüləcək işlər də çoxdur.
İnanırıq ki, Moskva Dövlət Universitetinin məzunu,
BDU-nun psixologiya kafedrasının müdiri, AMEA-nın
müxbir üzvü, professor Bəxtiyar Əliyev Azərbaycan
psixologiya elminin xarici ölkələrdə daha da tanınması,
Azərbaycan Psixoloqlar Cəmiyyətinin yaranması və s.
həllini gözləyən məsələlərin həyata keçirilməsi
istiqamətində də liderlik rolunu öz üzərinə
götürəcəkdir.
Nə vaxtsa azərbaycanlı oğlan və qızlar dünyanın ən
məşhur universitetlərində psixologiya üzrə təhsil
alacaq, məşhur psixoloqlar kimi ölkəmizi, millətimizi
layiqincə təmsil edəcəklər. Hələliksə bu istiqamətdə ilk
addımlar atılır, müəyyən nəticələr əldə edilir və bu
işdə professor Bəxtiyar Əliyevin rolu və xidmətləri
danılmazdır.
Məşhur psixoloq Karl Yunqun maraqlı bir fikri var:
"Mənə müraciət edən xəstələrin üçdə biri kliniki
nevrozdan yox, həyatlarının boş və mənasız olduğundan
əziyyət çəkirlər. Onlar istəyirlər ki, kimsə onların
qolundan tutub yüksəltsin. Həyatın tələbi isə başqadır.
Həyatın axarından kənarda qaldıqlarına görə onlar daim
özlərindən başqa hamını günahkar hesab edirlər ki, hər
kəs onların istədiyi kimi olmalıdır".
AMEA-nın müxbir üzvü, professor Bəxtiyar Əliyev mənalı
və dolğun həyat yaşayır, daim gələcəyə baxır və hamını
gələcəyə yönəlikli uğurlu həyata ruhlandırır. Öz
aramızda dediyimiz kimi, bizim Bəxtiyar müəllim gözəl
bir gündə - 20 martda, doğma Qarabağda anadan olub. Hər
zaman (yerdə də, göydə də) sözünə sadiq bu nəcib insanı
doğum günü münasibətilə təbrik edir, ona yaradıcılıq
uğurları arzulayırıq.
Ramiz ƏLİYEV,
ADPU-nun ümumi psixologiya kafedrasının müdiri,
psixologiya elmləri doktoru, professor |
